Môi trường và phát triển

Chia sẻ: 123968574 123968574 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:117

Thêm vào BST

Báo xấu

226
lượt xem 56
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

"Môi trường bao gồm các yếu tố tự nhiên và các yếu tố vật chất nhân tạo quan hệ mật thiết với nhau, bao quanh con người, có ảnh hưởng đến đời sống, sản xuất, sự tồn tại, phát triển của con người và thiên nhiên" (Luật BVMT Việt Nam 1991). "Bảo vệ môi trường là những hoạt động cho môi trường trong lành, sạch đẹp, cải thiện môi trường, khai thác, sử dụng hợp lý tài nguyên thiên nhiên"...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Môi trường và phát triển

1 Chương 1. M U I. Các t ng quan chung v môi trư ng 1. Khái ni m v môi trư ng “Môi trư ng bao g m các y u t t nhiên và các y u t v t ch t nhân t o quan h m t thi t v i nhau, bao quanh con ngư i, có nh hư ng n i s ng, s n xu t, s t n t i, phát tri n c a con ngư i và thiên nhiên.” (Lu t BVMT Vi t Nam 1991). “B o v môi trư ng là nh ng ho t ng gi cho môi trư ng trong lành, s ch p, c i thi n môi trư ng, b o m cân b ng sinh thái, ngăn ch n và kh c ph c các h u qu x u do con ngư i và thiên nhiên gây ra cho môi trư ng, khai thác, s d ng h p lý tài nguyên thiên nhiên” ( i u 1). “Thành ph n môi trư ng là các y u t t o thành môi trư ng: không khí, nư c, t âm thanh, ánh sáng, lòng t, núi, r ng, sông, h , bi n, sinh v t, các h sinh thái, các khu dân cư, khu s n xu t, khu b o t n thiên nhiên, c nh quan thiên nhiên, danh lam th ng c nh, di tích l ch s và các hình thái v t ch t khác.” ( i u 2). C n ph i lưu ý r ng, lu t BVMT Vi t Nam coi môi trư ng g m các v t ch t t nhiên và m t s d ng v t ch t nhân t o như khu dân cư, h sinh thái, khu s n xu t, khu di tích l ch s ,… Cho nên có th coi ây là khái ni m môi trư ng theo nghĩa h p vì thi u nhi u y u t xã h i nhân văn và ho t ng kinh t . Bách khoa toàn thư v môi trư ng (1994) ưa ra m t nh nghĩa y và ng n g n hơn v môi trư ng: “Môi trư ng là t ng th các thành t sinh thái t nhiên, xã h i nhân văn và các i u ki n tác ng tr c ti p hay gián ti p lên phát tri n, lên i s ng và ho t ng c a con ngư i trong th i gian b t kỳ.” Có th phân tích nh nghĩa trên chi ti t hơn như sau: - Các thành t sinh thái t nhiên g m: t tr ng tr t, lãnh th , nư c, không khí, ng th c v t, các h sinh thái, các trư ng v t lý (nhi t, i n t , phóng x ). - Các thành t xã h i nhân văn g m: Dân s , ng l c dân cư (tiêu dùng, x th i), nghèo ói, gi i tính, dân t c, phong t c t p quán, văn hóa, l i s ng, lu t chính sách, hương ư c, l làng, t ch c c ng ng xã h i,… - Các i u ki n tác ng (ch y u là ho t ng phát tri n kinh t ) bao g m: các chương trình, d án phát tri n kinh t , ho t ng quân s , chi n tranh,… các ho t ng kinh t (nông nghi p, lâm nghi p, công nghi p, ngư nghi p, du l ch, xây d ng và ô th hóa), công ngh k thu t qu n lý Ba nhóm y u t trên t o thành ba phân h c a h th ng môi trư ng, b o m cho cu c s ng và s phát tri n c a con ngư i. 2. C u trúc, phân lo i và ch c năng c a h th ng môi trư ng 2.1. C u trúc c a h th ng môi trư ng Các phân h nói trên và m i thành ph n trong t ng phân h n u tách riêng thì thu c ph m vi nghiên c u c a các lĩnh v c khoa h c khác, không ph i c a lĩnh v c Khoa h c môi trư ng. Ví d : - t tr ng tr t là i tư ng nghiên c u c a Khoa h c th như ng. - Dân t c, văn hóa thu c lĩnh v c Khoa h c xã h i nhân văn. M t khi còn xem xét, nghiên c u i u khi n, qu n lý riêng r t ng thành t , t ng phân h thì v n môi trư ng s b lu m . V n môi trư ng ch ư c phát hi n và qu n lý t t khi xem xét môi trư ng trong tính toàn v n h th ng c a nó.
2 Môi trư ng có tính h th ng ó là h th ng h g m nhi u c p, trong ó con ngư i và các y u t xã h i - nhân văn thông qua các i u ki n tác ng, tác ng vào t nhiên. Không th có v n môi trư ng n u thi u ho t ng c a con ngư i, v n môi trư ng nào cũng có y các thành t c a 3 phân h : - Phân h sinh thái t nhiên: t o ra các lo i tài nguyên thiên nhiên, năng lư ng, nơi cư trú và nơi ch a ng ch t th i. - Phân h xã h i nhân văn: t o ra các ch th tác ng lên h t nhiên. - Phân h các i u ki n: t o ra các phương th c, các ki u lo i, các m c tác ng lên c hai h t nhiên và h xã h i nhân văn. Nh ng tác ng lên h t nhiên gây ra do con ngư i và nh ng ho t ng phát tri n c a con ngư i, ư c g i là tác ng môi trư ng. Nh ng tác ng ngư c l i c a h t nhiên lên xã h i và ho t ng c a con ngư i, ư c g i là s c ép môi trư ng. Do môi trư ng có tính h th ng nên công tác môi trư ng òi h i nh ng ki n th c a ngành, liên ngành. Nh ng quy t nh ch d a trên m t lĩnh v c chuyên môn nh t nh là không hoàn h o và không hi u qu , mà c n d a trên s h p tác c a nhi u ngành. Qu n lý môi tru ng chính là i u ph i s h p tác trên cơ s th a hi p t nguy n và b t bu c c a các ngành nh m th c hi n các quy nh c a pháp lu t v b o v môi trư ng. H th ng H t h ng XH -NV t nhiên H th ng kinh t Hình 1.1. S v n hành thi u h p tác c a các h th ng trong xã h i (1) (2) Hãû ng thäú Hãû ng thäú (4) TN XHNV Hãû ng thäú (7) M äi træ ng åì (5) (6) Hãû ng thäú kinh tãú (3) Hình 1.2. H th ng môi trư ng xu t hi n trong h th ng t nhiên, h th ng kinh t và h th ng xã h i nhân văn Chú thích:
3 (1) - Lĩnh v c c a các ngành khoa h c t nhiên (2) - Lĩnh v c c a các ngành khoa h c xã h i và nhân văn (3) - Lĩnh v c c a các ngành khoa h c kinh t và công ngh (4) - Lĩnh v c b o t n t nhiên (5) - Phát tri n kinh t có tính n b o t n t nhiên (phi nhân văn) (6) - Phát tri n kinh t có tính n phúc l i nhân văn (ô nhi m và suy thoái) (7) - Phát tri n b n v ng trong m t môi trư ng trong lành 2.2. Phân lo i môi trư ng Tùy theo m c ích nghiên c u và s d ng, có nhi u cách phân lo i môi trư ng khác nhau. Có th phân lo i môi trư ng theo các c trưng sau: 1. Phân lo i theo ch c năng - Môi trư ng t nhiên (Natural Environment): bao g m các y u t t nhiên t n t i khách quan ngoài ý mu n c a con ngư i nhưng ít nhi u cũng ch u tác ng c a con ngư i như không khí, t ai, ngu n nư c, sinh v t,... - Môi trư ng xã h i (Social Environment): là t ng th các quan h gi a ngư i và ngư i như: lu t l , th ch , cam k t, quy nh, ư c nh, hương ư c,... các c p khác nhau. - Môi trư ng nhân t o (Artifical Environment): là t t c các y u t t nhiên, xã h i do con ngư i t o nên và ch u s chi ph i c a con ngư i, làm thành nh ng ti n nghi cho cu c s ng c a con ngư i. 2. Phân lo i theo s s ng - Môi trư ng v t lý (Physical Environment): là các thành ph n vô sinh c a môi trư ng t nhiên như th ch quy n, th y quy n, khí quy n. Hay nói m t cách khác, môi trư ng v t lý là môi trư ng không có s s ng. - Môi trư ng sinh h c (Bio-Environment): là thành ph n h u sinh c a môi trư ng, hay nói cách khác là môi trư ng mà ó có di n ra s s ng: các h sinh thái, các qu n th th c v t, ng v t, vi sinh v t và c con ngư i. Khái ni m thu t ng môi trư ng sinh h c ã ưa n thu t ng Môi trư ng sinh thái (Ecological Environment), i u ó mu n ám ch môi trư ng này là s s ng c a sinh v t và c a con ngư i, phân bi t v i nh ng môi trư ng không có sinh v t. Tuy nhiên h u h t các môi trư ng u có sinh v t tham gia; chính vì v y, nói n môi trư ng là c p n môi trư ng sinh thái. Nhưng khi ngư i ta mu n nh n m nh n “tính sinh h c” và b o v s s ng, ngư i ta v n quen dùng khái ni m môi trư ng sinh thái, ho c s d ng nó như m t thói quen. 3. Phân lo i theo thành ph n t nhiên - Môi trư ng t (Soil Environment) - Môi trư ng nư c (Water Environment) - Môi trư ng không khí (Air Environment) 4. Phân lo i theo v trí a lý - Môi trư ng ven bi n (Coastal Zone Environment) - Môi trư ng ng b ng (Delta Environment) - Môi trư ng mi n núi (Hill Environment)... 5. Phân lo i theo khu v c dân cư sinh s ng - Môi trư ng thành th (Urban Environment) - Môi trư ng nông thôn (Rural Environment)
4 Ngoài các cách phân lo i trên còn có các cách phân lo i khác phù h p v i m c ích nghiên c u, s d ng c a con ngư i và s phát tri n c a xã h i. Tuy nhiên, dù b t c cách phân lo i nào thì cũng u th ng nh t m t s nh n th c chung: Môi trư ng là t t c nh ng gì có xung quanh ta, cho ta cơ s s ng và phát tri n 2.3. Ch c năng cơ b n c a môi trư ng i v i sinh v t nói chung và con ngư i nói riêng thì môi trư ng s ng g m có năm ch c năng cơ b n sau: • Môi trư ng là không gian sinh s ng cho con ngư i và th gi i sinh v t • Môi trư ng là nơi ch a ng các ngu n tài nguyên c n thi t cho i s ng và s n xu t c a con ngư i. • Môi trư ng là nơi ch a ng các ch t ph th i do con ngư i t o ra trong cu c s ng và s n xu t. • Gi m nh các tác ng có h i c a thiên nhiên t i con ngư i và sinh v t. • Môi trư ng có ch c năng lưu tr và cung c p thông tin cho con ngư i. II. Các t ng quan chung v phát tri n 1. Khái ni m v phát tri n Phát tri n là t vi t t t c a phát tri n kinh t xã h i. Phát tri n là quá trình nâng cao i u ki n s ng v v t ch t và tinh th n cho con ngư i b ng ho t ng t o ra c a c i v t ch t, c i ti n quan h xã h i, nâng cao ch t lư ng văn hóa. Phát tri n là xu th chung c a t ng cá nhân và c loài ngư i trong quá trình s ng. Hi n nay, các nư c phát tri n phương tây ư c h u h t nhân lo i l y làm hình m u cho s phát tri n. M i lĩnh v c khác nhau u có xu t phát i m và xu hư ng ti n tri n riêng (B ng 1.1.). S phát tri n c a m i qu c gia, m t a phương ư c ánh giá qua thông các ch tiêu c th , ví d như: GDP, GNP, HDI,… B ng 1.1. Xu t phát i m và xu hư ng phát tri n c a m t s lĩnh v c TT Lĩnh v c Xu t phát i m Xu hư ng 1. Kinh t Cơ c u ti n công nghi p, Cơ c u công nghi p sau khi tr i kinh t ch y u là nông qua quá trình công nghi p hóa, 2/3 nghi p v i nhi u ngư i lao s ngư i lao ng trong lĩnh v c ng, h n ch ngư i mua, ít d ch v , s ngư i s n xu t h n nguyên li u s n xu t, ít b ch , r t nhi u ngư i mua, trao i ti n t hóa. hoàn toàn b ng ti n t l n. 2. Không gian Trên 80% dân cư s ng dàn ô th hóa, trên 80% dân cư t p tr i trên nh ng vùng t trung trong không gian a lý h n tr ng tr t (mô hình nông ch (mô hình h th ng ô th ). thôn). 3. Xã h i Tính ơn gi n c a t ch c Qu c t hóa, c ng ng có tính t c ng ng, c ng ng có ch c cao, c ng ng l n, phong chính tr quy mô nh (làng, thôn). phú v m t th ch (dân t c/th gi i). 4. Văn hóa Vai trò n i b c c a gia ình Phương tây hóa, ch nghĩa cá và c ng ng tông t c trong nhân, quan h xã h i ư c th c các quan h xã h i (văn hóa hi n ch y u thông qua môi gi i truy n th ng). c a ng ti n (văn hóa thành th qu c t ).
5 Tuy nhiên, s phát tri n ch y u d a vào tăng trư ng kinh t mà b qua các y u t khác ư c xem là s phát tri n không b n v ng. T ó, y ban Môi trư ng và Phát tri n LHQ 1987 ã ưa ra khái ni m phát tri n b n v ng, là phát tri n sao cho nh ng th h hi n t i áp ng ư c nhu c u c a mình mà không làm h i n th h tương lai và áp ng ư c nhu c u c a h . Phát tri n b n v ng òi h i: - V m t xã h i nhân văn: ph i tho mãn h p lý các nhu c u v tinh th n, v t ch t và văn hóa c a con ngư i – B o v tính a d ng văn hóa. - V m t kinh t : ph i t trang tr i ư c các nhu c u h p lý v i chi phí không vư t quá thu nh p. - V m t sinh thái: m b o duy trì s n nh và an toàn lâu dài c a các h sinh thái. 2. Các ch th v phát tri n 2.1. Ch s t ng s n ph m qu c n i GDP (Gross Domestic Product) GDP là t ng giá tr tính b ng ti n m t c a s n ph m và d ch v trong m t qu c gia trong m t kho ng th i gian nh t nh (thông thư ng là m t năm tài chính). M c dù GDP ư c s d ng r ng rãi như là m t trong nh ng ch s cơ b n ánh giá s phát tri n kinh t c a m t qu c gia, nhưng giá tr c a nó như là m t ch s v n ang là v n gây tranh cãi. S phê phán s d ng GDP bao hàm các i m sau: K t qu tính GDP theo các phương th c khác nhau gây nhi u khó khăn khi so sánh • các qu c gia. GDP ch cho bi t v s phát tri n n n kinh t , nhưng l i không chu n xác trong ánh • giá m c s ng. GDP không tính n kinh t phi ti n t như các công vi c tình nguy n, mi n phí, hay • s n xu t hàng hóa t i gia ình. GDP không tính n tính n tính b n v ng c a s phát tri n, ví d m t nư c có th • có t c tăng trư ng GDP cao do khai thác khai thác quá m c tài nguyên thiên nhiên. GDP không tính n nh ng hi u ng tiêu c c như ô nhi m môi trư ng. Ví d , m t xí • nghi p làm tăng GDP nhưng gây ô nhi m m t con sông và ngư i ta ph i u tư c it ol i môi trư ng vi c này cũng làm tăng GDP. T i ph m và tai n n tăng cũng làm tăng GDP. • Theo các chuyên gia, n u tính n thi t h i c a môi trư ng thì GDP trung bình năm c a Trung Qu c trong giai o n 1985 n 2000 s gi m 2%. 2.2. Ch s ti n b ích th c GPI (Genuine Progress Indicator) Nh m ánh giá s hưng th nh ích th c và toàn di n c a m t qu c gia, hi n nay nhi u nư c phát tri n ang s d ng ch s GPI thay th cho ch s GDP. Khác v i GDP, GPI lư ng hoá và c ng thêm vào các công vi c thi n nguy n và tr i các phí t n chi cho các hi u ng tiêu c c như t i ph m, ô nhi m, suy thoái tài nguyên ... m t s qu c gia như Australia, vi c tính toán theo ch s GPI cho th y trong khi GDP v n ti p t c tăng cao thì GPI v n ng nguyên t i ch và th m chí còn i xu ng. 2.3. Ch s phát tri n nhân văn HDI (Human Development Index) Ch s HDI ư c ánh giá trên thang i m t 1-0 là m t t p h p g m 3 ch th : tu i th bình quân, t l % ngư i bi t ch , GDP/ngư i tính theo ch s s c mua tương ương PPP (Purchasing Power Parity). HDI < 0,5: th p, ch m phát tri n. HDI t 0,501 n 0,799: trung bình.
6 HDI > 0,800: cao, phát tri n cao. Ch s HDI c a Vi t Nam liên t c ư c c i thi n trong th i gian qua, t 0,583 năm 1985 tăng lên 0,605 vào năm 1990; năm 1995 là 0,649, năm 2002 và 2003 là 0,688 và năm 2004 là 0,691 ph n ánh nh ng thành t u phát tri n con ngư i ch ch t như m c s ng, tu i th , y t và giáo d c. Tu i th c a ngư i dân Vi t Nam tăng t 68,6 năm 2003 lên 69 tu i năm 2004 và 70,5 tu i năm 2005. M c thu nh p bình quân u ngư i tính theo s c mua c a Vi t Nam tăng t 2.300 USD năm 2004 lên 2.490 USD năm 2005. T l t vong tr sơ sinh Vi t Nam gi m m nh. V i m c tăng trư ng kinh t tương ương và m c thu nh p th p hơn nhưng Vi t Nam ã vư t nhi u nư c v gi m t l t vong tr sơ sinh. Tuy nhiên, g n ây, có nhi u ý ki n cho r ng c n ph i xem xét l i ch s HDI Vi t Nam do b nh báo cáo thành tích hi n nay r t ph bi n trong giáo d c. 2.4. Ch s nghèo t ng h p HPI (Human Poverty Index) Ch s HPI bi u th m c s ng c a m t qu c gia. Theo Liên Hi p Qu c, ch s này là m t ch th rõ ràng và y hơn so v i HDI và GDP. i v i các nư c ang phát tri n, ch s HPI d a trên 3 nhân t cơ b n c a ch s HDI là: tu i th , ki n th c và m c s ng (GDP/ngư i). i v i các nư c phát tri n, ngoài 3 nhân t cơ b n trên ây, m t nhân t khác ư c tính thêm vào, ó là v th c a ngư i dân trong xã h i ( ư c tôn tr ng, ư c tham gia vào các ho t ng, m c dân ch , ...). 2.5. Ch s thương t n môi trư ng (Environmental Vulnerability Index, EVI) Ch s thương t n môi trư ng ã ư c U ban Khoa h c a lý ng d ng Nam Thái Bình Dương (SOPAC) và UNDP tri n khai. Ch s này ư c thi t l p thông qua s tư v n và h p tác c a các qu c gia, các vi n nghiên c u và các chuyên gia trên th gi i. Ch s này ư c thi t k d a trên các ch s thương t n v xã h i, kinh t th u hi u ư c các quá trình có th có các tác ng tiêu c c t i s phát tri n b n v ng c a các qu c gia. M c tiêu c a ch s thương t n môi trư ng cung c p m t phương pháp nhanh chóng và chu n hoá i v i các thương t n m t cách chung nh t và xác nh các v n có th c n ph i ư c gi i quy t trong ba lĩnh v c c a s b n v ng ó là môi trư ng, kinh t và xã h i trong s phát tri n c a m i qu c gia. S phát tri n thư ng t ư c thông qua s hài hoà c a 3 y u t trên, o ó tăng cư ng s b n v ng thì c n ph i gia tăng t m quan tr ng v kh năng o lư ng v tính t n thương c a m i lĩnh v c và xác nh các phương th c xây d ng kh năng h i ph c. Ch s thương t n môi trư ng g m 57 ch th thu c 3 nhóm ch s th c p là:  Ch s v tai bi n: Risk Exposure sub-Index (REI) bao g m 39 ch th , nói v t n s , a i m có th x y ra, m t c a các tai bi n có th tác ng t i môi trư ng.  Ch s v ph c h i sau các tai bi n t t nhiên hay nhân t o: Intrinsic Resilience sub-Index (IRI) g m có 5 ch th c p n tính ch t c a m t vùng/nư c trong vi c i phó v i các tai bi n t nhiên hay nhân t o.  Ch s v s suy thoái hay tính nguyên v n c a môi trư ng: Environmental Degradation sub-Index (EDI) có 13 ch th , mô t tính toàn v n sinh thái hay các m c suy thoái c a c a các h sinh thái. M t vùng mà các h sinh thái càng b suy thoái thì càng d b thương t n i v i các tai bi n trong tương lai. Ch có 6 trong s 57 ch th này có tr ng s là 5, các ch th còn l i có tr ng s như nhau là 1. Thang i m c a ch s thương t n môi trư ng dao ng t 1 n 7. i m càng cao thì tính d b thương t n càng l n.
7 III. Mô hình phát tri n th gi i hi n nay Mô hình phát tri n kinh t xã h i hi n phát tri n theo tr c ư ng th ng nh m c vũ cho m t xã h i tiêu th , n i b c là các ho t ng kinh doanh. “Kinh doanh là s d ng nguyên li u, năng lư ng và áp d ng công ngh s n xu t ra hàng hóa, t o ra ch t th i và bán hàng hóa n ngư i tiêu dùng” Kinh doanh = s n xu t + thương m i Kinh doanh c n n nh ng y u t sau: o Nguyên li u r , nhân công r o Th trư ng t do o Nhu c u tiêu th cao o V n u tư, dây chuy n công ngh , k thu t, qu ng cáo,… o Qu n lý, cơ s h t ng, liên doanh, h p ng v i các i tác o Gi m trách nhi m trong x lý ô nhi m và chi phí kh c ph c ô nhi m môi trư ng. Kinh doanh là ho t ng sinh ra lãi, ngoài ra nó còn t o ra kh ng ho ng th a và kh ng ho ng thi u, th i ra môi trư ng nhi u ch t th i làm cho v n n n ô nhi m môi trư ng ngày càng tr m tr ng, bóc l t tài nguyên thiên nhiên n m c suy thoái. c i m c a phát tri n theo mô hình tăng trư ng kinh t hi n nay bao g m: tăng GDP g n như là m c tiêu duy nh t, tách ho t ng kinh t kh i h th ng xã h i và nhân văn, phát tri n kinh t không chú ý n b o t n t nhiên, gây suy thoái tài nguyên thiên nhiên và ô nhi m môi trư ng mà không tính chi phí môi trư ng vào giá thành s n ph m, không gi i quy t t n g c nghèo kh . S phát tri n trên ư c xem là phát tri n không b n v ng, nó t o ra nh ng ngh ch lý c a s phát tri n. Th i b - ô nhi m và suy thoái MT Tài nguyên Tiêu dùng S n xu t Ti p th Hình1. 3. Mô hình phát tri n m t chi u bi n tài nguyên thành ch t th i Mô hình phát tri n không b n v ng trên có m t c trưng r t quan tr ng là không ưa chi phí môi trư ng vào s n xu t, do ó càng phát tri n giá tr sinh thái phi th trư ng càng b m t i, i u này d n n các c ng ng nghèo ói s ng d a vào giá tr phi th trư ng c a h sinh thái càng b tư c o t trong phát tri n, ta g i ó là hi n tư ng tư c o t sinh thái. M i quan h gi a môi trư ng và phát tri n Có th trình bày m t cách cô ng môi trư ng là t ng h p các i u ki n s ng c a con ngư i, phát tri n là quá trình c i t o và c i thi n các i u ki n ó. Gi a môi trư ng và phát tri n có m i quan h r t ch t ch . Môi trư ng là a bàn và i tư ng c a phát tri n.
8 Trong ph m vi m t qu c gia, m t châu l c hay trên toàn th gi i ngư i ta cho r ng, t n t i hai h th ng: h th ng kinh t xã h i và h th ng môi trư ng. ”H th ng kinh t xã h i” c u thành b i các thành ph n s n xu t, lưu thông, phân ph i, tiêu dùng và tích lũy, t o nên m t dòng nguyên li u, năng lư ng, ch ph m hàng hóa, ph th i lưu thông gi a các ph n t c u thành h . “H th ng môi trư ng” v i các thành ph n môi trư ng thiên nhiên và môi trư ng xã h i. Khu v c giao gi a hai h t o thành “môi trư ng nhân t o”, có th xem như là k t qu tích lũy m i ho t ng tích c c ho c tiêu c c c a con ngư i trong quá trình phát tri n trên a bàn môi trư ng. Khu v c giao này th hi n t t c các m i quan h gi a phát tri n và môi trư ng. Môi trư ng thiên nhiên cung c p tài nguyên cho h kinh t , ng th i ti p nh n ch t th i t h kinh t . Ch t th i này có th l i h n trong môi trư ng thiên nhiên, ho c qua ch bi n r i tr v h kinh t . M i ho t ng s n xu t mà ch t ph th i không th s d ng tr l i ư c vào h kinh t ư c xem như là ho t ng gây t n h i n môi trư ng. Lãng phí tài nguyên không tái t o, s d ng tài nguyên tái t o ư c m t cách quá m c khi n cho nó không th h i ph c ư c, ho c ph c h i sau m t th i gian quá dài, t o ra nh ng ch t c h i i v i con ngư i và môi trư ng s ng là nh ng ho t ng t n h i t i môi trư ng. Nh ng hành ng gây nên nh ng tác ng như v y là hành ng tiêu c c v môi trư ng. Các ho t ng phát tri n luôn luôn có hai m t l i và h i. B n thân thiên nhiên cũng có hai m t. Thiên nhiên là ngu n tài nguyên và phúc l i i v i con ngư i, nhưng ng th i cũng là ngu n thiên tai, th m h a i v i i s ng và s n xu t c a con ngư i. Trong khoa h c kinh t c i n không th gi i quy t thành công m i quan h ph c t p gi a phát tri n và môi trư ng. T ó n y sinh lý thuy t không tư ng v “ ình ch phát tri n” (Zero or negative growth), c th là cho t c phát tri n b ng không ho c âm bov ngu n tài nguyên không tái t o v n h u h n c a Trái t. i v i tài nguyên sinh h c cũng có “ch nghĩa b o v ”, ch trương không can thi p ng ch m vào thiên nhiên, nh t là t i các a bàn chưa ư c i u tra nghiên c u y . Ch nghĩa b o v cũng là m t i u không tư ng, nh t là trong i u ki n các nư c ang phát tri n, nơi mà tài nguyên thiên nhiên là ngu n v n cơ b n cho m i ho t ng phát tri n c a con ngư i. Trong phát tri n kinh t m t ph n áng k c a ngu n nguyên li u và năng lư ng ư c tiêu th m t cách quá m c t i các nư c phát tri n v n ư c khai thác t i các nư c ang phát tri n. Bên c nh hi n tư ng “ô nhi m do th a th i” x y ra t i các nư c công nghi p phát tri n, g n ây t i h u h t các nư c ang phát tri n có thu nh p th p ã x y ra hi n tư ng “ô nhi m nghèo ói”. Thi u lương th c, nư c u ng, nhà , thu c men, v sinh, mù ch , b t l c trư c thiên tai là ngu n g c cơ b n c a nh ng v n môi trư ng nghiêm tr ng ang t ra cho nhân dân các nư c ang phát tri n. C n nói thêm r ng s tiêu th quá m c nguyên li u và năng lư ng c a các nư c phát tri n cũng ã làm cho các v n môi trư ng các nư c ang phát tri n tr m tr ng hơn. Nh n th c ư c nh hư ng nguy h i c a ô nhi m và suy thoái môi trư ng i v i vi c phát tri n b n v ng, H i th o v Môi trư ng và Phát tri n c a Liên H p Qu c ư c t ch c t ngày 3/6/1992 n 14/6/1992 t i Rio De Janeiro, t i Brazil là m t chương trình hành ng toàn c u nh m gi i quy t các v n môi trư ng và phát tri n. Khái ni m v phát tri n b n v ng- m t ch chính c a H i ngh Liên h p qu c v Môi trư ng và Phát tri n ã ư c ch p thu n m t cách r ng rãi. Cu c tranh lu n v m i quan h gi a môi trư ng và phát tri n ư c h i t t i Nguyên t c 4 c a Tuyên b Rio: “ t ư c s phát tri n b n v ng, b o v môi trư ng ph i là m t ph n không th tách r i c a quá trình phát tri n và không th tách bi t kh i quá trình ó”. Mư i năm sau H i ngh Thư ng nh Trái t 1992, năm 2002, H i ngh thư ng nh th gi i v phát tri n b n v ng v i s tham gia c a 109 v nguyên th qu c gia và hơn 45.000 i bi u c a hơn 190 nư c và các t ch c qu c t , t ch c xã h i,… ã di n ra t i Johannesburg, Nam Phi. Trong xu th ã kh ng nh, t i H i ngh này, quan i m v phát
9 tri n b n v ng ư c chú tr ng v i n i dung c th là thu h p kho ng cách gi a các nư c giàu và các nư c nghèo trên th gi i, xoá b nghèo ói, nhưng không làm nh hư ng n môi sinh. H i ngh ã thông qua hai văn ki n quan tr ng: Tuyên b chính tr Johannesburg 2002 và K ho ch th c hi n. Hai văn ki n này kh ng nh s c p thi t ph i th c hi n phát tri n kinh t trong tương quan ch t ch v i b o v môi trư ng và b o m công b ng xã h i t t c các qu c gia, khu v c và toàn c u. B o v và qu n lý cơ s tài nguyên thiên nhiên ph c v phát tri n kinh t - xã h i là m t n i dung quan tr ng trong K ho ch th c hi n, ây là ti n và n n t ng b o m s phát tri n b n v ng. Vi t Nam, do nh n th c ư c t m quan tr ng và tính b c thi t c a v n môi trư ng, ngay sau Tuyên b Rio, Nhà nư c ta ã ban hành Lu t B o v môi trư ng năm 1993; sau ó ã hình thành m t h th ng các văn b n quy ph m pháp lu t và h th ng qu n lý nhà nư c v b o v môi trư ng. Ngày 26 tháng 8 năm 1998, B Chính tr ã ban hành Ch th s 36-CT/TW v tăng cư ng công tác b o v môi trư ng trong th i kỳ công nghi p hoá, hi n i hoá t nư c; c bi t g n ây là Ngh quy t s 41-NQ/TW ngày 15 tháng 11 năm 2004 v b o v môi trư ng trong th i kỳ y m nh công nghi p hoá, hi n i hoá t nư c, trong ó nh n m nh: “B o v môi trư ng là m t n i dung cơ b n không th thi u trong ư ng l i, ch trương và k ho ch phát tri n kinh t - xã h i c a t t c các c p, các ngành, là cơ s quan tr ng b o m phát tri n b n v ng, th c hi n th ng l i s nghi p công nghi p hoá, hi n i hoá t nư c”; “B o v môi trư ng v a là m c tiêu, v a là m t trong nh ng n i dung cơ b n c a phát tri n b n v ng,... Kh c ph c tư tư ng ch chú tr ng phát tri n kinh t - xã h i mà coi nh b o v môi trư ng. u tư cho b o v môi trư ng là u tư cho phát tri n b n v ng”. Ngh quy t ih i ng l n th IX, Chi n lư c phát tri n kinh t - xã h i 10 năm (2001 - 2010) và K ho ch phát tri n kinh t 5 năm (2001 - 2005) ã kh ng nh “phát tri n nhanh, hi u qu và b n v ng, tăng trư ng kinh t i ôi v i th c hi n ti n b , công b ng xã h i và b o v môi trư ng”; “Phát tri n kinh t - xã h i g n v i b o v và c i thi n môi trư ng, b o m s hài hoà gi a môi trư ng nhân t o v i môi trư ng thiên nhiên, gi gìn a d ng sinh h c”. Phát tri n b n v ng ã tr thành ư ng l i, quan i m c a ng và chính sách c a Nhà nư c. th c hi n m c tiêu phát tri n b n v ng, nhi u ch th , ngh quy t khác c a ng, nhi u văn b n quy ph m pháp lu t c a Nhà nư c ã ư c ban hành; nhi u chương trình, tài nghiên c u v lĩnh v c này ã ư c ti n hành và thu ư c nh ng k t qu bư c u; nhi u n i dung cơ b n v phát tri n b n v ng ã i vào cu c s ng và d n d n tr thành xu th t t y u trong s phát tri n c a t nư c. Qu v y, trong Báo cáo c a oàn i bi u Vi t Nam t i H i ngh Thư ng nh th gi i v phát tri n b n v ng - Phát tri n b n v ng Vi t Nam - Mư i năm nhìn l i và con ư ng phía trư c, ã nêu b t các thành t u phát tri n kinh t , xã h i và b o v môi trư ng, cũng như k ho ch c a Vi t Nam trong th i gian s p t i, ph n ánh k t qu th c hi n cam k t c a Vi t Nam khi tham d các H i ngh Thư ng nh và các Di n àn qu c t trong 10 năm qua. th c hi n m c tiêu phát tri n b n v ng t nư c như các văn ki n c a ng ã ra và th c hi n cam k t qu c t , ngày 17 tháng 8 năm 2004 Th tư ng Chính ph ã ban hành Quy t nh s 153/2004/Q -TTg v nh hư ng chi n lư c phát tri n b n v ng Vi t Nam (Chương trình ngh s 21 c a Vi t Nam). Trư c ó, ngày 02 tháng 12 năm 2003, Th tư ng Chính ph cũng ã ban hành Quy t nh s 256/2003/Q -TTg v vi c phê duy t Chi n lư c B o v môi trư ng qu c gia n năm 2010 và nh hư ng n năm 2020; tháng 5 năm 2002 ã ban hành Chi n lư c toàn di n v tăng trư ng và xoá ói gi m nghèo. V i nh ng m c tiêu, n i dung, nhi m v và gi i pháp ư c nêu trong các văn b n này, thì ây th c s là kim ch nam th c hi n phát tri n b n v ng nư c ta trong nh ng năm u c a th k 21. Chương trình ngh s 21 c a nư c ta ã t ra m c tiêu phát tri n b n v ng v kinh t là “ t ư c s tăng trư ng n nh v i cơ c u kinh t h p lý”, v môi trư ng là “khai thác
10 h p lý, s d ng ti t ki m và có hi u qu tài nguyên thiên nhiên; phòng ng a, ngăn ch n, x lý và ki m soát có hi u qu ô nhi m môi trư ng, b o v t t môi trư ng s ng; b o v ư c các vư n qu c gia, khu b o t n thiên nhiên, khu d tr sinh quy n và b o t n a d ng sinh h c; kh c ph c suy thoái và c i thi n môi trư ng”. Qu n lý tài nguyên và b o v môi trư ng là m t trong ba tr c t c a phát tri n b n v ng. Qu n lý t t tài nguyên và b o v môi trư ng ph i d a trên quan i m chung vì s phát tri n và ph n vinh, s b n v ng c a t nư c. C n ph i th ng nh t quan i m t các phía “b o v môi trư ng ph i vì phát tri n, thúc y phát tri n” và ngư c l i ph i kh c ph c tư tư ng “ch chú tr ng phát tri n kinh t mà ít quan tâm ho c coi nh v n tài nguyên và môi trư ng”. Quan i m, m c tiêu phát tri n b n v ng ph i ư c i vào cu c s ng, ph i là phương châm hành ng c a t ng cơ quan, t ch c, cá nhân; ph i t khâu ho ch nh chính sách, chi n lư c n t ch c th c hi n, trong c u tư cơ s h t ng n kinh doanh, phát tri n. i u ó s giúp chúng ta cùng nhau th c hi n thành công m c tiêu c a nh hư ng phát tri n b n v ng Vi t Nam. Câu h i ôn t p chương 1. 1. Khái ni m và các thành ph n c a môi trư ng. 2. C u trúc, phân lo i và ch c năng c a môi trư ng 3. Khái ni m v phát tri n 4. M t s ch th v phát tri n 5. Quan h gi a môi trư ng và phát tri n
11 Chương 2 DÂN S VÀ MÔI TRƯ NG I. Các thông s cơ b n c a dân s h c Các thông s cơ b n c a dân s h c là t l sinh (birth rate, natality), t l t (death rate, mortality) và t l tăng dân s (growth rate). 1. T l sinh: là s lư ng con sinh ra trên 1000 ngư i dân trong 1 năm. S con thì tính cho c năm, còn dân s thì l y s li u vào gi a năm tính. 2. T l t : là s ngư i ch t tính trên 1000 ngư i dân trong 1 năm. 3. T l tăng dân s : là hi u s gi a t l sinh và t l t (r = b - d). Lưu ý r ng t l tăng dân s r tính trên 1000 ngư i dân. Các nhà dân s h c còn dùng m t thu t ng khác mà ta c n tránh nh m l n là % tăng dân s hàng năm. Nó ư c tính là s lư ng dân gia tăng hàng năm trên 100 ngư i dân. ánh giá m c gia tăng dân s th gi i vào nh ng năm 1970 có t l sinh là 32/1000 ngư i dân năm; t l t là 13/1000 ngư i dân năm, như th t l tăng dân s tương ng là (32- 13)/1000 hay 19/1000 ngư i dân/năm t c là 1,9%/năm. Có m t m i tương quan gi a ph n trăm tăng dân s hàng năm và th i gian tăng g p ôi dân s . B ng 2.1. M i tương quan gi a % tăng dân s hàng năm và th i gian tăng g p ôi dân s . Ph n trăm tăng dân s Th i gian tăng g p ôi dân s 0,5 140 0,8 87 1,0 70 2,0 35 3,0 23 4,0 17 Qua b ng trên chúng ta có th th y r ng, th i gian tăng g p ôi dân s th c t thư ng nhanh hơn so v i lý thuy t. i u này do các cá th sau khi ư c sinh ra, sau ó s tham gia vào quá trình sinh s n, vì v y làm cho th i gian g p ôi dân s tăng nhanh lên. Các t l sinh, t như ã nói trên ây ư c các nhà dân s h c g i là t l sinh, t thô (crude birth rate, crude death rate). G i là thô vì nó không thông tin gì v s khác nhau gi a các nhóm tu i. T l sinh, t thô r t d thu th p t các th ng kê dân s h c. M c dù v n ư c s d ng nhưng dùng nó phân tích d b qua nhi u i u quan tr ng. Do v y, các nhà dân s h c ưa thêm m t s ch s n a ó là: + T l sinh s n chung GFR (General Fertility Rate): thông s này ch s lư ng con ra c a 1.000 ph n tu i t 15 - 44, t c là nhóm tu i sinh c a n gi i. Ch s này ph n nh c th và rõ ràng hơn v m c gia tăng dân s . Trung bình m t ph n Châu Âu ch có 1 n 2 con, Châu Á 4 - 5 con, còn Châu Phi và M La tinh có n 6 - 8 con. M t dân s n nh là m t dân s khi t l sinh, t và thành ph n tu i không thay i v i th i gian. Dân s này v n có th tăng, gi m ho c gi nguyên s lư ng hay ng yên. Mu n cho dân s ng yên thì t l sinh b ng t l t . Trư ng h p này còn ư c g i là dân s tăng trư ng không ZPG (Zero Population Growth).
12 + T l sinh s n nguyên NRR (Net Reproduction Rate): là s con gái do m t ph n (hay nhóm ph n ) sinh ra trong su t i s ng c a mình. N u NRR > 1 thì dân s y ang tăng, và ngư c l i n u NRR
13 B ng 2.2. Th i gian tăng g p ôi dân s th gi i Th i gian Dân s th gi i Th i gian tăng g p ôi (năm) 8000 B.C. 5 tri u 1500 1650 A.D. 500 tri u 200 1850 A.D. 1t 80 1930 A.D. 2t 45 1975 A.D. 4t C n lưu ý r ng không ch là dân s tăng mà c "ch s gia tăng" c a dân s cũng tăng. M t cách hi u ý nghĩa c a ch s gia tăng dân s là thông qua kho ng th i gian mà dân s tăng g p ôi. Theo như di n gi i trên, v i dân s là 5 tri u ngư i vào năm 8000 trư c công nguyên và 500 tri u ngư i vào năm 1650 t c là tăng 100 l n (kho ng 6-7 l n tăng g p ôi) trong kho ng 9.000 -10.000 năm: S l n dân s g p ôi theo th i gian như sau: Dân s 5 10 20 40 80 160 320 640... (tri u) L n g p ôi 1 2 3 4 5 6 7 (T 5 tri u lên 10 tri u là l n g p ôi th nh t, t 10 tri u lên 20 tri u là l n g p ôi th hai...) Như v y, th i gian tăng g p ôi dân s trung bình là 1500 năm. Ti p theo dân s tăng g p ôi t 500 tri u n 1 t m t 200 năm; t 1 t lên 2 t m t 80 năm và t 2 t lên 4 t m t 45 năm. S dân 4 t ư c ghi nh n vào năm 1975. Tính theo ch s gia tăng dân s vào năm 1970 thì th i gian tăng g p ôi lúc y ư c tính là 36 năm. V i suy di n như v y thì trái t s có 8 t vào năm 2010. Phương pháp d báo theo ki u qui n p như trên không tính n vai trò tích c c c a loài ngư i trong v n i u ch nh s gia tăng dân s . Theo d báo c a Ngân hàng th gi i, tc tăng tuy t i c a dân s th gi i gi m t 1,9% vào nh ng năm 1970 n 1,7% vào nh ng năm 1990 và kho ng 1% năm 2030. Theo các s li u khác nhau v t c tăng trư ng dân s th gi i, dân s th gi i vào năm 2050 s có các giá tr : T c tăng trung bình 1,7% dân s th gi i là 14 t ; t c tăng trung bình 1% dân s th gi i là 10 t , và n u t c tăng trung bình 0,5% dân s th gi i s là 7,7 t . 1. Giai o n t kh i thu n cu c cách m ng nông nghi p (7000 – 5500 BC) T tiên loài ngư i xu t hi n vài tri u năm trư c ây ư c tính kho ng 125.000 ngư i và t p trung s ng nơi mà ngày nay chúng ta g i là Châu Phi. Ngay t khi y, t tiên c a chúng ta ã có m t n n văn hoá "sáng t o" ư c g i là "cách m ng văn hóa" th i nguyên thu , truy n t i trư c n i sau. Th i kỳ này, văn hoá ư c truy n mi ng t ngư i già n ngư i tr trong các b l c. N i dung g m cách săn b t, hái lư m, ch bi n th c ăn, quy ư c xã h i, cách xác nh k thù,... Do có m t n n văn hoá như v y nên ã có th phân bi t loài ngư i v i loài v t. S ti n hoá c a loài ngư i g n li n v i s phát tri n c a não b . Não b phát tri n v a là k t qu , v a là ng l c cho s phát tri n văn hoá xã h i ti p theo. S ti n hoá não b như v y di n ra cho n kho ng 200.000 năm trư c ây khi xu t hi n các cá th m i khác h n v ch t c a cùng loài mà ta g i là ngư i "khôn ngoan" Homo sapiens. Não b c a ngư i khéo tay Homo sabilis ch có kho ng 500 cm2 còn c a ngư i "khôn ngoan" lên n kho ng 1300 cm2.
14 S ti n hoá v văn hoá ã có m t s tác ng ph t i s gia tăng dân s . Dân s th i kỳ này có t l sinh kho ng 40/1000-60/1000. Ti n b v văn hoá làm gi m nhi u t l t . T l t dư i m c t l sinh m t chút và t l tăng dân s th i kỳ này ư c tính là 0,0004%. 2. Giai o n cách m ng nông nghi p (t năm 7000 - 5500 trư c công nguyên n năm 1650) H u qu c a cách m ng văn hoá i v i dân s trái t là không áng k n u em so sánh v i thành qu mà sau này do cu c cách m ng nông nghi p em l i. Chưa th xác nh rõ là b t u khi nào thì nh ng ngư i Homo sapiens h tr các ho t ng săn b t và hái lư m b ng ho t ng canh tác nông nghi p. Các nghiên c u kh o c cho th y canh nông ã xu t hi n vào kho ng 7000 - 5500 năm trư c Công nguyên vùng Trung ông t c là Iran, Ir c ngày nay. ây th c s là bư c ngo t quy t nh n l ch s ti n hoá c a nhân lo i. K t qu c a nó là t l sinh tăng lên trong khi t l t gi m i. L p lu n có lý ây là do t túc ư c lương th c, th c ph m, ngu n dinh dư ng phong phú hơn, t l sinh tăng sau ó là vi c s n xu t ư c lương th c t i ch ã cho phép con ngư i nh cư t i m t nơi. Con ngư i ã có d tr th c ăn vào kho dùng lâu dài. S n xu t nông nghi p phát tri n, nhà nông có kh năng nuôi s ng không ch gia ình mình. Các thành viên c a c ng ng chuy n sang các ho t ng khác. M c s ng ư c c i thi n ã thúc y gia tăng dân s . S phân hoá v m t chính tr và xã h i c a c ng ng xu t hi n. Tu i th c a con ngư i giai o n này cao hơn so v i giai o n trư c (giai o n nguyên thu tu i th ư c tính kho ng 25 - 30 tu i). Vào cu i giai o n cách m ng nông nghi p, s gia tăng dân s không ư c ti p di n liên t c như trư c, có lúc tăng, có lúc gi m, nhưng nhìn chung v n là tăng. N n văn minh nhân lo i lúc ti n tri n, lúc l i t t h u, suy thoái; th i ti t lúc thu n l i, lúc khó khăn, m t mùa r i d ch b nh, chi n tranh,... t t c u là các y u t tác ng tr c ti p hay gián ti p n dân s. 3. S gia tăng dân s vào giai o n ti n công nghi p (1650 - 1850) Gi a th k XVII là m t giai o n n nh và hòa bình sau ch kinh t phong ki n. Cùng v i cu c cách m ng nông nghi p Châu Âu thì cu c cách m ng thương m i cũng ang tr thành ng l c chính. Nó ã phát tri n nhanh chóng th k XVIII. Giá nông s n tăng và nhu c u cung c p cho các thành ph tăng ã làm cho nông nghi p càng phát tri n. Hàng lo t cây, con, nuôi tr ng ã xu t hi n. Tr ng tr t và chăn nuôi ã phát tri n, n n ói b y lùi, d ch b nh ít x y ra. K t qu là dân s trên th gi i trư c h t là Châu Âu tăng v t. Thêm vào ó là s ki n khám phá Tây Bán C u. Năm 1500 t l t canh tác Châu Âu là 10 ngư i/km2 thì nay c ng g p c Tây Bán C u, con s ó là 2 ngư i/km2. Di n tích t ai không còn h n ch , nhi u qu c gia và dân t c tr nên giàu có, dân s tăng nhanh. Nh khai phá Tây Bán C u, có 2 gi ng cây tr ng m i có s n lư ng cao là ngô và khoai tây. 4. S chuy n ti p dân s S chuy n ti p dân s là quá trình chuy n i dân s c a m t s qu c gia t vi c có t l sinh và t l t cao sang t l sinh và t l t th p. S chuy n ti p dân s khác nhau các qu c gia khác nhau theo th i gian b t u và th i gian th c hi n quá trình chuy n ti p. Trong các nư c phát tri n, quá trình kéo dài hơn 150 năm, b t u t th k 18 và ti p t c cho n ngày nay. i v i các nư c kém phát tri n, quá trình này b t u ch m hơn vào nh ng năm u c a th k 20 và nhanh hơn nh nh ng c i thi n v chăm sóc s c kho và y t trong nh ng năm g n ây, làm gi m t l t , c bi t i v i tr em sơ sinh và gia tăng tu i th . Nhìn chung, quá trình chuy n ti p dân s bao g m 3 giai o n: Giai o n 1: Trong th i kỳ u c a cu c cách m ng công nghi p, các qu c gia phương Tây có t l sinh và t cao. T l sinh cao do nhu c u ông con lao ng trong các nông tr i, còn t l t cao do b nh t t và thi u v sinh. Do t l sinh cao và t l t cũng cao
15 nên dân s tương i n nh và s gia tăng dân s trong giai o n này tương i ch m. Th nh tho ng có m t vài b nh d ch làm gia tăng t l t trong m t vài năm. Giai o n 2: Vào gi a th k 18, t l t các nư c Châu Âu gi m xu ng th p ch y u nh vào vi c c i thi n i u ki n sinh ho t do cu c cách m ng công nghi p t o ra. Các ti n b v nông nghi p, công nghi p, giao thông r i n các ti n b v y t , v sinh d ch t ã làm cho t l t Châu Âu gi m t 22 - 24/1000 dân/năm, xu ng còn 18 - 20/1000 dân/năm vào năm 1900. Tuy nhiên t l sinh v n còn cao, i u ó làm cho dân s Châu Âu tăng v t trong th i gian này. Sau ó, nh có công nghi p hoá, i u ki n s ng ư c c i thi n thì yêu c u ông con cái lao ng không còn có ý nghĩa n a và khuynh hư ng thích s ng c thân tăng lên. Khác v i xã h i nông nghi p, trong xã h i công nghi p, tr em không còn là ngư i s n xu t mà tr thành ngư i tiêu th . Thêm vào ó, giáo d c ư c nâng cao, k ho ch hoá gia ình ư c th c hi n t t hơn ã làm cho t l sinh gi m xu ng các nư c phát tri n trong su t th k 20. Dân s trong giai o n này v n còn tăng nhưng ã b t u có xu hư ng h xu ng. i v i các nư c kém phát tri n, hi n v n ang còn giai o n gi a c a s chuy n ti p dân s . Ví d như Kenia t l sinh là 32/1000 trong khi ó t l t là 14/1000, làm cho s gia tăng dân s v n còn cao. Giai o n 3: Vào cu i th k 20, t l sinh và t l t các nư c phát tri n u m c th p, tuy nhiên t l sinh có cao hơn t l t m t ít (ví d như M là 14/9) hay m t s nư c khác t l sinh th p hơn t l t (ví d như c là 9/11). S di dân t các nư c kém phát tri n vào các nư c phát tri n trong giai o n này ã góp ph n vào vi c gia tăng dân s i v i các nư c phát tri n. Giai Giai Giai âoaûn 1 âoaûn 2 âoaûn 3 sinh vaì tö Tyí Tyí lãû lãû Tyí lãû Hình 2.2. S chuy n ti p dân s 5. S gia tăng dân s th gi i th k XX Quá trình chuy n ti p dân s trên ây các nư c phương Tây còn ti p di n sang c th k XX. M c dù có t l sinh gi m và có m t s lư ng l n dân di cư sang Châu M nhưng nhi u nư c Châu Âu v n có dân s tăng áng k . T l tăng bình quân hàng năm c a dân s th gi i là kho ng 0,8%. T năm 1850 - 1950 dân s th gi i tăng t 1 t lên 2,5 t ngư i. Trong quãng th i gian này, dân s Châu Á tăng chưa n hai l n, B c M tăng 6 l n và Châu M La tinh tăng 5 l n (B ng 2.3.). Sang th k XX, khuynh hư ng trên thay i d n. n nh ng năm 1930 m t vài nư c Châu Âu t l sinh gi m xu ng nhanh hơn t l t và làm cho s gia tăng dân s ch ng l i. Sau chi n tranh th gi i th hai, i u ki n sinh s ng ư c c i thi n nhi u, t l sinh tăng cao hơn t l t nhi u bù p l i nh ng t n th t v ngư i trong chi n tranh, tình tr ng này kéo dài n nh ng năm 1960. Sau nh ng năm 1940 -1950 do y lùi ư c d ch b nh nên t l t gi m áng k . Nh ng y u t t o nên s chuy n ti p dân s các nư c phát tri n h u như
16 l i không có ư c ý nghĩa như v y các nư c kém phát tri n, các nư c này, t l sinh v n r t cao. B ng 2.3. Dân s th gi i trong giai o n 1850 - 1950. Th gi i Châu Phi B cM C.M Latinh Châu Á Châu Âu 1850 1.131 97 26 33 700 274 1950 2.495 200 167 163 1.376 576 T nh ng năm 1940, dân s th gi i bư c vào giai o n m i: chuy n t l sinh và t cao sang t l sinh cao còn t l t th p. Ta có giai o n bùng n dân s . N u quãng th i gian 1940 -1950 t l tăng dân s hàng năm c a th gi i là 0,9% thì t năm 1950 -1960 con s này là 1,8% và t nh ng năm 1960 n nay t l tăng dân s hàng năm dao ng trong kho ng 1,7% n 2,1%. Dân s th gi i kho ng 6,7 t ngư i (gi a năm 2008) v i t l sinh tăng dân s hàng dân s là 49 ngư i/km2. năm là 1,2%. M t Tu i th bình quân kho ng 68 tu i; trong ó nam gi i là 67 còn n gi i là 70. n năm 2025 dân s th gi i kho ng 8 t và vào năm 2050 kho ng 9,35 t ngư i. Các nư c ang phát tri n chi m m t t l áng k . 6. Dân s Vi t Nam Tính n gi a năm 2008 dân s VN là 86,2 tri u ngư i, t l sinh là 17 0/00 t l t là 0 5 /00 tăng trư ng hàng năm là 1,3%, ng hàng th 13 trên th gi i; hàng th 3 ông Nam Á, sau Indonesia kho ng 240 tri u ngư i và Philippines kho ng 90,5 tri u ngư i. Tu i th bình quân kho ng 73 tu i; trong ó nam gi i là 71 còn n gi i là 75. Dân s Vi t Nam t p trung ch y u vào các t nh ng b ng B c B và Nam B . Vi t Nam là nư c có c u trúc dân s tr . Dân s t 0 n 14 tu i chi m kho ng 26% t ng s dân, t 15 n 64 chi m 67% và 65 tu i tr lên chi m 7%. T l gi i tính có s thay i gi a các t nh, các vùng do nh hư ng c a di dân và do h u qu c a chi n tranh. C ng ng dân t c Vi t Nam g m 54 dân t c, trong ó ngư i Vi t (Kinh) chi m a s , 87% dân s c nư c. Các dân t c còn l i sinh s ng r i rác su t t B c vào Nam, nhưng ch chi m 13% dân s toàn qu c. Dân s Vi t Nam t p trung ch y u vào các t nh ng b ng B c B và Nam B . M t dân s trung bình c a Vi t Nam năm 2008 kho ng 260 ngư i/km2, cao hơn m t dân s trung bình c a th gi i kho ng 6 l n. V n ư c khai thác lâu i, ng b ng Sông H ng t ch t ngư i ông, m t dân s lên t i 1.125 ngư i/km2. ng b ng Sông C u Long có m t 405 ngư i km2. Các t nh mi n dân cư thưa nh t, ch kho ng 50 ngư i/km2. S khác núi B c B và Tây Nguyên có m t bi t l n c a các ngu n tài nguyên thiên nhiên và môi trư ng gi a các vùng ã nh hư ng rõ nét t i phân b dân cư và kinh t Vi t Nam. M c dù m c sinh gi m nhanh, nhưng qui mô dân s Vi t Nam ngày m t l n do dân s tăng thêm trung bình m i năm còn m c cao. T nay n năm 2010, trung bình m i năm dân s Vi t Nam tăng thêm kho ng 1 tri u ngư i. V n dân s bao g m c qui mô, cơ c u, ch t lư ng dân s và phân b dân cư, là nh ng thách th c l n i v i s phát tri n b n v ng t nư c và nâng cao ch t lư ng cu c s ng nhân dân c hi n t i và trong tương lai. Trong chi n lư c phát tri n kinh t xã h i Vi t Nam giai o n 2001 - 2010, chi n lư c Dân s Vi t Nam 2001 - 2010 là m t b ph n c a chi n lư c phát tri n kinh t - xã h i, là n n t ng quan tr ng trong trong chi n lư c phát tri n con ngư i c a ng và nhà nư c. Chi n
17 lư c này t p trung gi i quy t các nhi m v v a có tính c p bách v a có tính lâu dài thu c lĩnh v c dân s g n v i phát tri n trên cơ s nh ng ưu tiên phát tri n c a t nư c trong th p k u c a th k 21 và nh hư ng c a h i ngh qu c t v Dân s và Phát tri n 1994. Th c hi n t t các m c tiêu c a chi n lư c dân s là tr c ti p góp ph n nâng cao ch t lư ng cu c s ng, phát tri n ngu n nhân l c ch t lư ng cao ph c v ti n trình công nghi p hoá và hi n i hoá t nư c. Căn c vào b i c nh kinh t - xã h i, nh ng thách th c c a v n dân s iv is phát tri n b n v ng và nh hư ng c a chi n lư c phát tri n kinh t xã h i 2001 - 2010, Chi n lư c dân s 2001 - 2010 s t p trung gi i quy t các v n sau: - Ti p t c gi m s c ép c a s gia tăng dân s nh m s m n nh qui mô dân s mc h p lý - Gi i quy t ng b , t ng bư c và có tr ng i m t ng y u t c a ch t lư ng, cơ c u dân s và phân b dân cư ngu n nhân l c th c s tr thành th m nh và tài s n vô giá c a t nư c cho c hi n t i và mai sau. - Xây d ng và ki n toàn cơ s d li u qu c gia v dân cư nh m t n d ng th m nh c a y u t dân s và l ng ghép y u t dân s trong vi c ho ch nh chính sách và l p k ho ch. M c tiêu t ng quát c a Chi n lư c dân s Vi t Nam giai o n 2001 - 2010 là "Th c hi n gia ình ít con, kho m nh, ti n t i n nh qui mô dân s m c h p lý có cu c s ng m no h nh phúc, nâng cao ch t lư ng dân s , phát tri n ngu n nhân l c ch t lư ng cao áp ng nhu c u công nghi p hoá, hi n i hoá góp ph n vào s phát tri n nhanh và b n v ng t nư c". IV. Gia tăng dân s và các v n v tài nguyên và môi trư ng 1. Tác ng môi trư ng c a s gia tăng dân s Tác ng môi trư ng c a s gia tăng dân s th gi i có th mô t b ng công th c t ng quát c a Ehrlich và Holdren: I = PAT I = (Environmental Impact) Tác ng Môi trư ng P = Dân s (Population) A = (Affluence) c a c i v t ch t (ph n nh s tiêu th / u ngư i) T = (Technology) công ngh (ph n nh s ô nhi m trong vi c tiêu th ) I i v i 1 ngư i M tương ương: • 20 ngư i Costa Rica • 70 ngư i Bangladesh M t tr em M sinh ra ngày nay, trong su t i s ng c a mình tác ng g p 250 l n m t tr em vùng c n sa m c Sahara-Châu Phi H ng năm dân s c a M tăng = 2.9 tri u, tương ương v i • 58 tri u ngư i Costa Rica (ds 4.1 tri u) • 203 tri u ngư i Bangladesh (ds 150 tri u) S d ng năng lư ng - 1 ngư i M = • 2 Japanese • 6 Mexicans • 13 Chinese • 32 Indians • 372 Ethiopians
18 H ng năm dân s c a M tăng = 2.9 tri u • Tương ương v i vi c s d ng năng lư ng • 92.8 tri u ngư i n • 1,079 t ngư i Ethiopia! Tác ng môi trư ng c a s gia tăng dân s hi n nay trên th gi i bi u hi n các khía c nh: - S c ép l n t i tài nguyên thiên nhiên và môi trư ng trái t do khai thác quá m c các ngu n tài nguyên ph c v cho các nhu c u nhà , s n xu t lương th c, th c ph m, s n xu t công nghi p,... làm gi m m c tiêu th bình quân u ngư i i v i các ngu n tài nguyên tái t o (B ng 2.4.). B ng 2.4. D báo thay i dân s và bình quân u ngư i các ngu n tài nguyên n năm 2010. 1990 2010 % thay i % thay i theo u ngư i Dân s (tri u) 5.290 7.030 33 ánh b t cá (tri u t n) 85 102 20 -10 t ư t (tri u ha) 237 277 17 -12 t tr ng tr t (tri u ha) 1.444 1.516 5 -21 t i và ng c (tri u ha) 3.402 3.540 4 -22 R ng (tri u ha) 3.413 3.165 -7 -30 Ngu n: Postel,S. 1994. - T o ra các ngu n th i t p trung vư t quá kh năng t phân h y c a môi trư ng t nhiên trong các khu v c ô th , khu s n xu t nông nghi p, công nghi p. - S chênh l ch v t c phát tri n dân s gi a các nư c công nghi p hóa và các nư c ang phát tri n gia tăng, d n n s nghèo ói các nư c ang phát tri n và s tiêu phí dư th a các nư c công nghi p hóa. S ch nh l ch này ngày càng tăng gi a ô th và nông thôn, gi a các nư c phát tri n công nghi p và các nư c kém phát tri n d n n tình tr ng di dân m i hình th c. Nư c M ch chi m 4,7% dân s th gi i, nhưng tiêu th 25% các ngu n tài nguyên th gi i và th i ra 25 - 30% ch t th i. So sánh v i m t ngư i dân n thì m t ngư i M tiêu th : thép g p 50 l n; năng lư ng 56 l n; gi y và cao su t ng h p 170 l n; nhiên li u ô tô 250 l n và 300 l n hơn các ch t plastic. Cũng m t ngư i M , tiêu th ngũ c c g p 5 ngư i Kenya; tiêu th năng lư ng g p 150 ngư i Banglades và 500 l n ngư i Ethiopia. - S gia tăng dân s ô th và hình thành các thành ph l n, các siêu ô th , làm cho môi trư ng khu v c ô th có nguy cơ b suy thoái nghiêm tr ng. Ngu n cung c p nư c s ch, nhà , cây xanh không áp ng cho s phát tri n dân cư. Ô nhi m môi trư ng không khí, môi trư ng nư c gia tăng. Các t n n xã h i và v n qu n lý xã h i trong ô th ngày càng khó khăn. 2. Quan h gi a dân s và tài nguyên - Dân s và tài nguyên t ai: h ng năm trên th gi i có g n 70.000 km2 t canh tác b hoang m c hóa do s gia tăng dân s . Di n tích t canh tác vì th b thu h p l i, kinh t nông nghi p tr nên khó khăn hơn. Hoang m c hóa ang e d a g n 1/3 di n tích trái t, nh hư ng n cu c s ng c a ít nh t 850 tri u ngư i. M t di n tích l n t canh tác b nhi m m n và không còn kh năng tr ng tr t do tác ng gián ti p c a con ngư i.
19 Vi t Nam t năm 1978 n nay, kho ng 130.000 ha t b l y cho th y l i; 63.000 ha cho phát tri n giao thông; 21.000 ha cho phát tri n công nghi p. - Dân s và tài nguyên r ng: Dân s gia tăng d n n thu h p di n tích r ng do khai thác g , phá r ng làm r y, m ư ng giao thông, tàn phá h sinh thái,... R ng nhi t i ang b tàn phá v i m c kho ng 15 tri u ha m i năm. Ph n l n vùng nhi t i khô, s suy gi m di n tích r ng do vi c ch t g , th gia súc ho c tr ng tr t làm k sinh nhai. R ng tàn phá khi n cho kho ng 26 t t n t b m t b r a trôi h ng năm, thiên tai lũ l t x y ra thư ng xuyên và kh c li t hơn. Vi t Nam nghiên c u cho th y, c tăng dân s 1% d n n 2,5% r ng b m t i. - Dân s và tài nguyên nư c: tác ng chính c a vi c gia tăng dân s i v i tài nguyên nư c như sau: + làm gi m di n tích b m t ao, h và sông + làm ô nhi m các ngu n nư c do ch t th i, các lo i thu c tr sâu và di t c + làm thay i ch th y văn dòng ch y sông su i (do phá r ng, xây d ng p và công trình th y l i, rác th i b i l ng,...) Chương trình nghiên c u v nư c c a UNESCO ch rõ ra r ng, năm 1985 các ngu n nư c s ch trên trái t trên u ngư i còn d i dào v i trên 33.000 m3/ngư i/năm, nhưng hi n nay ã gi m xu ng ch còn 8.500 m3/ngư i/năm. Dân s và khí quy n: vi c tăng dân s các nư c phát tri n và ang phát tri n ch u g n 2/3 trách nhi m trong vi c gia tăng lư ng CO2. T i nhi u trung tâm công nghi p l n, các khí th i CO, CO2 và NOx ang ngày càng ư c ưa vào khí quy n. Môi trư ng không khí các thành ph ông dân và khu công nghi p ang ngày càng b ô nhi m nghiêm tr ng. Khí h u toàn c u bi n i theo hư ng nóng d n lên g n như là k t qu tác ng tr c ti p c a vi c gia tăng dân s . Câu h i ôn t p chương 2. 1. Các thông s cơ b n c a dân s h c 2. S gia tăng dân s th gi i 3. Các giai o n c a chuy n ti p dân s 4. Tác ng môi trư ng c a s gia tăng dân s 5. Quan h gi a dân s và tài nguyên
20 Chương 3 M TS VN V PHÁT TRI N VÀ MÔI TRƯ NG I. Phát tri n du l ch và môi trư ng Ngày nay, trong ph m vi toàn th gi i, du l ch ã tr thành nhu c u không th thi u ư c trong cu c s ng c a con ngư i và ho t ng du l ch ang tr thành m t ngành kinh t quan tr ng nhi u nư c. Trong i u ki n kinh t phát tri n, du l ch là m t ho t ng bình thư ng c a m i ngư i dân. Du l ch là ho t ng nh n th c có m c tiêu không ng ng nâng cao i s ng tinh th n cho con ngư i, cũng c hòa bình và tình h u ngh gi a các dân t c. Du l ch là m t hi n tư ng kinh t xã h i c a hàng t ngư i trên th gi i v i b n ch t kinh t là s n xu t và cung c p hàng hóa th a mãn nhu c u v t ch t, tinh th n c a khách. Du l ch thư ng mang l i hi u qu kinh t cao và thư ng ư c m nh danh là ngành "công nghi p không khói". T ch c Du l ch th gi i (UNWTO) ã ưa ra các d báo v s phát tri n ngành du l ch th gi i trong 20 năm u c a th k 21. Năm 1995 ư c l y là năm cơ s tính toán, so sánh và d báo cho các năm 2000, 2010 và 2020: B ng 3.1. D báo lư ng khách du l ch (tri u lư t khách) Nă m c ơ s T l % tăng Th ph n tính Năm d báo trư ng TB hàng (%) Khu v c năm 1995 2010 2020 1995 – 2010 1995 2020 C th gi i 565,4 1.006,4 1.561,1 4,1 100 100 Châu Phi 20,2 47,0 77,3 5,5 3,6 5,0 Châu M 108,9 190,4 282,3 3,9 19,3 18,1 B c Á và T.B. 81,4 195,2 397,2 6,5 14,4 25,4 Dương Châu Âu 338,4 527,3 717,0 3,0 59,8 45,9 Nam Á 4,2 10,6 18,8 6,2 0,7 1,2 Như v y, d báo c a UNWTO cho n năm 2020 ư c di n gi i như sau: -T c tăng trư ng trung bình c a du l ch th gi i là 4,1% và lư ng khách du l ch qu c t s t t i con s 1,56 t lư t ngư i vào năm 2020. Trong ó Châu Âu s có 717 tri u lư t khách du l ch, chi m v trí hàng u khi so sánh gi a các Châu l c. Châu Á - Thái Bình Dương ng th hai v i kho ng 397 tri u lư t, Châu M ng th ba v i kho ng 282 tri u lư t. - B c Á - Thái Bình Dương, Châu Phi, và Nam Á ư c d báo có m c tăng trư ng du l ch kho ng 5%/năm, cao hơn m c trung bình c a toàn th gi i. Châu Âu và Châu M s có ch s tăng trư ng th p hơn ch s trung bình 4,1% nêu trên. - Châu Âu ti p t c duy trì th ph n khách du l ch cao nh t th gi i, dù cho nó có b gi m t 59,8% vào năm 1995 xu ng còn 45,9% vào năm 2020. Năm 2005, khi phân tích ho t ng du l ch và l hành, H i ng Du l ch và L hành Th gi i (WTTC) ã công b Báo cáo D báo du l ch cho 174 nư c t i H i ngh c p cao v du l ch và l hành toàn c u l n th V h p New Dehli - n :