Luận văn Thạc sĩ Văn học Việt Nam: Nghệ thuật bút ký chân dung của Hà Minh Đức qua Người của một thời và Tài năng và danh phận

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:87

Thêm vào BST

Báo xấu

17
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của luận văn Nghệ thuật bút ký chân dung của Hà Minh Đức qua Người của một thời và Tài năng và danh phận: Góp một tiếng nói tri ân đến với những danh nhân trong tác phẩm Người của một thời và Tài năng và danh phận, đặc biệt là những nhà nghiên cứu, nhà phê bình, nhà giáo như giáo sư Đặng Thai Mai, giáo sư Phan Cự Đệ, giáo sư Hà Minh Đức...Mời các bạn tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Văn học Việt Nam: Nghệ thuật bút ký chân dung của Hà Minh Đức qua Người của một thời và Tài năng và danh phận

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN PHÙNG THỊ HỒNG THANH NGHỆ THUẬT BÚT KÍ CHÂN DUNG CỦA HÀ MINH ĐỨC QUA "NGƯỜI CỦA MỘT THỜI" VÀ "TÀI NĂNG VÀ DANH PHẬN" LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH: VĂN HỌC VIỆT NAM Hà Nội - 2016
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN PHÙNG THỊ HỒNG THANH NGHỆ THUẬT BÚT KÍ CHÂN DUNG CỦA HÀ MINH ĐỨC QUA "NGƯỜI CỦA MỘT THỜI" VÀ "TÀI NĂNG VÀ DANH PHẬN" LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH: VĂN HỌC VIỆT NAM MÃ SỐ: 60220121 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Ngọc Thiện Hà Nội – 2016
MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................... 1 2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 5 4. Mục đích nghiên cứu ..................................................................................... 5 5. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 5 6. Bố cục luận văn ............................................................................................. 6 NỘI DUNG....................................................................................................... 7 Chương 1. KHÁI QUÁT VỀ THỂ TÀI CHÂN DUNG VĂN HỌC TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM HIỆN ĐẠI ............................................... 7 1.1. Khái niệm thể tài chân dung văn học ..................................................... 7 1.2. Nguồn gốc ra đời và sự phát triển của thể tài chân dung văn học ở Việt Nam......................................................................................................... 10 1.2.1. Nguồn gốc ............................................................................................. 10 1.2.1.1. Con người cá nhân ra đời, nghề văn được xác lập ........................... 11 1.2.1.2. Sự tiếp thu văn học nước ngoài.......................................................... 14 1.2.1.3. Phê bình văn học phát triển ............................................................... 15 1.2.2. Sự phát triển .......................................................................................... 17 1.3. Đặc trưng của thể tài chân dung văn học ............................................ 20 1.3.1. Chân dung văn học là một thể văn học thuộc loại bút ký ..................... 20 1.3.2. Chân dung văn học là thể văn học bộc lộ rõ nét chủ quan của người viết ................................................................................................................... 22 1.3.3. Chân dung văn học mang tính phê bình văn học .................................. 24 TIỂU KẾT...................................................................................................... 26 Chương 2. ĐẶC SẮC TÀI NĂNG VÀ NHÂN CÁCH QUA CHÂN DUNG CÁC KIỂU NHÂN VẬT CỦA HÀ MINH ĐỨC ....................................... 27 2.1. Các nhà chính trị .................................................................................... 27
2.2. Các nhà văn hóa, nhà giáo, nhà nghiên cứu văn học .......................... 33 2.3. Các nhà văn nghệ sĩ................................................................................ 40 TIỂU KẾT...................................................................................................... 51 Chương 3. NGHỆ THUẬT KHẮC HỌA CHÂN DUNG NHÂN VẬT TRONG BÚT KÝ CỦA HÀ MINH ĐỨC ................................................... 52 3.1. Nghệ thuật miêu tả ................................................................................. 52 3.1.1. Miêu tả bề ngoài nhân vật..................................................................... 52 3.1.2. Miêu tả cử chỉ, ngôn ngữ của nhân vật................................................. 56 3.2. Nghệ thuật kể chuyện............................................................................. 62 3.2.1. Cách kể chuyện ..................................................................................... 62 3.2.2. Điểm nhìn nghệ thuật ............................................................................ 64 3.2.3. Tư thế của người kể ............................................................................... 67 3.3. Giọng điệu kể chuyện ............................................................................. 69 3.3.1. Giọng điệu trân trọng, ca ngợi ............................................................. 69 3.3.2. Giọng điệu chân thật ............................................................................. 70 3.3.3. Giọng điệu chậm rãi, trầm tư................................................................ 71 3.3.4. Giọng điệu hóm hỉnh ............................................................................. 73 3.4. Bố cục bài bút ký .................................................................................... 75 3.5. Đặc điểm thể tài bút ký chân dung của Hà Minh Đức ....................... 76 3.5.1. Bút ký tiểu luận..................................................................................... 76 3.5.2. Bút kí gắn liền với nghiên cứu .............................................................. 77 TIỂU KẾT...................................................................................................... 79 KẾT LUẬN .................................................................................................... 80 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 82
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Thể tài chân dung văn học vốn đã ra đời từ khá lâu song trong khoảng 10 đến 15 năm trở lại đây, thể tài này mới phát triển mạnh mẽ, được người đọc hứng thú đón nhận. Có thể điểm qua những cây bút có tiếng về lĩnh vực chân dung văn học như Nguyễn Đăng Mạnh, Vương Trí Nhàn, Nguyễn Khắc Phê, Văn Giá, Hữu Đạt, Nguyễn Phong Nam, Phan Ngọc Thu, Nguyên An... Họ đều là những nhà phê bình, nhà giáo có tiếng trong lĩnh vực nghiên cứu và phê bình văn học. Hà Minh Đức là một nhà phê bình nổi tiếng, một nhà giáo ưu tú và một trái tim thơ chân cảm. Với một tâm hồn tinh tế, nhạy cảm, một trí tuệ uyên bác, giáo sư đã có những nghiên cứu giàu giá trị, đóng góp to lớn trong lĩnh vực nghiên cứu, phê bình văn học. Ông là một trong số ít những nhà nghiên cứu viết nhiều, viết đều ở mỗi giai đoạn với nhiều thể loại. Ông đã xuất bản gần 40 tác phẩm, tiêu biểu như: Nhà văn và tác phẩm (1971); Thơ và mấy vấn đề trong thơ Việt Nam hiện đại(1974); Thời gian và trang sách (1987); Khảo luận văn chương (1987); Nguyễn Bính, thi nhân của đồng quê(1996); Đi tìm chân lý nghệ thuật(1998); C. Mác, Ph. Ăng-ghen, V.I.Lê-nin và một số vấn đề lý luận văn học (1982); Văn thơ Hồ Chí Minh (2000); Văn chương-tài năng và phong cách(2001)...; các công trình nghiên cứu về các tác giả tiểu thuyết, phóng sự truyện ngắn ở hai giai đoạn 1900-1945 và văn xuôi Việt Nam sau Cách mạng Tháng Tám 1945. Với hàng chục đầu sách, bài viết, ông đã có công khắc họa sự vận động và những điểm nhấn của thơ ca và văn xuôi Việt Nam hiện đại. Đến với phê bình văn học từ khi còn rất trẻ, gắn bó với nó hơn một nửa thế kỷ, Hà Minh Đức có cái nhìn sâu sắc, uyên bác về những tác phẩm văn học hiện đại đồng thời ông cũng là người nắm giữ nhiều kỷ niệm về những nhà văn, nhà thơ, các nhà nghiên cứu phê bình văn học. 1
Ở độ tuổi “xưa nay hiếm”, sức khỏe không còn tốt nhưng với tấm lòng biết ơn những nhà nghiên cứu, nhà văn, nhà thơ - những con người tài năng, ông mong muốn “ghi lại qua những trang viết về hình ảnh các nhà văn, các thầy giáo tài năng... được tiếp xúc... dưới dạng bút ký”, “ghi lại những nét đẹp, sinh động trong đời thường” để “mong ước đem lại điều gì có ích cho lớp trẻ” (1). Và bút ký Tài năng và danh phận, Người của một thời được xuất bản trong sự chờ đợi của sinh viên, học sinh, những người yêu thích văn chương... Hai cuốn bút ký không chỉ cung cấp cho người đọc những kiến thức phê bình sắc sảo mà thông qua đó, người đọc còn được chiêm ngưỡng, tìm hiểu con người được biểu hiện trong nhiều chân dung. Đối với giáo viên và học sinh, bút ký chân dung của Hà Minh Đức đóng vai trò quan trọng trong giảng dạy và cảm thụ tác phẩm văn học trên ghế nhà trường. Đối với sinh viên, bút ký là tài liệu quan trọng trong bước đầu nghiên cứu văn học tại trường Đại học. Tuy nhiên, từ khi những bút ký được xuất bản, chưa có công trình nghiên cứu nào viết, nhận định về nó ngoài một số bài báo mang tính giới thiệu. Khi còn là sinh viên khoa Văn và hiện nay là học viên, từng đọc nhiều công trình nghiên cứu của giáo sư, tôi ngưỡng mộ tài năng của giáo sư trong lĩnh vực phê bình nghiên cứu và sáng tác. Tôi mong muốn sẽ có dịp để viết về một trong nhiều tác phẩm sáng tác của giáo sư. Hơn hết, là một giáo viên dạy Ngữ văn ở bậc THCS, hai cuốn bút ký của giáo sư là tài liệu quan trọng đối với tôi, cung cấp cho tôi nguồn tư liệu góp phần làm phong phú kiến thức giảng dạy, mở rộng tầm nhìn đa diện trong nghiên cứu tác giả, tác phẩm văn học Việt Nam hiện đại. Cùng với nghị quyết Trung ương VIII về thay đổi căn bản toàn diện giáo dục từ năm 2015, việc nghiên cứu về bút ký chân dung qua Tài năng và danh phận và Người của một thời còn giúp những giáo viên (1) Lời nói đầu cuốn Tài năng và danh phận, Nxb Chính trị quốc giá - Sự thật, 2014. 2
giảng dạy có thể hướng tới dạy tích hợp liên môn trong các trường phổ thông, đặc biệt nghiên cứu ở một số tác giả gắn với những biến cố lịch sử của đất nước trong từng thời kì. Xuất phát từ những lí do trên, tôi lựa chọn đề tài: Nghệ thuật bút ký chân dung của Hà Minh Đức qua Người của một thời và Tài năng và danh phận. 2. Lịch sử vấn đề Như đã nói ở trên, thể tài chân dung văn học không phải là thể tài mới xuất hiện. Tuy nhiên, gần đây, chính xác từ năm 2000, thể tài này mới phát triển mạnh mẽ, trở thành một trong những thể tài văn học góp phần làm nên diện mạo văn học Việt Nam thế kỷ XXI. Gần đây, có nhiều cây bút viêt thể tài này đặc biệt thành công như: Nguyễn Đăng Mạnh với Chân dung văn học (NXB Thuận Hóa, 1990), Nhà văn Việt Nam hiện đại, chân dung và phong cách (NXB Trẻ, 2000); Vương Trí Nhàn có Những kiếp hoa dại (NXB Hội nhà văn, 1993), Cây bút, đời người (NXB Trẻ, 2002), Ngoài trời lại có trời (NXB Hội nhà văn, 2003), Có những nhà văn như thế (NXB Hội nhà văn, 2006), Cánh bướm và đóa hướng dương (NXB Phụ nữ, 2006); Nguyễn Khắc Phê có Hiện thực và sáng tạo tác phẩm văn nghệ (NXB Hội nhà văn, 2006); Nguyên An có Chân dung văn học Việt Nam (NXB Hội nhà văn, 2010)... đều là những cuốn sách có giá trị. Tác phẩm nhiều nhưng nghiên cứu tác phẩm chân dung văn học lại không nhiều, có thể nói là hiếm. Có thể điểm qua một số công trình nghiên cứu như: - Thể chân dung văn học trong nền văn học Việt Nam hiện đại của Đỗ Thị Cẩm Nhung trên http://vannghedanang.org.vn. Đây là bài viết giới thiệu về một số nhà văn, nhà nghiên cứu viết chân dung văn học dựa trên hai khía cạnh. Một là những tác phẩm chân dung văn học tiêu biểu. Hai là phong cách viết, giọng điệu riêng của từng tác giả, quan niệm của tác giả về thể loại chân 3
dung văn học. Với Nguyễn Đăng Mạnh thì “việc dựng chân dung văn học là điều cực khó, vì “Phải làm sao “chớp” được những nét tiêu biểu, những chi tiết “xuất thần” của nhà văn. Văn chân dung rất gần với văn sáng tác. Nó là một thứ bút kí về người thật việc thật. Phải có điều kiện tiếp xúc nhiều với “người thật”. Phải có óc tưởng tượng và khả năng hư cấu để dựng cảnh, dựng người, tạo không khí” mới viết được chân dung văn học. Với Vương Trí Nhàn, ông lại chủ yếu khai thác con người chân dung văn học qua tác phẩm và ông viết chân dung văn học “không chỉ dành riêng cho học sinh trong trường học” bởi tác phẩm của ông “giống như thuốc kháng sinh vậy”... Ngoài ra, bài viết còn viết về nhiều tên tuổi khác như Nguyễn Khắc Phê, Nguyên An, Văn Giá, Hữu Đạt, Nguyễn Phương Nam... Tuy nhiên, bài viết mới chỉ dừng lại ở một số tác giả, chưa có đánh giá chung, khái quát về thể tài chân dung văn học và sự phát triển của nó hiện nay. - Xung quanh thể tài chân dung văn học của Lại Nguyên Ân trên lainguyenan.free.fr. Bài viết nêu lên định nghĩa về thể tài chân dung văn học và một số đặc điểm của nó. Tuy nhiên, bài viết vẫn chưa đưa ra được cái kết luận cho thể tà này cũng như chưa đánh giá được sự phát triển của thể tài chân dung văn học cũng như đưa ra được khái niệm cuối cùng về nó. - Thể chân dung văn học từ 1986 đến nay của Văn Giá là một trong những bài viết có chất lượng nêu được những đặc điểm cơ bản của thể tài chân dung văn học và những đóng góp của nó trong văn học Việt Nam hiện đại. Song bài viết còn mang tính chung chung, chưa đi vào một tác phẩm cụ thể nào. Về các công trình nghiên cứu có Nguyễn Quốc Luân với luận án Phó tiến sĩ năm 1993: Thể chân dung văn học trong văn học Việt Nam từ 1930 đến nay. Luận án đã trình bày được lược đồ phát triển của thể chân dung văn học từ 1930 đến 1993 và những đặc điểm nội dung và nghệ thuật của từng thời kỳ. Song luận án chưa thể đề cập đến giai đoạn “bùng nổ” của bút ký chân dung từ năm 2000 trở lại đây. 4
Ở các thư viện trường Đại học, những luận văn viết về đề tài chân dung văn học còn rất ít. Hầu hết các luận văn đều đào xới những thể tài quen thuộc như truyện ngắn, tiểu thuyết, tự truyện... Điều đó khẳng định rằng thể tài chân dung văn học chưa được nghiên cứu đúng với tầm của nó. Tôi hi vọng công trình nghiên cứu của mình sẽ góp một phần nhỏ làm phong phú kho tài liệu nghiên cứu thể chân dung văn học. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là: - Nguồn gốc thể tài chân dung văn học - Đặc điểm thể tài chân dung văn học Phạm vi nghiên cứu: - Thể tài chân dung văn học từ 1930 đến nay - Nghệ thuật bút ký chân dung của Hà Minh Đức qua Người của một thời và Tài năng và danh phận. 4. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận văn Nghệ thuật bút ký chân dung của Hà Minh Đức qua Người của một thời và Tài năng và danh phận. - Góp phần làm phong phú kho tài liệu nghiên cứu thể tài chân dung nói chung và bút ký Hà Minh Đức nói riêng. - Góp phần nghiên cứu, tìm hiểu những đặc điểm nội dung và nghệ thuật trong tác phẩm Người của một thời và Tài năng và danh phận - Góp một tiếng nói tri ân đến với những danh nhân trong tác phẩm Người của một thời và Tài năng và danh phận, đặc biệt là những nhà nghiên cứu, nhà phê bình, nhà giáo như giáo sư Đặng Thai Mai, giáo sư Phan Cự Đệ, giáo sư Hà Minh Đức... 5. Phương pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng phương pháp luận nghiên cứu văn học như: Phân tích,, so sánh, bình luận, tổng hợp, phương pháp nghiên cứu thi pháp học. 5
Bên cạnh đó, luận văn còn sử dụng các phương pháp nghiên cứu liên ngành như: Phương pháp thống kê, phương pháp xã hội học.. nhằm đạt được mục đích nghiên cứu cao nhất, chất lượng tốt nhất cho luận văn. 6. Bố cục luận văn Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, luận văn gồm ba chương chính: Chương 1. Khái quát về thể tài chân dung văn học trong văn học Việt Nam hiện đại Chương 2. Đặc sắc tài năng và nhân cách qua chân dung các kiểu nhân vật của Hà Minh Đức Chương 3. Nghệ thuật khắc họa chân dung nhân vật trong bút ký của Hà Minh Đức 6
NỘI DUNG Chương 1. KHÁI QUÁT VỀ THỂ TÀI CHÂN DUNG VĂN HỌC TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM HIỆN ĐẠI 1.1. Khái niệm thể tài chân dung văn học Trong bộ sách Bách khoa văn học giản lược của Liên Xô gồm chín tập với gần chục ngàn trang khổ lớn 20x26 cm dành cho chân dung văn học cả thảy 12 dòng, chưa thành một mục riêng mà chỉ ghép chung trong mục Chân dung trong văn học: “Một loại bút ký mang tính chất tư liệu, viết về nhà văn, họa sĩ, nhà hoạt động xã hội xuất chúng, v.v.. xây dựng trên cơ sở trò chuyện với “nhân vật” đó. Chân dung văn học hướng vào việc dựng lại diện mạo toàn vẹn (hình thể, tinh thần, sáng tác…) của nhân vật hoặc hướng vào việc khám phá nét chủ đạo của cuộc đời “nhân vật” ấy, có khi qua một lát cắt thời gian nhất định” như ba chân dung Gorki viết về L.Tolstoi, Chekhov, Essenin, các chân dung A.V. Chukovski viết về Andrei Belyi.” (2) Ở Việt Nam, thể tài chân dung văn học cũng chưa được nhiều độc giả biết đến. Những định nghĩa về thể tài này còn mơ hồ, thiếu sự định hình, tính thống nhất. Song, khi đọc tên thể tài, người ta đều có thể hình dung rằng đây là một thể tài gắn với việc miêu tả chân dung một người nào đó bằng bút pháp văn học. Chân dung này có thể được hiểu là khuôn mặt, dáng dấp, giọng điệu... cũng có thể hiểu là toàn bộ cuộc đời, sự nghiệp và phẩm chất, tính cách của một con người. Có lẽ từ “chân dung” này là một từ vay mượn của hội họa hay nhiếp ảnh. Hình ảnh của một con người bao gồm cả nét bên ngoài và nội tâm bên trong (được bộc lộ qua những nét bên ngoài) được nhiếp ảnh và hội họa ghi lại, làm ngưng lại vĩnh viễn ở một lát cắt thời gian nào đó được gọi là chân dung. Và khi từ “chân dung” đi kèm từ “văn học” có thể được hiểu nôm na đó là hình ảnh được vẽ bằng ngôn từ. (2) Lại Nguyên Ân, Xung quanh thể tài chân dung văn học, Tuần báo Văn nghệ số 49 (12/1984), lainguyenan.free 7
Hiện nay, có nhiều tranh cãi xoay quanh việc tác phẩm này có phải chân dung văn học không, tác phẩm kia có phải chân dung văn học không. Có điều đó là do người ta chưa có một khái niệm thống nhất và đúng đắn về thể tài này. Một số người cho rằng thể tài chân dung văn học trùng với thể tài phê bình và nghiên cứu. Điều này là sai. Khi nhân vật chân dung là tác giả văn học, thể loại chân dung văn học rất gần với thể loại phê bình, nghiên cứu nhưng nó không đồng nhất với một trong hai thể loại phê bình hay nghiên cứu. Bởi khi viết về một tác giả, nhà văn không tránh khỏi việc phân tích, đánh giá, nhận định, bình luận về sự nghiệp, đặc điểm sáng tác trong tác phẩm của anh ta. Mà phân tích, đánh giá, nhận định, bình luận đó chính là phê bình và nghiên cứu văn học. Song, thể tài chân dung văn học không hoàn toàn khai thác nhân vật qua tác phẩm của nhân vật đó. Nó là một thể tài không thể thiếu tiểu sử, sinh hoạt, cá tính, hình thể, hoạt động, giao tiếp của nhân vật chân dung. Những đặc điểm này được nhà văn nhìn ngắm, ghi nhớ trong những tiếp xúc đời thường và đưa vào tác phẩm một cách chân thực (hoặc có chút "sáng tạo" nhưng ở mức độ vừa phải, không bóp méo sự thật). Như vậy, thể tài chân dung văn học không thể đánh đồng với phê bình và nghiên cứu văn học. Và các cuốn như Nhà văn Việt Nam (tập I và II) của Phan Cự Đệ và Hà Minh Đức; Nhà văn, tư tưởng và phong cách của Nguyễn Đăng Mạnh... không phải là những tác phẩm thuộc thể tài chân dung văn học. Một số khác lại cho rằng, thể tài chân dung văn học gần giống truyện. Đó là câu chuyện nhỏ về một con người sống được miêu tả với cách ứng xử, ngoại hình, tính cách như nhân vật trong tác phẩm truyện ngắn. Có điều nhân vật này là danh nhân như các nhà văn, nhà thơ, nhà soạn kịch, họa sĩ, nhạc sĩ... và những miêu tả trong tác phẩm chân dung văn học là những miêu tả chân thực, ít có hư cấu. 8
Tuy nhiên, thể tài chân dung văn học không thể thiếu những nét nghiên cứu ở mức độ phân tích và khái quát hóa về sự nghiệp sáng tác, phong cách sáng tác và một số tác phẩm tiêu biểu của nhà văn, nhà thơ, nhà họa sĩ... Do đó, đánh đồng giữa thể tài chân dung văn học với truyện ngắn cũng là không đúng. Hơn nữa trong thể tài chân dung văn học, những câu chuyện về các nhà văn, nhà thơ là những mảnh ghép của cuộc sống được đưa vào tác phẩm bằng phương pháp tự sự chân thật. Song, những mảng tự sự đó chưa thể là một truyện ngắn hoàn chỉnh. Như vậy, tóm lại, trong thể tài chân dung văn học, chúng ta thấy có sự pha trộn giữa hai dòng. Một là thể loại phê bình, nghiên cứu. Hai là thể loại tự sự. Chân dung văn học cũng khác với nhiếp ảnh và hội họa. Khác biệt đầu tiên dễ nhận biết nhất đó chính là khác biệt trong chất liệu tạo hình chân dung. Một bên là màu sắc, là kỹ thuật bấm máy và một bên là ngôn từ hay chất văn học. Chân dung văn học với những đặc điểm như đã nói đến ở trên tất nhiên nên và phải được viết bởi một nhà nghiên cứu văn học, một nhà văn. Bởi chỉ có một nhà nghiên cứu văn học hoặc một nhà văn thì mới có cái nhìn, cách nhìn toàn diện và sâu sắc về sự nghiệp sáng tác của nhân vật chân dung và xây dựng sống động một hình ảnh chân dung vừa có bề nổi ngoại hình vừa có bề sâu nhân cách, nội tâm. “Người viết ở đây cần xuất hiện với tư cách một nhà văn, in cái nhìn, cách cảm thụ và đánh giá cùng sự diễn đạt của nhà văn. Đây là nét hơi tinh tế, không phải bất cứ độc giả nào cũng thấy ngay, nhưng có lẽ là nét cốt yếu khiến cho chân dung văn học đúng là văn học, có chỗ đứng trong văn học.” (3) Song, có thể nói rằng, chất văn học trong thể tài chân dung không giống với các thể tài khác. Nhà văn cũng có quyền hư cấu, tưởng tượng và sáng tạo trong ngôn từ nhưng đó là sự hư cấu có giới hạn, nương theo sự thật và tôn trọng sự thật để làm sao hình ảnh nhân vật không bị bóp méo so với (3) Lại Nguyên Ân, Thể tài chân dung văn học, Báo Văn nghệ số 49 (12/1984) 9
hình ảnh của họ trong đời sống thực. Thể tài chân dung văn học là luận bàn, lý giải về một nghệ sĩ, sự đánh giá vị trí và vai trò của con người đó trong một nền văn nghệ. Một tác phẩm chân dung văn học dễ dãi, đi xa rời thực tế thì những luận bàn và lý giải đó sẽ kém giá trị. Như vậy, thể tài chân dung văn học là thể tài dùng ngôn ngữ văn học, chất liệu của văn học để xây dựng hình ảnh về một con người thực trong xã hội với những nét khái quát về sự nghiệp, tài năng, danh phận và ngoại hình, tính cách, phẩm chất... một cách chân thực. Thể chân dung văn học như một thể kí đặc biệt, nơi đó có sự kết hợp giữa việc sáng tác trong miêu tả chân dung tinh thần và đánh giá, phân tích các sáng tác, phong cách của các nhà văn, nhà thơ, họa sĩ... 1.2. Nguồn gốc ra đời và sự phát triển của thể tài chân dung văn học ở Việt Nam 1.2.1. Nguồn gốc Việc tìm hiểu nguồn gốc của một thể loại văn học là vô cùng khó khăn. Tiến sĩ Nguyễn Quốc Luân có một công trình luận án nghiên cứu Thể chân dung văn học trong văn học Việt Nam từ 1930 đến nay (1993) cũng viết: “chúng tôi chỉ giám dè dặt” khi nói về nguồn gốc của thể loại này. Trong nghiên cứu trên, ông cho rằng thể loại chân dung văn học Việt Nam trước hết được bắt nguồn từ chính những thể loại thơ văn viết về người thật, việc thật trong văn học cổ, văn học trung đại Việt Nam. Đó là các bài vịnh các nhân vật lịch sử, các bài văn tế, các bài Nhân vật chí trong các sách lịch sử. Thứ hai ông cho rằng, thể chân dung văn học cũng xuất phát từ những bài bạt, dẫn, tựa đã có từ lâu trong văn học Việt Nam. “Ở các bài viết đó, cùng với việc bình văn thơ, người viết đã có thói quen nói về công đức, thói quen sáng tác của tác giả các áng văn đó”[19, tr11]. Đó là nền tảng để khi hội đủ các điều kiện như Cở sở ý thức xã hội thay đổi, sự phát triển mạnh mẽ của văn học về mặt xu hướng nghệ thuật và phong cách sáng tác, sự tiếp thu từ 10
văn học nước ngoài, thể loại chân dung văn học Việt Nam mới hình thành và phát triển, đạt được nhiều thành tựu đáng kể như hiện nay. Trong luận văn, chúng tôi xin nêu ra ba nguyên nhân dẫn đến sự ra đời, phát triển mạnh mẽ của thể tài này tại Việt Nam trong thời gian trước đó và gần đây. Đó là các nguyên nhân: - Con người cá nhân ra đời, nghề văn được xác lập - Sự tiếp thu văn học nước ngoài - Thể loại phê bình văn học phát triển. 1.2.1.1. Con người cá nhân ra đời, nghề văn được xác lập Con người cá nhân trong văn học là sự phản ánh của cái tôi tác giả, là sự giãi bày, diễn tả thế giới tư tưởng, tình cảm riêng tư của tác giả. Nói cách khác, con người cá nhân trong văn học chính là sự khắc họa tâm tư, tình cảm, ý chí của tác giả được thể hiện thông qua những tác phẩm mà họ sáng tác. Tùy theo từng giai đoạn văn học, từng thời kỳ văn học mà con người cá nhân có những đặc điểm khác nhau. Trong văn học trung đại, con người cá nhân chưa có cơ hội được bộc lộ toàn bộ bản chất, phẩm chất của mình. Có nhiều ý kiến cho rằng văn chương trung đại là văn chương “phi ngã”, là sự thể hiện con người chức năng, phận vị, là sự quẩn quanh với các khuôn thước “tam cương ngũ thường”. Thực tế, trong văn học trung đại, con người cá nhân đã xuất hiện song còn mờ nhạt, bị kìm kẹp, tù túng trong những quy phạm văn chương. Con người đó dường như luôn khát khao được bứt phá ra ngoài. Chúng ta thấy sự xuất hiện không mấy rõ ràng của nó qua các bình diện như: Con người cá nhân với ý thức khẳng định vẻ đẹp tài năng; Con người cá nhân với nhu cầu bộc lộ tâm tư và tâm sự u uẩn; Con người cá nhân với khát vọng tự do, bình đẳng, tình yêu lứa đôi, hạnh phúc; Con người cá nhân với cảm hứng hành lạc và khát vọng nhu cầu trần thế. 11
Trong văn học thế kỷ X đến thế kỉ XVIII, về cơ bản con người cá nhân được khẳng định trên bình diện tinh thần, như một thực thể tinh thần, siêu nghiệm dưới các hình thức tu dưỡng. lựa chọn xuất xứ, hoàn thiện nhân cách, tự hạn chế nhu cầu vật chất, tự đối lập với thói tục. Con người cá nhân tự khẳng định mình bằng cách gắn mình với đạo, với tự nhiên, với nghĩa vụ trong sự nghiệp chung của cộng đồng. Yếu tố quyền lợi cá nhân chưa được chú ý. Đến giữa thế kỷ XIX, sang đầu thế kỷ XX, con người cá nhân trong thơ văn hiện đại đã xuất hiện một cách mạnh dạn hơn. Cảm hứng khẳng định con người cá nhân gắn liền với một thời đại khi mà thực dân Pháp tiến hành bình định và khai thác thuộc địa trên đất nước ta. Đó là lúc cơ cấu kinh tế xã hội, sự hành thành các đô thị mới, sự xuất hiện các giai tầng xã hội mới, sự thay đổi lí tưởng thẩm mĩ mới xuất hiện v…v… Đó cũng là khi văn hóa dân tộc thoát ra khỏi ảnh hưởng văn hóa khu vực, hội nhập với văn hóa thế giới mà cụ thể là văn hóa phương Tây, văn hóa Pháp. Những điều kiện đó như những luồng gió mới làm cho con người thực tế đã tự ý thức được rằng cần bộc lộ cái tôi cá nhân trong những tác phẩm văn học và khao khát được bộc lộ chúng. Thực tế đó cho thấy, những quan điểm, tư tưởng thẩm mỹ trước đó đã trở nên chật hẹp với con người hiện đại. Quá trình hiện đại hóa văn học dân tộc đã thật sự hoàn thành ở chặng đường 1932-1945, đó cũng là giai đoạn con người cá nhân phát triển vượt bậc, phát triển một cách đầy đủ. Ngoài con người cá nhân trong tác phẩm văn học, ý thức cá nhân cũng được biểu hiện sâu sắc ở chủ thể phản ánh là cá tính sáng tạo của người nghệ sĩ. Mỗi tác giả có một phong cách riêng không giống ai kể cả khi viết về cùng một vấn đề. Phong cách riêng trở thành một thành phần của thể loại văn học. Vì vậy việc tìm kiếm con người cá nhân của tác giả - phong cách - trong tác phẩm văn học mở đường cho thể loại nghiên cứu và phê bình xuất hiện. 12
Cùng với những biến đổi của xã hội, viết văn được xem như một nghề kiếm sống thay cho việc “văn dĩ tải đạo” “văn hành đạo” trong văn học trung đại. Số lượng người đọc trí thức tiểu tư sản tăng lên nhờ tìm được những giải đáp của cái tôi của mình trong tác phẩm văn học và đón nhận được luồng tư tưởng tự do trong các tác phẩm ấy. Mỗi một con người đều có thể tìm về soi mình trong cái gương văn học. Điều đó càng như một liều thuốc kích cho sự phát triển mạnh mẽ của các thể loại văn học. Trải qua một thời kỳ dài kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, vị trí con người cá nhân trong văn học hòa mình vào cái ta để có những tình cảm lớn lao, cao đẹp đối với Tổ quốc và cuộc đấu tranh thần thánh của dân tộc. Sau năm 1986, khi đất nước chuyển mình bước vào thời kỳ đổi mới kéo theo những đổi mới rõ rệt về cơ cấu kinh tế - xã hội, quan điểm tư tưởng thẩm mỹ. Con người cá nhân một lần nữa trở lại với một sự bùng nổ mạnh mẽ hơn hẳn khi nó mới bắt đầu xuất hiện. Nhu cầu biểu đạt cá nhân trong tác phẩm của chính tác giả, nhu cầu tìm kiếm cái tôi cá nhân của độc giả một cách chân thực đã được đẩy đến mức độ khao khát. Con người cá nhân được thể hiện với nhiều bình diện: Con người suy ngẫm; con người nổi loạn; con người xác thịt; con người phiêu lưu... Với nhu cầu đó biểu đạt đó, một miền đất không thể màu mỡ hơn là ký. Ký là thể loại văn học cho phép người viết bộc lộ những cảm xúc chân thực, ghi lại những chuyến đi chân thực với những con người thực trên đường đời của nhà văn. Qua ký, nhà văn bộc lộ những trải nghiệm của mình, sự suy ngẫm, đánh giá của mình về sự vật, sự việc và về con người kể cả đó là những người cùng lĩnh vực cầm bút như mình. Ký có hồi ký, ký sự, bút ký trở nên phát triển trong đó có bút ký chân dung văn học. Như vậy có thể đi đến kết luận: “Khi nào ý thức cá nhân phát triển, cá tính được coi trọng, nghề văn được đánh giá xứng đáng, nhà văn được mở rộng cánh cửa tưởng tượng và sáng tạo thì chân dung văn học phát triển. Chân 13
dung văn học chính là biểu hiện của quan niệm văn học, là nơi tập trung ý thức xã hội và ý thức văn học của mỗi thời đại”[19, tr22] 1.2.1.2. Sự tiếp thu văn học nước ngoài Giai đoạn 1900- 1930 là giai đoạn văn học có tính chất giao thời. Ở giai đoạn giao thời này, nền văn học cũ đã gặp gỡ và giao thoa mạnh mẽ với nền văn học nước ngoài, tiếp thu hàng loạt những thể loại văn học mới trong đó có thể loại chân dung văn học. Cuộc giao thoa đó vẫn còn tiếp diễn suốt thời kỳ chiến tranh cho đến tận ngày nay, đặc biệt 10 năm trở lại đây. Chân dung văn học thế giới được biết đến với nhiều cây bút nổi tiếng như André Maurois (1885-1967) với một loạt chân dung văn học, viết về các nhà văn Pháp, từ Montaigne đến L. Aragon; M.Gorki viết về L.Tolstoi, Chekhov, Essenin; Stephan Zweig (1881-1942) viết về Balzac, Dickens, Byron…; Ehrenburg, Paoustovski viết về nhiều nhà văn và nghệ sĩ cùng thời. Khi nền văn hóa phương Tây tràn đến phương Đông và Việt Nam trong hai cuộc chiến tranh Pháp - Mỹ, đã mang đến cho giới độc giả chủ yếu là các nhà văn trẻ, hiện đại những tinh hoa này. Những nhà văn Việt Nam, ngoài những tác phẩm viết về chân dung văn học Việt Nam, còn có những tác phẩm viết về các nhà văn nước ngoài. Trong giai đoạn 1945-1980, có 4 tác phẩm viết về các nhà văn nước ngoài.[19, tr15]. Sự ảnh hưởng của văn học nước ngoài sâu sắc nhất có lẽ trong lĩnh vực nghiên cứu, phê bình văn học. Thể tài chân dung văn học chủ yếu được viết bởi các nhà văn, nhà nghiên cứu, nhà phê bình và trong thể tài cũng có một phần không nhỏ sự đóng góp của thể loại nghiên cứu, phê bình. Việc phát triển thể loại phê bình nghiên cứu cũng có ảnh hưởng nhất định đến nó. Phần lớn các nhà phê bình Việt Nam thời đầu thế kỉ XX đến năm 1945 đều được đào tạo từ các trường Tây, chịu ảnh hưởng khá sâu sắc những lí luận phê bình hiện đại của nước ngoài. Hoài Thanh trong bài tổng kết phê bình Một thời đại trong thi ca đã hơn 16 lần nhắc đến các tên tuổi nhà thơ nhà phê 14
bình Pháp nổi tiếng như Baudelaire, Lanson, Valery, Lamartine, Musse Verlaine.... Khi viết thể chân dung văn học, nhà văn, nhà phê bình không tránh khỏi việc ứng dụng lý luận phương Tây vào phần khái quát sự nghiệp, đặc điểm sáng tác của danh nhân văn học trong bài viết. Bên cạnh đó, cùng với thời gian, ngày càng nhiều các nhà nghiên cứu viết về chân dung văn học. Dường như, ở mảnh đất này, họ tìm thấy hứng thú bởi vừa có điều kiện sử dụng vốn nghiên cứu của mình vừa là dịp để ghi lại những lần tiếp xúc với nhân vật chân dung ngoài đời thường, tránh được việc những kỉ niệm đó bị lãng quên. 1.2.1.3. Phê bình văn học phát triển Phê bình văn học là sự phán đoán, bình phẩm, đánh giá và giải thích tác phẩm văn học, đồng thời kèm theo việc phán đoán, bình luận, giải thích, đánh giá những hiện tượng đời sống mà tác phẩm nói tới. [15, tr259] Chân dung văn học là một thể tài mới thuộc sáng tác văn học viết về những nhà văn trong quá khứ và thực tại. Trong thể tài đó không thể thiếu những bình luận, đánh giá, khái quát về sự nghiệp của một nhà văn. Và như vậy phê bình là một thao tác không thể thiếu trong tác phẩm chân dung văn học nhưng thể tài chân dung văn học không đồng nhất với phê bình văn học. Điều này chúng tôi đã nói đến ở trên. Vào giai đoạn 1930-1945, ảnh hưởng từ văn học phương Tây, với những nội lực sẵn có, phê bình văn học trở thành một thể tài mà những cây bút văn có tài muốn thử sức. Hàng loạt những bài ngắn đến dài in trên các báo cho đến những cuốn sách được xuất bản nhận định, đánh giá về những tác phẩm văn học được công chúng đón nhận. Hoài Thanh là một tên tuổi có tiếng trong lĩnh vực phê bình văn học giai đoạn này. Trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp và Mỹ, phê bình văn học cũng khá được chào đón. Ngoài việc phê bình những tác phẩm văn học trung đại, thơ cách mạng, phê bình văn học còn hướng đến những tác phẩm văn học nước ngoài đặc biệt là văn học Xô Viết. 15
Song phát triển nhất, đạt được nhiều thành tựu nhất phải kể đến phê bình văn học giai đoạn từ 1986 đến nay. Một trong những lí do khiến nó phát triển như vậy chính là sự đổi mới đã mang đến cho văn học sinh khí mới, ra đời hàng loạt các tác giả tên tuổi và sự xuất hiện hàng loạt những nhà nghiên cứu, nhà báo được đào tạo bài bản trong các trường Đại học. Đây là đội ngũ nghiên cứu văn học có đóng góp lớn và có thành tựu nổi bật qua các chuyên luận, công trình khoa học dài hơi trong đó có phê bình. Thế hệ lớn tuổi có thể kể đến: Hoàng Trình, Thành Duy, Phong Lê, Hà Minh Đức, Phan Cự Đệ, Phương Lựu, Lê Ngọc Trà, Trần Đình Sử, Nguyễn Văn Hạnh, Nguyễn Đăng Mạnh, Bùi Ngọc Tấn Thế hệ sau có thể kể đến: Vũ Tuấn Anh, Phan Trọng Thưởng, Trương Đăng Dung, Nguyễn Ngọc Thiện, Bích Thu, Mai Hương, Tôn Phương Lan, Lê Dục Tú, Vũ Văn Sỹ, Lưu Khánh Thơ, Phạm Xuân Nguyên, Nguyễn Đăng Điệp, Trịnh Bá Đĩnh, Lê Ngọc Trà, Trần Đăng Suyền, Lã Nguyên, Nguyễn Văn Long, Đỗ Lai Thúy, Chu Văn Sơn, Lê Lưu Oanh, Phùng Ngọc Kiếm, Trần Ngọc Vương, Nguyễn Bá Thành, Trần Nho Thìn, Phạm Quang Long, Bùi Việt Thắng, Đào Duy Hiệp, Mã Giang Lân, Văn Giá, Bửu Nam, Mai Quốc Liên, Vương Trí Nhàn, Lại Nguvên Ân. Phan Huy Dũng, Nguyễn Duy Bắc, Phạm Quang Trung, Hồng Diệu, Lê Thành Nghị, Ngô Vĩnh Bình, Nguyễn Văn Lưu, Nguyên An, Vân Long, Vũ Từ Trang,… Khi thể loại phê bình văn học phát triển cũng có những tác động tích cực đến thể tài chân dung văn học. Phần lớn những tác giả viết chân dung văn học đều là các nhà phê bình. Họ bị thôi thúc viết bởi sự xuất hiện hàng loạt các nhà văn có tên tuổi và phong cách riêng biệt như Xuân Diệu, Huy Cận, Tố Hữu, Tô Hoài, Nguyễn Tuân, Nguyễn Đình Thi... Cùng với những thay đổi thời đại, những nhà văn này cũng có những chuyển mình hoặc đổi mới trong phong cách. Nhà phê bình là người có sự gần gũi và am hiểu về phong cách, đời sống của nhà văn hơn ai hết. Họ thấy rằng, mình cần phải viết gì đó về 16