Luận văn Thạc sĩ Văn học Việt Nam: Nghệ thuật tự sự trong Giữa dòng chảy lạc và cuộc đời ngoài cửa của Nguyễn Danh Lam

Chia sẻ: Matroinho | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:138

Thêm vào BST

Báo xấu

20
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn "Nghệ thuật tự sự trong Giữa dòng chảy lạc và cuộc đời ngoài cửa của Nguyễn Danh Lam" được hoàn thành với mục tiêu nhằm làm rõ và bao quát những vấn đề của hai thuyết trên thông qua các phương diện hình thức của cấu trúc tự sự, cũng là một sự khẳng định tiếp tục cho nỗ lực của Nguyễn Danh Lam trên phương diện cách tân thể loại.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Văn học Việt Nam: Nghệ thuật tự sự trong Giữa dòng chảy lạc và cuộc đời ngoài cửa của Nguyễn Danh Lam

UBND TỈNH BÌNH DƢƠNG TRƢỜNG ĐẠILỜI HỌC THỦ CAM DẦU MỘT ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của bản thân. Các số liệu, *********** kết quả đƣợc trình bày trong luận văn là trung thực, chính xác và chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất kì công trình nghiên cứu nào trƣớc đây, nếu sai sót tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm. LÊ THỊ KIM LIÊN Bình Dương, ngày 25 tháng 11 năm 2018 Lê Thị Kim Liên NGHỆ THUẬT TỰ SỰ TRONG TIỂU THUYẾT GIỮA DÒNG CHẢY LẠC VÀ CUỘC ĐỜI NGOÀI CỬA CỦA NGUYỄN DANH LAM CHUYÊN NGÀNH: VĂN HỌC VIỆT NAM MÃ SỐ: 8220121 LUẬN VĂN THẠC SĨ BÌNH DƢƠNG - 2018
UBND TỈNH BÌNH DƢƠNG TRƢỜNG ĐẠI HỌC THỦ DẦU MỘT *********** LÊ THỊ KIM LIÊN NGHỆ THUẬT TỰ SỰ TRONG TIỂU THUYẾT GIỮA DÒNG CHẢY LẠC VÀ CUỘC ĐỜI NGOÀI CỬA CỦA NGUYỄN DANH LAM CHUYÊN NGÀNH: VĂN HỌC VIỆT NAM MÃ SỐ: 8220121 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. NGUYỄN THỊ KIM TIẾN BÌNH DƢƠNG - 2018
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của bản thân. Các số liệu, kết quả đƣợc trình bày trong luận văn là trung thực, chính xác và chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất kì công trình nghiên cứu nào trƣớc đây, nếu sai sót tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm. Bình Dương, ngày 25 tháng 11 năm 2018 Lê Thị Kim Liên i
LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn quý thầy giáo, cô giáo, cán bộ khoa Ngữ văn trƣờng Đại học Thủ Dầu Một đã nhiệt tình giảng dạy và giúp đỡ tôi trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu. Xin cảm ơn thƣ viện trƣờng Đại học Thủ Dầu Một đã hết lòng phục vụ, cung cấp tài liệu quý báu để tôi hoàn thành luận văn này. Chân thành cảm ơn Sở Giáo dục và Đào tạo Bình Dƣơng, Ban Giám đốc trung tâm GDNN - GDTX thị xã Tân Uyên đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu. Xin chân thành cảm ơn anh nhà văn Nguyễn Danh Lam và anh Nguyễn Thiền Quang đã giành thời gian quý báu để trò chuyện và cung cấp tài liệu cho tôi trong quá trình thực hiện đề tài luận văn. Đặc biệt, tôi gửi lời biết ơn sâu sắc đến TS. Nguyễn Thị Kim Tiến, ngƣời đã tận tình giảng dạy, hƣớng dẫn và giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này. Xin gửi lời cảm ơn gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã động viên, giúp đỡ tôi trong suốt thời gian học tập và hoàn thành luận văn ii
MỤC LỤC Lời cam đoan.................................................................................................... i Lời cảm ơn ....................................................................................................... ii MỤC LỤC ....................................................................................................... iii MỞ ĐẦU ......................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ........................................................................................... 1 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu ............................................................................ 2 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 9 4. Phƣơng pháp nghiên cứu .............................................................................. 9 5. Đóng góp của luận văn ................................................................................. 10 6. Cấu trúc luận văn .......................................................................................... 10 CHƢƠNG 1. KHÁI LƢỢC VỀ TỰ SỰ HỌC VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC CỦA NGUYỄN DANH LAM ............................................................... 12 1.1. Khái lƣợc về tự sự học ............................................................................... 12 1.1.1. Khái niệm tự sự .................................................................................. 12 1.1.2. Tự sự học ........................................................................................... 13 1.1.3. Một số phƣơng diện cơ bản của tự sự học ........................................... 15 1.1.3.1. Ngƣời kể chuyện và điểm nhìn .................................................... 15 1.1.3.2. Ngôn ngữ và giọng điệu trần thuật ............................................... 20 1.1.3.3. Cốt truyện.................................................................................... 21 1.1.3.4. Thời gian và không gian trần thuật .............................................. 22 1.2. Hành trình sáng tác của Nguyễn Danh Lam ............................................... 24 1.2.1. Từ họa sĩ đến nhà văn ......................................................................... 24 1.2.2. Quan niệm sáng tác của Nguyễn Danh Lam........................................ 26 1.2.3. Hành trình tiểu thuyết Nguyễn Danh Lam .......................................... 30 1.2.3.1. Bến vô thƣờng - thế giới những ngƣời không mặt, không tên ...... 31 1.2.3.2. Giữa vòng vây trần gian - phản chiếu đời sống bằng đan dệt biểu tƣợng và huyền thoại ................................................................................ 33 1.2.3.3. Giữa dòng chảy lạc - những thân phận cô đơn, lạc loài giữa dòng hiện sinh ........................................................................................................... 35 iii
1.2.3.4. Cuộc đời ngoài cửa - những đứt gãy nhân sinh thời đại ............... 36 CHƢƠNG 2. NGHỆ THUẬT TỰ SỰ QUA TỔ CHỨC CỐT TRUYỆN, THỜI GIAN, KHÔNG GIAN TRẦN THUẬT .............................................. 38 2.1. Tổ chức cốt truyện ..................................................................................... 38 2.1.1. Cốt truyện mờ hóa, giãn cách, nới lỏng ............................................... 38 2.1.2. Cốt truyện ghép mảnh ......................................................................... 42 2.1.3. Cốt truyện dòng ý thức ........................................................................ 48 2.2. Tổ chức thời gian trần thuật........................................................................ 52 2.2.1. Xây dựng biểu tƣợng thời gian ............................................................ 53 2.2.2. Đảo thuật thời gian .............................................................................. 57 2.2.3. Dự thuật thời gian ............................................................................... 60 2.2.4. Đồng hiện thời gian ............................................................................. 64 2.3. Tổ chức không gian trần thuật .................................................................... 69 2.3.1. Không gian thiên nhiên ám ảnh .......................................................... 69 2.3.2. Không gian nghiệm sinh ..................................................................... 72 2.3.3. Không gian kì ảo ................................................................................. 78 CHƢƠNG 3. NGHỆ THUẬT TỰ SỰ QUA PHƢƠNG THỨC TRẦN THUẬT ............................................................................................................ 84 3.1. Ngƣời kể chuyện và điểm nhìn ................................................................... 84 3.1.1. Ngƣời kể chuyện mở cánh cửa nhân sinh bất an .................................. 85 3.1.2. Ngƣời kể chuyện mở cánh cửa nhân sinh bất túc ................................. 88 3.1.3. Ngƣời kể chuyện mở cánh cửa nhân sinh bất lực................................. 91 3.2. Ngôn ngữ trần thuật ................................................................................... 96 3.2.1. Ngôn ngữ mang tính đa tạp, đậm sắc thái của đời sống hiện đại .......... 96 3.2.2. Ngôn ngữ giàu hình ảnh, lạ hóa, đầy chất thơ ...................................... 99 3.3. Giọng điệu trần thuật ............................................................................... 102 3.3.1. Giọng điệu triết lý, chiêm nghiệm, suy tƣ ......................................... 103 3.3.2. Giọng điệu giễu nhại, dửng dƣng, lạnh lùng ...................................... 107 3.3.2. Giọng điệu trữ tình chất chứa yêu thƣơng, hoài niệm ........................ 112 KẾT LUẬN ................................................................................................... 116 iv
CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ ..................................................................... 119 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................. 120 PHỤ LỤC v
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Trong bối cảnh văn học Việt Nam đƣơng đại, tiểu thuyết ngày càng khẳng định đƣợc vị trí trung tâm, tính chất “máy cái” của bản chất thể loại, bởi tiểu thuyết là nơi gặp gỡ, giao thoa, đan cài của nhiều loại hình, loại thể nghệ thuật khác nhau. Với quy mô tự sự cỡ lớn, tiểu thuyết đƣợc đánh giá là thể loại năng động, linh hoạt bậc nhất, vừa có khả năng bao quát đời sống hiện thực rộng lớn vừa đi sâu khám phá đời tƣ và tâm hồn con ngƣời một cách toàn diện. Văn học Việt Nam từ sau năm 1975 đã chứng kiến bƣớc chuyển mình của tiểu thuyết ở cả phƣơng diện nội dung và nghệ thuật. Lứa đầu tiên với những nhà văn nhƣ Nguyễn Khải, Nguyễn Minh Châu, Ma Văn Kháng, Lê Lựu… trở về từ chiến trƣờng và mang vào văn chƣơng ý thức “phản tỉnh”. Làn sóng thứ hai đánh dấu sự bứt phá mạnh mẽ của thế hệ nhà văn: Bảo Ninh, Nguyễn Khắc Trƣờng, Dƣơng Hƣớng, Nguyễn Huy Thiệp, Phạm Thị Hoài… với những thể nghiệm đổi mới trong quan điểm nghệ thuật qua ý thức “tự vấn” về cuộc đời về con ngƣời. Và trong khoảng mƣời lăm năm trở lại đây, tiểu thuyết phát triển thực sự sôi nổi với sự xuất hiện của nhiều cây viết trẻ có ý thức rất rõ trong việc cách tân, đổi mới nghệ thuật tiểu thuyết. Từ đây hình thành làn sóng thứ ba với tên tuổi của các nhà văn mang tinh thần “phản vấn” nhƣ Nguyễn Bình Phƣơng, Nguyễn Việt Hà, Hồ Anh Thái, Nguyễn Ngọc Tƣ, Tạ Duy Anh, Nguyễn Danh Lam, Trần Nhã Thụy, Nguyễn Đình Tú, Vũ Đình Giang… Trong làn sóng đổi mới tiểu thuyết đó, Nguyễn Danh Lam nổi lên là một gƣơng mặt trẻ có những đóng góp đáng kể cho tiểu thuyết Việt Nam đƣơng đại. Tính đến thời điểm hiện tại, ngoài một tập thơ và hai tập truyện ngắn, Nguyễn Danh Lam đã cho ra đời thêm bốn tiểu thuyết. Nếu nhƣ hai tiểu thuyết đầu tay (Bến vô thường; Giữa vòng vây trần gian) còn chƣa tạo đƣợc ấn tƣợng với bạn đọc bởi sự khó đọc thì hai tiểu thuyết sau (Giữa dòng chảy lạc và Cuộc đời ngoài cửa) đã thể nghiệm sự sáng tạo mới, đánh dấu bƣớc đột phá trong cách tân nghệ thuật để đến gần với công chúng. Xuất phát từ đó, chúng tôi chọn tiểu thuyết Giữa dòng chảy lạc và Cuộc đời ngoài cửa của Nguyễn Danh Lam làm 1
đối tƣợng nghiên cứu của luận văn, nhằm khám phá, lý giải và tìm ra những đặc điểm trong “lối viết tiểu thuyết” của nhà văn. 1.2. Ở Việt Nam nhiều năm trở lại đây, lý thuyết tự sự đã đƣợc vận dụng khá phổ biến trong lý luận, nghiên cứu và phê bình văn học. Lĩnh vực nghiên cứu tuy còn non trẻ này đã thực sự trở nên hấp dẫn bởi tính hiệu quả của nó trong việc khám phá ý nghĩa tác phẩm văn học dựa trên chính cơ sở cấu trúc của văn bản. Hơn nữa, việc ứng dụng lý thuyết tự sự cũng gắn liền với thực tế phát triển của văn xuôi đƣơng đại Việt Nam. Trong làn sóng đổi mới tƣ duy nghệ thuật của tiểu thuyết, bên cạnh sự quan trọng của chủ đề và đề tài, một vấn đề không kém phần quan trọng là ở chỗ: không phải “kể cái gì?” mà là “kể nhƣ thế nào?”, hay nói cách khác là chuyển từ “kể nội dung” sang “viết nội dung”. Điều này mở đƣờng cho lý thuyết tự sự trở thành phƣơng pháp tối ƣu nhất để khám phá, giải mã hành trình của “sự viết”, “lối viết” trong tiểu thuyết. Xem tiểu thuyết là một thể loại của tự sự (phân biệt với thể loại trữ tình và kịch), chúng tôi sẽ dựa vào lý thuyết tự sự để hiểu rõ tiểu thuyết - tự sự này đƣợc viết nhƣ thế nào, thông qua những cách thức gì. Nói cách khác tìm hiểu nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết chính là tìm hiểu nghệ thuật viết tiểu thuyết. Trong luận văn này, chúng tôi đặt vấn đề tìm hiểu nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết Giữa dòng chảy lạc và Cuộc đời ngoài cửa của Nguyễn Danh Lam chính là đi sâu tìm hiểu các phƣơng thức tự sự mà nhà văn đã lựa chọn, đã sử dụng để xây dựng thế giới tiểu thuyết của mình, qua đó chuyển tải các vấn đề của con ngƣời và xã hội đƣơng đại. Đây cũng chính là nét đặc sắc, đóng góp lớn nhất và cũng là yếu tố khẳng định vị thế của tiểu thuyết Nguyễn Danh Lam trên văn đàn. Đồng thời, từ góc nhìn tự sự học, đề tài soi chiếu vào hai tiểu thuyết cụ thể sẽ góp phần nhận thức rõ hơn lý thuyết này, góp nhặt thêm một điều nhỏ bé trong hành trình giới thiệu một lý thuyết nghiên cứu còn khá non trẻ ở Việt Nam. 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu Là gƣơng mặt nhà văn trẻ có nhiều tìm tòi, thể nghiệm trong lối viết mới, tiểu thuyết của Nguyễn Danh Lam là đối tƣợng quan tâm của khá nhiều bài viết ở những mức độ, tầm cỡ khác nhau. Tuy nhiên theo chúng tôi, chƣa có công trình 2
nào nghiên cứu một cách dày dặn, toàn diện về tiểu thuyết của Nguyễn Danh Lam, chủ yếu là các bài giới thiệu, phê bình đƣợc in trong sách hoặc các bài viết, bài báo đƣợc đăng rải rác trên các trang web, báo điện tử và một vài luận văn thạc sĩ. Dƣới đây, chúng tôi điểm qua một số bài viết, bài báo, luận văn đề cập đến tiểu thuyết Nguyễn Danh Lam nói chung và nghệ thuật tự sự trong Giữa dòng chảy lạc, Cuộc đời ngoài cửa nói riêng. Đối với các bài báo, bài viết nghiên cứu, phê bình đề cập đến tiểu thuyết Nguyễn Danh Lam có thể kể đến: Theo Sài Gòn tiếp thị, bài viết “Bến vô thường” - thế giới những người không mặt (đăng trên https://giaitri.vnexpress.net, ngày 4/1/2005) đã đề cập đến số phận của những con ngƣời thống khổ, bƣơn bả trong khát vọng làm ngƣời, khát vọng tìm kiếm hạnh phúc. Đồng thời, bài viết chỉ rõ cách nhà văn tổ chức kết cấu tác phẩm thông qua lắp ghép những mảnh phi lý, rời rạc đứng cạnh nhau một cách ngẫu nhiên. Có thể coi, đây là một đánh giá chuẩn xác cho nỗ lực sáng tạo của Nguyễn Danh Lam trong những thể nghiệm mới ở cả nội dung và nghệ thuật của tiểu thuyết để chuyển tải các vấn đề của đời sống đƣơng đại. Giới thiệu sách Giữa vòng vây trần gian, Hồ Anh Thái có bài Sự đền bù cho một ý thức (Nguyễn Danh Lam, 2005b, trang bìa lót) đã đánh giá Giữa vòng vây trần gian là một “món ăn lạ” đòi hỏi độc giả muốn “nếm trải” phải kiên trì để đọc hết. Đồng thời, tác giả cũng khẳng định Nguyễn Danh Lam trong tiểu thuyết này đã có những nghiền ngẫm, tìm tòi đổi mới đầy ý thức trong nghệ thuật tối giản thông qua các lớp biểu tƣợng. Đỗ Ngọc Thạch trong bài Vài đặc điểm văn xuôi hiện đại Việt Nam (đăng trên Diễn đàn văn nghệ trang bichkhe.org) đã khẳng định văn học Việt Nam sau năm 1986 đã có những đổi mới mạnh mẽ, đặc biệt là trong cách tổ chức, xây dựng nhân vật và cấu trúc tác phẩm. Qua bài viết, tác giả có cái nhìn tƣơng đối tỉ mỉ và khái quát về hiện trạng văn học Việt Nam đƣơng đại qua một số tác giả và tác phẩm, trong đó Nguyễn Danh Lam đƣợc nhắc đến nhƣ một nhà văn trẻ ý thức trong đổi mới, cách tân tiểu thuyết thông qua Bến vô thường, Giữa vòng vây trần gian và đặc biệt là Giữa dòng chảy lạc. 3
Tác giả Bùi Công Thuấn trong bài Giữa dòng hiện sinh đọc tiểu thuyết Giữa dòng chảy lạc của Nguyễn Danh Lam (đăng trên trang http://gacvandongnai.blogspot.com ngày 28/2/2012) đã chỉ ra Giữa dòng chảy lạc dựa vào dấu ấn hiện sinh để khai thác những góc cạnh của con ngƣời cô đơn, những “lạc thể” trong dòng chảy khốc liệt của hành trình tìm bến đỗ. Ngoài ra, bài viết cũng có cái nhìn khá sâu sắc về “lối viết tiểu thuyết” của Nguyễn Danh Lam khi nhận định: “Ngòi bút Nguyễn Danh Lam miêu tả tuyệt hay chuyện tình của nhân vật anh, dựng những cảnh đối thoại chàng và nàng sinh động và trí tuệ đến không ngờ, thâm nhập rất sâu vào tâm thức nhân vật để phát hiện những trạng thái hiện sinh mê cuồng. Nguyễn Danh Lam cũng có những chi tiết miêu tả chân thật đến độ sững sờ. Một giọng văn đôn hậu ấm áp và một cách viết hấp dẫn đến những dòng cuối cùng”. Nhìn chung, Bùi Công Thuấn đã chỉ ra đƣợc nét hấp dẫn, mới mẻ của tiểu thuyết Giữa dòng chảy lạc trên phƣơng diện ngôn ngữ miêu tả, đối thoại và giọng văn đôn hậu, ấm áp. Tác giả Nguyễn Thái Hoàng trong bài Sự gặp gỡ của một số motif trong tiểu thuyết “Giữa vòng vây trần gian” và “Người đàn bà trong cồn cát” (Kobo Abe) (đăng trên http://tapchisonghuong.com.vn, ngày 26/8/2015) cho rằng cả hai tiểu thuyết trên đều chịu ảnh hƣởng của triết học hiện sinh, thể hiện quan niệm về cõi nhân gian vừa là chốn lƣu đày vừa là lẽ sống. Tác giả cũng chỉ rõ nghệ thuật thể hiện cái phi lí trong hai tác phẩm này có nhiều điểm tƣơng đồng khá thú vị, đặc biệt là thông qua sử dụng một số motif nhƣ: motif lạc vào xứ sở kì lạ, motif chạy trốn, motif mê cung vòng tròn. Nhà phê bình Nguyễn Hoài Nam là ngƣời có nhiều bài giới thiệu, đánh giá, phê bình về tiểu thuyết Nguyễn Danh Lam, có thể kể đến: Bài viết “Giữa vòng vây trần gian” dệt bằng biểu tượng và huyền thoại, (đăng trên https://giaitri.vnexpress.net, ngày 20/7/2006), Hoài Nam đã khẳng định Giữa vòng vây trần gian là cuốn tiểu thuyết không dễ đọc bởi cuốn sách là sự đan cài, chồng chéo, rậm rịt của nhiều chi tiết biểu tƣợng, nhiều mẩu mảnh huyền thoại, vì thế nó mất đi tính sáng rõ cần thiết của loại “tiểu thuyết phản ánh đời sống một cách trung thực, nhƣ nó vốn có”. Tuy nhiên, tác giả vẫn cho rằng 4
đây là cuốn tiểu thuyết đáng đọc vì chính lối “chơi” kín đặc biểu tƣợng và huyền thoại đã làm nên độ mờ và sự đa nghĩa cho văn bản, tạo khoảng trống cho độc giả đồng sáng tạo. Giới thiệu sách Giữa dòng chảy lạc, Hoài Nam có bài Nguyễn Danh Lam từ “Giữa vòng vây trần gian” đến “Giữa dòng chảy lạc. Trong bài viết, tác giả nhận xét: “Thế giới nhân vật trong Giữa dòng chảy lạc của Nguyễn Danh Lam là một thế giới vô danh, thế giới của những bƣớc lỡ, bƣớc chệch quỹ đạo thông thƣờng, thế giới của những thân phận ngƣời bị bắn ra và chìm xuống dƣới cái mẫu số chung tầm thƣờng tạo thành xã hội… Để thể hiện ở mức cao nhất của sự nhạt nhòa hóa, sự vô danh hóa, sự tầm thƣờng hóa phải là nhân vật anh - một phản nhân vật, một phản anh hùng đích thực” (Nguyễn Danh Lam, 2010, tr.377 - 382). Qua bài viết, tác giả đã chỉ ra thành công của tác phẩm ở nghệ thuật xây dựng nhân vật bằng thủ pháp mờ hóa, một đặc trƣng của tiểu thuyết hậu hiện đại. Trong bài Viết văn, việc không chỉ của nhà văn (đăng trên trang http://nhavantphcm.com.vn ngày 7/9/2012), tác giả Hoài Nam cũng chỉ rõ khả năng cách tân, sáng tạo trong lối viết tiểu thuyết của Nguyễn Danh Lam từ hành trình Bến vô thường, Giữa vòng vây trần gian đến Giữa dòng chảy lạc là sự chuyển biến rất khác, rất mới của Nguyễn Danh Lam. Nếu nhƣ trong hai tiểu thuyết đầu tiên, tác giả thách thức ngƣời đọc bởi lối viết khá mù mờ, nhân vật không có danh tính, thời gian và không gian rất mơ hồ thì đến cuốn tiểu thuyết thứ ba Giữa dòng chảy lạc, mọi thứ đƣợc đơn giản hóa khi lấy bối cảnh và nhân vật từ cuộc sống đời thƣờng, và cách kể chuyện cũng rất đời thƣờng, dễ tiếp nhận hơn với bạn đọc. Giới thiệu sách Cuộc đời ngoài cửa, Hoài Nam đã có những nhận xét sâu sắc về tiểu thuyết này: “Trong vai một ngƣời viết tiểu thuyết, Nguyễn Danh Lam hẳn là mẫu nhà văn không thích, thậm chí rất dị ứng, việc cƣng nựng chiều chuộng các nhân vật của mình. Từ những Bến vô thường, Giữa vòng vây trần gian, đến Giữa dòng chảy lạc, đã là thế. Và rồi đến cuốn tiểu thuyết mới nhất này, vẫn là thế. Nguyễn Danh Lam không thèm hạ cố ban cho nhân vật một danh tính rõ ràng. Cũng rất hiếm khi nhà văn gắn cho họ những nét phẩm chất tính 5
cách hoặc những năng lực cá nhân trên mức trung bình. Đã vậy, anh lại hay đẩy các nhân vật vào những cảnh huống trớ trêu, những trạng thái sinh tồn nếu không bi đát thì cũng dở khóc dở cƣời. Điều vừa quan trọng lại vừa oái oăm, là ở chỗ: trong những cảnh huống những trạng thái ấy, các nhân vật của Nguyễn Danh Lam luôn có một sự tự nhận thức, thƣờng trực và đầy ám ảnh, về cái bất túc và bất lực của mình” (Nguyễn Danh Lam, 2014, trang bìa). Hoài Nam chỉ ra cách xây dựng nhân vật vô danh, đồng thời là sự chi phối bởi triết học hiện sinh trong tiểu thuyết của nhà văn. Nhìn chung, các bài viết trên của Nguyễn Hoài Nam đã ghi nhận đóng góp của tiểu thuyết Nguyễn Danh Lam trên cả phƣơng diện nội dung và những tìm tòi mới mẻ về hình thức thể hiện, tuy nhiên ý kiến nhận xét, đánh giá chỉ ở góc độ gợi mở, chƣa đi sâu nghiên cứu một cách toàn diện, công phu. Tác giả Việt Quỳnh có bài Nhà văn Nguyễn Danh Lam và tiểu thuyết cuộc đời ngoài cửa: nhặt nhạnh những mảnh đời bình dị (đăng trên trang https://thethaovanhoa.vn ngày 23/03/2014) đã nhận xét “trong tiểu thuyết Cuộc đời ngoài cửa, Nguyễn Danh Lam lại thoát ra khỏi những tếu táo bông đùa đa sự, thành một ông già kể chuyện thâm trầm”. Với nhận xét này, Việt Quỳnh đã chỉ ra đƣợc giọng điệu suy ngẫm, triết lí là giọng điệu chủ đạo trong tiểu thuyết Cuộc đời ngoài cửa. Tác giả Lê Hƣơng trong bài Cuộc đời ngoài cửa: cuốn tiểu thuyết đáng đọc và suy ngẫm (đăng trên trang http://nhavantphcm.com.vn ngày 13/08/2015) đã nhận xét: “Nếu nhƣ ở hai cuốn tiểu thuyết đầu tay, bút pháp huyền thoại đƣợc Nguyễn Danh Lam sử dụng nhƣ là công cụ nghệ thuật chủ đạo để đi vào khai thác thế giới nhân vật, thì đến tiểu thuyết Giữa dòng chảy lạc và Cuộc đời ngoài cửa dấu vết của chủ nghĩa hiện sinh đƣợc biểu hiện khá rõ nét”. Ở Cuộc đời ngoài cửa mở ra nhiều vấn đề nhức nhối gây ám ảnh cho con ngƣời thời hiện đại nhƣ: nạn bạo hành trong trƣờng lớp, tai nạn trong nghề nghiệp, sự đổ vỡ trong hôn nhân và gia đình, hiểm họa của tai nạn giao thông... đƣợc ngƣời viết khai thác khá hiệu quả với một lối hành văn giàu tính trải nghiệm, suy tƣ, nhƣng đầy tiết chế… Các nhân vật xuất hiện trong tác phẩm này hầu hết là kiểu nhân vật tự 6
ý thức. Thủ pháp xây dựng nhân vật chủ đạo vẫn là ngôn ngữ đối thoại và dòng ý thức. Có thể thấy, Lê Hƣơng đã có những nhận xét khái quát về cách tổ chức phƣơng thức trần thuật trong Cuộc đời ngoài cửa từ bút pháp đến lối hành văn, xây dựng các kiểu nhân vật và ngôn ngữ trần thuật. Trên trang web của báo Thể thao Văn hóa, tác giả Lê Minh Phong với bài viết Vì sao Nguyễn Danh Lam đoạt giải C tiểu thuyết với Cuộc đời ngoài cửa (đăng trên trang https://thethaovanhoa.vn, ngày 22/12/2015) đã chỉ rõ Nguyễn Danh Lam đã sử dụng nhiều yếu tố thuộc về kỹ thuật tiểu thuyết hiện đại, hậu hiện đại nhƣ xây dựng các kiểu nhân vật nghịch dị, nhân vật đám đông, xây dựng không gian hiện thực thậm phồn, sử dụng các phƣơng thức làm mờ hóa nhân vật, kỹ thuật dòng ý thức… Trong khi nền tiểu thuyết Việt Nam nhìn chung vẫn đang loay hoay ở những lối viết thiên về cảm tính, dựa trên bút pháp mô phỏng thì Nguyễn Danh Lam đã mở ra cho mình một thế giới khác. Một thế giới văn chƣơng khởi từ sự làm chủ lối viết, sự ý thức đủ đầy về vai trò của các phƣơng pháp sáng tác, các hệ thống lý thuyết nghệ thuật của một nhà văn có trách nhiệm với đời sống. Đây có thể coi là một cách nhìn tƣơng đối sâu sắc, am hiểu về nghệ thuật viết tiểu thuyết của Nguyễn Danh Lam. Ngoài những bài báo, bài viết giới thiệu, phê bình, tiểu thuyết của Nguyễn Danh Lam cũng là đối tƣợng nghiên cứu của hai luận văn thạc sĩ dƣới đây: Trần Thị Thúy thực hiện đề tài Đặc điểm tiểu thuyết Nguyễn Danh Lam (Luận văn thạc sĩ, Đại học Khoa học xã hội và nhân văn Hà Nội, 2013). Luận văn đã nghiên cứu đặc điểm tiểu thuyết của Nguyễn Danh Lam trên cả hai phƣơng diện nội dung và hình thức thể hiện trong ba tiểu thuyết Bến vô thường, Giữa vòng vây trần gian và Giữa dòng chảy lạc. Cụ thể về mặt nội dung, luận văn khám phá các kiểu loại nhân vật. Về hình thức nghệ thuật, luận văn nghiên cứu các yếu tố nhƣ nghệ thuật xây dựng nhân vật (xóa trắng nhân vật; miêu tả chân dung nhân vật; khắc họa nội tâm nhân vật; ngôn ngữ nhân vật), cách thức tổ chức cốt truyện (cốt truyện phân mảnh; mờ hóa cốt truyện), kết cấu (yếu tố kì ảo trong xây dựng nhân vật; hệ thống biểu tƣợng), giọng điệu (lật tẩy, lạnh lùng; trầm tƣ, triết lý; giễu nhạt, cật vấn, hoài nghi; trữ tình lãng mạn), ngôn ngữ 7
(suồng sã, thông tục, gai góc; giàu chất thơ; câu văn lạ, độc đáo, sắc lạnh, chứa đựng nhiều thông tin). Đóng góp lớn nhất của luận văn là đã đi sâu khám phá đƣợc một số đặc điểm nổi bật của tiểu thuyết Nguyễn Danh Lam qua những phƣơng diện nêu trên ở ba tác phẩm. Tuy nhiên, với luận văn này, vẫn còn nhiều phƣơng diện quan trọng thể hiện đƣợc sáng tạo nghệ thuật của Nguyễn Danh Lam lại chƣa đƣợc khai thác nhƣ: ngƣời kể chuyện, điểm nhìn, cách thức tổ chức thời gian, không gian… Một điều đáng lƣu ý, tiểu thuyết Cuộc đời ngoài cửa - tác phẩm đƣợc coi là thành công nhất của Nguyễn Danh Lam chƣa trở thành đối tƣợng nghiên cứu trong luận văn này. Tác giả Nguyễn Thị Ngọc Thanh thực hiện đề tài Dấu ấn hậu hiện đại trong tiểu thuyết Vũ Đình Giang và Nguyễn Danh Lam (Luận văn thạc sĩ, Đại học Văn Hiến thành phố Hồ Chí Minh, 2016). Luận văn đã chỉ ra đƣợc những biểu hiện cụ thể của dấu ấn hậu hiện đại ở cả phƣơng diện nội dung và nghệ thuật trong tiểu thuyết của hai tác giả, từ đó thấy đƣợc những đóng góp của hai nhà văn trong dòng văn học hậu hiện đại. Với tác giả Nguyễn Danh Lam, luận văn đã khảo sát ba tiểu thuyết Giữa vòng vây trần gian; Giữa dòng chảy lạc và Cuộc đời ngoài cửa ở các phƣơng diện nội dung (thế giới nhân vật với những đập xóa trong tâm hồn; hiện thực thậm phồn hỗn dung những mảng màu sáng tối; không gian nhòe mờ, thời gian đảo lộn, phi thực); về phƣơng diện hình thức (cốt truyện lắp ghép; kết cấu phân mảnh; trần thuật đa trị; giọng điệu triết lí và vô âm sắc; tính liên văn bản) để nhận rõ dấu ấn hậu hiện đại trong tiểu thuyết Nguyễn Danh Lam ở cái nhìn đối sánh với tiểu thuyết của Vũ Đình Giang. Nhìn chung, hai luận văn này đã tiến hành khảo sát tiểu thuyết Nguyễn Danh Lam ở cấp độ bề rộng, tầng khái quát, chƣa đi sâu khám phá một cách hệ thống, toàn diện phƣơng diện nghệ thuật tự sự (đặt dƣới ánh sáng của lí thuyết của tự sự học) trong hai tiểu thuyết thành công nhất Giữa dòng chảy lạc và Cuộc đời ngoài cửa của nhà văn. Tiếp thu những thành tựu nghiên cứu về Nguyễn Danh Lam của những ngƣời đi trƣớc, luận văn của chúng tôi chọn vấn đề Nghệ thuật tự sự trong Giữa dòng chảy lạc và Cuộc đời ngoài cửa của Nguyễn Danh Lam làm đối tƣợng 8
nghiên cứu với hi vọng có thể đi sâu làm rõ và bao quát những vấn đề của hai thuyết trên thông qua các phƣơng diện hình thức của cấu trúc tự sự, cũng là một sự khẳng định tiếp tục cho nỗ lực của Nguyễn Danh Lam trên phƣơng diện cách tân thể loại. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tƣợng nghiên cứu Luận văn nhìn nhận hai tiểu thuyết của Nguyễn Danh Lam ở góc độ cấu trúc, tổ chức của thể loại tự sự, theo tiêu chí kết hợp nội dung và nghệ thuật tạo thành chỉnh thể. Theo đó, chúng tôi tiếp cận nghiên cứu các phƣơng diện của nghệ thuật tự sự qua tổ chức cốt truyện, không gian và thời gian trần thuật; tổ chức phƣơng thức trần thuật (ngƣời kể chuyện và điểm nhìn trần thuật, giọng điệu và ngôn ngữ trần thuật). 3.2. Phạm vi nghiên cứu Số lƣợng tiểu thuyết của Nguyễn Danh Lam tính đến thời điểm hiện tại là bốn tác phẩm, tuy nhiên luận văn tập trung khảo sát trực tiếp hai tiểu thuyết thành công nhất của nhà văn: - Giữa dòng chảy lạc (2010), NXB Văn nghệ thành phố Hồ Chí Minh - Cuộc đời ngoài cửa (2014), NXB Hội Nhà văn, Hà Nội Ngoài ra, chúng tôi có mở rộng phạm vi khảo sát với một số tác phẩm và một số tác giả cùng thế hệ để đối chiếu, so sánh khi cần thiết. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Phƣơng pháp so sánh - đối chiếu Đây là phƣơng pháp đƣợc sử dụng để chỉ ra điểm tƣơng đồng và khác biệt trong sáng tác của Nguyễn Danh Lam với một số tác phẩm của các nhà văn cùng thời. Từ đó thấy đƣợc đặc điểm sáng tạo riêng của Nguyễn Danh Lam trong văn học Việt Nam đƣơng đại. 4.2. Phƣơng pháp thống kê Dựa vào lý thuyết tự sự, chúng tôi thống kê và phân tích các kiểu ngƣời kể chuyện và điểm nhìn, các lớp ngôn ngữ và sắc thái giọng điệu, các cách tổ chức cốt truyện, thời gian, không gian trần thuật trong Giữa dòng chảy lạc và Cuộc 9
đời ngoài cửa của Nguyễn Danh Lam. Ngoài ra chúng còn thống kê tần suất xuất hiện của một số hình ảnh, biểu tƣợng có ý nghĩa trong hai tiểu thuyết này. 4.3. Phƣơng pháp cấu trúc Sử dụng phƣơng pháp cấu trúc xem xét văn bản nghệ thuật trong một chỉnh thể giữa nội dung và hình thức, từ đó làm sáng tỏ giá trị mối quan hệ giữa chúng và đi đến giải mã ý nghĩa văn bản. Ngoài ra, luận văn còn vận dụng lý thuyết tự sự học và thi pháp học kết hợp các thao tác phân tích, tổng hợp và đánh giá vấn đề để tìm hiểu tiểu thuyết của Nguyễn Danh Lam. 5. Đóng góp của luận văn Luận văn đã cố gắng khái quát những đặc trƣng trong “lối viết tiểu thuyết” của nhà văn, đồng thời khẳng định vị thế và đóng góp của tiểu thuyết Nguyễn Danh Lam vào sự phong phú cũng nhƣ sự vận động của tiểu thuyết Việt Nam đƣơng đại. Luận văn cũng sẽ là một tài liệu tham khảo về Văn học Việt Nam qua việc tìm hiểu những thành công trong nghệ thuật tự sự của một nhà văn Việt Nam đƣơng đại. 6. Cấu trúc luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Nội dung của Luận văn gồm ba chƣơng: Chƣơng 1. Khái lƣợc về tự sự học và hành trình sáng tác của Nguyễn Danh Lam (26 trang). Chúng tôi khái lƣợc lý thuyết tự sự, bao gồm khái niệm về tự sự, tự sự học, các phƣơng diện nghiên cứu cơ bản của tự sự học. Bên cạnh đó, chúng tôi cũng trình bày tóm lƣợc hành trình tiểu thuyết và quan điểm sáng tác của Nguyễn Danh Lam. Đây là cơ sở cho việc phân tích những đặc trƣng của nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết Giữa dòng chảy lạc và Cuộc đời ngoài cửa trong các chƣơng tiếp theo. Chƣơng 2. Nghệ thuật tự sự qua tổ chức cốt truyện, thời gian, không gian trần thuật (46 trang). 10
Luận văn hƣớng đến một số phƣơng diện nổi bật của nghệ thuật tự sự trong Giữa dòng chảy lạc và Cuộc đời ngoài cửa nhƣ tổ chức cốt truyện, thời gian và không gian trần thuật. Chƣơng 3. Nghệ thuật tự sự qua phƣơng thức trần thuật (32 trang). Luận văn phân tích và làm rõ đặc trƣng của nghệ thuật tự sự trong hai tiểu thuyết qua phƣơng thức trần thuật nhƣ ngƣời kể chuyện, điểm nhìn, ngôn ngữ và giọng điệu trần thuật. 11
Chƣơng 1 KHÁI LƢỢC VỀ TỰ SỰ HỌC VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC CỦA NGUYỄN DANH LAM 1.1. Khái lƣợc về tự sự học 1.1.1. Khái niệm tự sự Hằng ngày con ngƣời vẫn kể, thông báo cho nhau các chuyện xảy ra ở đâu đó, chi tiết hoặc tóm lƣợc. Mỗi sự việc, mỗi cuộc đời đều đƣợc hình dung bằng những câu chuyện, mà có chuyện là có tự sự, bởi tự sự là một phạm vi rộng lớn trong hoạt động giao tiếp của con ngƣời. Để hiểu một sự việc, ngƣời ta tìm cách kể sự việc ấy có nguyên nhân có kết quả, có đầu có cuối, thƣờng hƣớng tới một kết cục nhất định, có tác dụng định hƣớng giá trị cuộc đời. Tự sự vì vậy trở thành hoạt động có tính chất nhận thức của con ngƣời. Roland Barthes nói: Đã có bản thân lịch sử loài ngƣời, thì đã có tự sự. Jonathan Culler (1998) cũng nói: Tự sự là phƣơng thức chủ yếu để con ngƣời hiểu biết sự vật. Nhà giải cấu trúc Mĩ - J.H. Miller (1993) cho rằng: Tự sự là cách để ngƣời ta đƣa các sự việc vào một trật tự, và từ trật tự ấy mà chúng ta có đƣợc ý nghĩa. Tự sự là cách tạo nghĩa cho sự kiện, biến cố. Nhƣ vậy, tự sự nằm trong bản chất của con ngƣời, bởi con ngƣời là một động vật biết tự sự. Tự sự có mặt trong tất cả những lĩnh vực khác nhau của đời sống con ngƣời: tôn giáo, lịch sử, điện ảnh, khoa học, triết học, chính trị, văn học… Tuy nhiên, chỉ có tự sự văn học là phức tạp nhất. Từ những quan điểm trên, chúng tôi đƣa ra một cách hiểu khái quát về tự sự (narrative) là hoạt động dùng một phƣơng tiện kí hiệu biểu nghĩa nhất định (ngôn ngữ, điệu bộ, hình ảnh…) kể một chuyện cho ngƣời khác xem, nghe, nhìn nhằm gửi gắm thông điệp, tƣ tƣởng. Tự sự gồm hai yếu tố: “tự” (kể) và “sự” (câu chuyện, sự kiện, hành động). Kể là trình bày lần lƣợt, thứ tự, có đầu có đuôi, các chi tiết cho thấy sự biến đổi của nhân vật, sự vật. Sự là những việc, hành động, sự kiện xảy ra, những thay đổi có ý nghĩa nhân sinh. Tự sự không chỉ có sự kiện mà còn phải có ngƣời kể, tức là ngƣời chứng kiến, nhìn thấy, phát hiện ý nghĩa và kể lại. Chính tiêu chí này, trong cách phân chia các thể loại văn học cơ bản (tự sự; trữ tình và kịch), tự sự đƣợc xem là một trong ba loại văn học có phƣơng thức, tính chất, đặc 12