Nâng cao các kỹ năng về di truyền, sinh sản và lai tạo giống bò thịt nhiệt đới- chương 20

Chia sẻ: Nguyen Vuong | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:12

Thêm vào BST

Báo xấu

100
lượt xem 15
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nâng cao các kỹ năng về di truyền, sinh sản và lai tạo giống bò thịt nhiệt đới. Chương 20: Khả năng sinh sản và đánh giá bò đực

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Nâng cao các kỹ năng về di truyền, sinh sản và lai tạo giống bò thịt nhiệt đới- chương 20

Kh¶ n¨ng sinh s¶n vµ ®¸nh gi¸ bß ®ùc R.G. Holroyd, J.D. Bertram Kh¶ n¨ng sinh s¶n cña bß ®ùc Trung b×nh thêi gian sö dông mét bß ®ùc qu·ng 3 n¨m. Do ®ã trong thêi gian nµy chóng ta cÇn Mét bß ®ùc ®−îc xem lµ cã kh¶ n¨ng sinh s¶n nhËn ®−îc cµng nhiÒu bª (tõ chÝnh con bß ®ùc tèt khi nã cã thÓ s¶n sinh ®−îc nhiÒu bª con. Êy) cµng tèt. Khi nhiÒu bß ®ùc cïng phèi gièng, Héi c¸c nhµ Thó y bß ë óc ®Þnh nghÜa vÒ kh¶ chóng ta biÕt r»ng chØ mét sè Ýt bß ®ùc s¶n sinh n¨ng sinh s¶n ®èi víi bß ®ùc nh− sau: ra phÇn lín bª. • Trong phèi gièng ®¬n, mét con bß ®ùc b×nh Nh÷ng bß ®ùc giµ nãi chung cã nh÷ng vÊn ®Ò th−êng cã kh¶ n¨ng sinh s¶n cã thÓ phèi cã vÒ qu¶n lý, cã xu h−íng thô tinh kÐm, dÔ bÞ chöa 90% trong 50 bß c¸i b×nh th−êng cã chu chÊn th−¬ng vµ bÖnh tËt h¬n. H¬n n÷a, bß giµ kú vµ kh«ng bÖnh tËt trong vßng 9 tuÇn phèi th−êng khã cÇm cét c¶ trong chuång còng nh− gièng vµ 60% cã chöa trong 3 tuÇn ®Çu cña ngoµi b·i ch¨n. thêi kú phèi gièng. V× vËy, viÖc kiÓm tra bß ®ùc vÒ møc ®é hoµn • Tinh dÞch cña nh÷ng bß ®ùc cã kh¶ n¨ng sinh h¶o vÒ gièng mét c¸ch cã hÖ thèng lµ rÊt quan s¶n cao sÏ cã tØ lÖ bß c¸i kh«ng ®éng dôc l¹i Ýt träng nh»m thu ®−îc tèi ®a n¨ng suÊt tõ mét bß nhÊt lµ 65% ®èi víi lÇn dÉn tinh ®Çu. ®ùc. • C¸ch ®Þnh nghÜa kh¶ n¨ng sinh s¶n thùc tÕ khi Môc ®Ých cña chän gièng bß ®ùc lµ: cho nhiÒu bß ®ùc phèi gièng trong nh÷ng ®µn • §¶m b¶o r»ng con vËt cã sinh lý b×nh th−êng nu«i qu¶ng canh (bß ®ùc ®−îc th¶ chung víi vµ khoÎ m¹nh, bß c¸i quanh n¨m) lµ 90% bß c¸i cã chöa • Cã khÝ chÊt tèt, trong thêi gian tiÕp xóc tèi −u, tøc lµ 3-4 th¸ng liÒn ngay sau mïa m−a. • Gi¸ trÞ di truyÒn cao tho¶ m·n ®−îc môc tiªu gièng, TÇm quan träng cña kh¶ n¨ng sinh s¶n vµ møc • Tinh dÞch cã chÊt l−îng ®¶m b¶o, vµ ®é hoµn h¶o cña bß ®ùc • Cã tÝnh h¨ng, cã n¨ng lùc giao phèi tèt. KiÓm tra møc ®é hoµn h¶o vÒ gièng ®èi víi bß Bß ®ùc ®¹i diÖn cho 1/2 ®¬n vÞ gièng, thÕ nh−ng ®ùc nªn gåm nh÷ng néi dung sau: trong nhiÒu ®µn, viÖc qu¶n lý bß ®ùc th−êng bÞ • KiÓm tra søc khoÎ nãi chung, kÓ c¶ d¸ng ®i, l·ng quªn. Trong nhiÒu ®µn, cã qu¸ nhiÒu bß • KiÓm tra ®−êng sinh dôc, ®ùc giao phèi, lý do lµ nÕu cã mét bß ®ùc nµo ®ã kh«ng giao phèi th× nh÷ng con kh¸c sÏ lµm • LÊy tinh vµ ®¸nh gi¸ tinh dÞch, thay cho nã. • KiÓm tra tËp tÝnh giao phèi. ViÖc thay thÕ bß ®ùc trong ®µn lµ chi phÝ chñ KiÓm tra søc khoÎ bß ®ùc yÕu cho nh÷ng ng−êi nu«i bß gièng. VÒ mÆt kinh tÕ qu¶n lý bß ®ùc phô thuéc 2 vÊn ®Ò. Thø ViÖc kiÓm tra cÇn chi tiÕt ®Ó x¸c ®Þnh r»ng bß nhÊt lµ chi phÝ vÒ vèn cho mçi con bª ®−îc xuÊt ®ùc cã søc khoÎ vµ thÓ tr¹ng tèt. Nãi chung viÖc b¸n, cã liªn quan ®Õn con bß ®ùc. §©y lµ mét nµy ®−îc tiÕn hµnh b»ng quan s¸t. Bß ®ùc hµm sè cña gi¸ tËu bß ®ùc, chi phÝ qu¶n lý nã, kh«ng ®−îc qu¸ gÇy hoÆc qu¸ bÐo. gi¸ trÞ mæ thÞt vµ sè l−îng bª do nã s¶n sinh ra. Bß ®ùc nªn ®−îc kiÓm tra mét c¸ch cã hÖ thèng VÝ dô, mét con bß ®ùc gi¸ 2.000 $, cã thêi gian c¶ quan s¸t lÉn sê kh¸m tõ mâm ®Õn hµm vµ sö dông 5 n¨m vµ ®−îc phèi gièng víi tØ lÖ bß m¾t, chi tr−íc, ngùc vµ bông, vïng l−ng, m«ng ®ùc : bß c¸i lµ 5%, chi phÝ vÒ bß ®ùc cho mçi bª vµ ch©n sau. tõ 30$/ bª (víi tØ lÖ 50% bª ®−îc xuÊt b¸n) xuèng 19$ (víi tØ lÖ 80% bª ®−îc xuÊt b¸n). M¾t Thø hai lµ viÖc qu¶n lý bß ®ùc liªn quan ®Õn tÝnh di truyÒn do bß ®ùc mang l¹i. Lîi nhuËn Víi bß ®ùc cÇn kiÓm tra nh÷ng vÊn ®Ò vÒ m¾t chÝnh thu ®−îc th«ng qua sö dông nh÷ng bß hiÖn cã còng nh− nh÷ng vÊn ®Ò cã thÓ ph¸t ®ùc mµ ®êi sau cña chóng cã n¨ng suÊt cao h¬n triÓn trong thêi gian tíi. Trong nh÷ng vïng th«ng qua kh¶ n¨ng sinh s¶n, sinh tr−ëng, khÝ nhiÖt ®íi, bß ®ùc Bos taurus th−êng cã nhiÒu chÊt, søc sèng vµ ®Æc ®iÓm th©n thÞt ®· ®−îc c¶i bÖnh vÒ m¾t h¬n lµ bß Bos indicus. CÇn kiÓm thiÖn. tra nh÷ng tæn th−¬ng g©y nªn suy gi¶m thÞ lùc, nh− loÐt gi¸c m¹c nÆng vµ sÑo kÕt hîp víi 117
“m¾t ®á” (viªm tiÕp hîp ho¸ sõng nhiÔm Bß ®ùc non th−êng cã h×nh d¹ng ch©n vµ bµn trïng ë bß). ch©n kÐm. Th−êng cã nh÷ng vÊn ®Ò vÒ ch©n nh− sau: Virut, tuæi t¸c cña bß, di truyÒn, tia cùc tÝm vµ ¸nh n¾ng mÆt trêi cã thÓ g©y tæn th−¬ng cho • kheo ch©n sau cong h×nh l−ìi liÒm vµ ch©n m¾t. Bß Bos taurus cã tØ lÖ cao vÒ khèi u tÕ sau th¼ng ®øng nh− cét nhµ (H×nh 2b vµ 2c) bµo v¶y trong nh÷ng khu vùc kh«ng cã s¾c tè • ch©n vßng kiÒng (H×nh 3b) (hoÆc cã mét phÇn s¾c tè) chung quanh m¾t. • kheo ch©n sau gÇn ch¹m nhau (H×nh 3c) C¸c ch©n sau th¼ng ®øng nh− cét nhµ lµ do s−ng khíp kheo, viªm khíp h¸ng. Nh÷ng bß ®ùc cã kheo ch©n sau cong h×nh l−ìi liÒm sÏ vông vÒ, nhÊt lµ khi giao phèi vµ lóc tôt xuèng sau khi nh¶y xong. Mçi tr−êng hîp ®Òu cã thÓ t¸c ®éng xÊu ®Õn n¨ng lùc giao phèi cña bß ®ùc vÒ l©u dµi. MÆt kh¸c, bß ®ùc sÏ suy nh−îc sím h¬n nÕu cã c¸c ch©n sau H ×n h 1 . C Ê u h ×n h m ¾ t: a ) m ¾ t c ã g ê c a o th¼ng ®øng nh− cét nhµ hoÆc kheo ch©n sau che; b) m¾t låi. cong h×nh l−ìi liÒm nh− ®· nªu. CÇn kiÓm tra c¶ 2 mÝ m¾t vµ s¾c tè. Quan s¸t thùc tÕ cho thÊy m¾t cã gê cao che (H×nh 1a) ch¼ng nh÷ng b¶o vÖ tèt cho m¾t mµ cßn lµm gi¶m bít ¸nh s¸ng chãi, ch¾n bít tia cùc tÝm vµ h¹n chÕ ruåi b©u. M¾t låi (H×nh 1b) cã thÓ lµm cho bß ®ùc ung th− m¾t hoÆc tæn th−¬ng m¾t. R¨ng vµ hµm R¨ng ph¶i c¾m s¸t vµo lîi. NÕu kh«ng biÕt H ×n h 2 : H ×n h d ¸ n g c h i s a u : a ) B ×n h tuæi bß ®ùc, cã thÓ ®o¸n tuæi qua kiÓm tra th − ê n g ; b ) K h e o c h © n s a u c o n g h ×n h l− ì i r¨ng cöa. Kh«ng nªn sö dông nh÷ng bß ®ùc liÒ m ; c ) c h © n s a u th ¼ n g ® ø n g c é t n h µ ; d ) cã x−¬ng hµm nh« ra hoÆc thôt vµo qu¸ møc. ch©n s−ng. CÇn chó ý tr¹ng th¸i më cña c¸c lç mòi, h¬i thë cã mïi cã thÓ lµ dÊu hiÖu cã vÊn ®Ò vÒ ®−êng h« hÊp. HÖ thèng c¬-x−¬ng S−ng khíp cã thÓ g©y nªn nh÷ng vÊn ®Ò vÒ vËn ®éng vµ ph¶n x¹, nhÊt lµ trong mïa phèi gièng. NÕu c¸c khíp ®Çy dÞch, nhÊt lµ khíp kheo, nh−ng kh«ng ®i khËp khiÔng hoÆc ®au, nh÷ng tr−êng hîp nhÑ nµy bß cã thÓ chÞu ®ùng ®−îc. H ×n h 3 : H ×n h d ¸ n g c h i s a u : a ) B ×n h th − ê n g ; b ) c h © n v ß n g k iÒ n g ; c ) k h e o c h © n s a u g Ç n H×nh d¸ng cña ch©n vµ bµn ch©n ch¹m nhau. Hai ch©n sau v÷ng ch¾c lµ lý t−ëng ®èi víi Trong nhiÒu tr−êng hîp, nh÷ng khuyÕt tËt nµy kh¶ n¨ng phèi gièng cña bß ®ùc v× trong khi cã thÓ di truyÒn vµ g©y nªn nh÷ng stress nÆng giao phèi, phÇn lín søc nÆng cña bß ®ùc ®−îc nÒ lªn c¸c chi sau trong lóc giao phèi. Nh÷ng 2 ch©n sau chèng ®ì. Mét con bß ®ùc cã bß ®ùc víi nh÷ng khuyÕt tËt c¬ thÓ nh− vËy khiÕm khuyÕt ch©n sau còng cã thÓ bÞ ®au lóc th−êng ®au ®ín trong c¸c khíp, dÉn ®Õn viªm di chuyÓn hoÆc khi giao phèi vµ nh− vËy cã khíp, nhÊt lµ ë nh÷ng bß ®ùc giµ. thÓ h¹n chÕ sù ham muèn giao phèi cña nã. Nh÷ng con bß ®ùc cã sai sãt vÒ h×nh d¸ng, Nh÷ng vÊn ®Ò phæ biÕn vÒ mãng gåm: khi lín tuæi, c¸c khuyÕt tËt lé râ h¬n vµ cã xu • C¶ 2 mãng kh«ng ®èi xøng vÒ kÝch cì vµ h−íng c¶n trë nhiÒu h¬n ®èi víi n¨ng lùc giao h×nh d¸ng (H×nh 5) phèi. 118
• Mãng ng¾n, mßn ë ®Çu mãng, th−êng kÕt th¼ng ®øng nh− cét nhµ (H×nh 5c). Nh÷ng ngãn hîp víi c¼ng ch©n sau th¼ng ®øng nh− cét ch©n khÊp khÓnh cã thÓ do viªm khíp h¸ng nhµ (H×nh 4c, 5c) hoÆc khíp kh¸c. • C¸c mãng dµi, hÑp víi gãt ch©n n«ng, th−êng kÕt hîp víi khoeo vµ c−êm ch©n yÕu (H×nh 4b, KiÓm tra d−¬ng vËt vµ bao qui ®Çu 5b) vµ ®«i khi t¹o nªn mãng h×nh kÐo (H×nh KiÓm tra tói bäc d−¬ng vËt vµ bao qui ®Çu cña 5d). bß ®ùc ph¶i tiÕn hµnh trong còi (ch¾n phÝa sau bß ®ùc ®Ò phßng nã lïi). Cã thÓ sê kh¸m toµn bé tói bäc d−¬ng vËt vµ bao qui ®Çu. Chó ý kÝch cì bÊt b×nh th−êng vÒ ®é s©u tói bäc d−¬ng vËt, ®é dµy d©y rèn vµ hiÖn t−îng lén bÝt tÊt cña bao qui ®Çu. Nh÷ng hiÖn t−îng nµy cã thÓ c¶n trë viÖc giao phèi hoÆc lµm cho bß ®ùc cã thÓ bÞ H ×n h 4 . G ã c c − ê m c ¼ n g c h © n t r − í c v µ c ¼ n g th−¬ng. ch©n sau kÕt hîp víi mãng nhän: a) CÊu NÕu bao qui ®Çu bÞ lén bÝt tÊt (H×nh 7c) vµ lñng tr ó c ® ó n g ; b ) c− ê m c h © n y Õ u ; c ) q u ¸ th ¼ n g l¼ng (H×nh 7b) lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn lµm cho bß ®øng. ®ùc dÔ bÞ tæn th−¬ng vËt lý. H×nh d¸ng vµ gi¶i CÇn tr¸nh nh÷ng con ®ùc cã mãng ph¸t triÓn phÉu häc cña bao qui ®Çu cã thÓ di truyÒn, viÖc qu¸ møc thµnh h×nh kÐo hoÆc mãng nhän cong. chän gièng ®Ó lo¹i trõ cÊu tróc kÐm cña bao qui Mãng nhän cong cã thÓ lµ do ®Êt mÒm (vÝ dô: ®Çu ®Òu cã lîi (tr−íc m¾t vµ l©u dµi) v× lµm ®Êt ®en) hoÆc ¨n qu¸ møc. Tuy nhiªn, mãng gi¶m nguy c¬ g©y th−¬ng tæn cho bao qui ®Çu. nhän ph¸t triÓn qu¸ møc th−êng chøng tá cÊu tróc cña chi yÕu hoÆc cã nh÷ng dÊu hiÖu ®Çu tiªn cña viªm khíp h¸ng. H ×n h 5 . B µ n c h © n v µ c ¸ c k iÓ u m ã n g a ) C Ê u (a ) D¹ng mong muèn; tr ó c ® ó n g ; b ) G ã c q u ¸ r é n g ; c ) Q u ¸ th ¼ n g ®øng D¸ng ®i hay kh¶ n¨ng ®i l¹i Khi ®i l¹i, toµn bé søc nÆng cña c¬ thÓ cÇn ®−îc ph©n bè trùc tiÕp ®èi xøng xuèng c¸c chi. Sù ph©n bè cña søc nÆng nµy cÇn gi¶m ®Õn møc tèi thiÓu hiÖn t−îng lµm nøt x−¬ng, khíp vµ (b) D¹ng kh«ng mong muèn (b) mãng vµ do ®ã gi¶m nguy c¬ ®i khËp khiÔng. CÇn kiÓm tra d¸ng ®i l¹i cña bß ®ùc tõ hai bªn vµ tõ phÝa sau. B×nh th−êng, khi ®i l¹i, bß ®ùc cÇn ®Æt bµn ch©n sau trïng vµo dÊu bµn ch©n tr−íc vµ hµng dÊu ch©n ph¶i th¼ng khi ®i tù do ngoµi trêi. Khi nh×n tõ phÝa sau bß ®ùc, nh÷ng c¼ng ch©n ph¶i th¼ng - tõ trªn xuèng d−íi - vµ kh«ng qu¸ vßng kiÒng (H×nh 3b). HiÖn t−îng b−íc ch©n sau dµi h¬n hoÆc ng¾n h¬n b−íc ch©n tr−íc cã liªn quan ®Õn n¨ng lùc giao phèi (c) Bao quy ®Çu lén bÝt tÊt dÔ bÞ tæn th−¬ng cña bß ®ùc. Bß ®ùc cã b−íc ch©n sau ng¾n h¬n H ×n h 7 . C ¸ c v Ý d ô v Ò c Ê u tr ó c b a o q u i ® Ç u b−íc ch©n tr−íc th−êng cã ch©n sau th¼ng ®øng b ß ® ù c Bo s in d ic u s nh− cét nhµ vµ khã cho d−¬ng vËt vµo ©m ®¹o hoÆc cã khã kh¨n khi thóc tíi tr−íc ®Ó xuÊt Cã thÓ sê kh¸m d−¬ng vËt qua líp da bao tinh. Nh÷ng khuyÕt tËt kÐo dµi sÏ g©y nªn viªm quy ®Çu. PhÇn lín bß ®ùc thß d−¬ng vËt ra khíp vµ thiÕu n¨ng lùc giao phèi. Mãng bÞ vÑt, nÕu ng−êi phô viÖc cho mét tay cã ®eo g¨ng chøng tá bß kÐo lª mãng, thÓ hiÖn c¸c ch©n sau vµo trùc trµng. Nãi chung c¬ co d−¬ng vËt 119
d·n ra vµ nh− vËy cho phÐp ng−êi thao t¸c chung cã tinh dÞch chÊt l−îng tèt, nh−ng n¾m nhÑ nhµng d−¬ng vËt tõ phÝa sau c¸c th−êng lµ hiÕm. tuyÕn d−¬ng vËt qua líp v¶i g¹c ®Ó ®Ò phßng n¾m tr−ît. Cã thÓ dïng dông cô kÝch thÝch DÞch hoµn vµ dÞch hoµn phô xuÊt tinh b»ng ®iÖn vµ lµm d−¬ng vËt thß ra bªn ph¶i cña bß ®ùc 3 n¨m tuæi, nh×n tõ phÝa sau. (a) §Çu (nh−ng kh«ng th−êng xuyªn). dÞch hoµn phô; (b) Th©n dÞch hoµn phô; (c) §u«i dÞch hoµn Cã thÓ ph¸t hiÖn phÇn lín nh÷ng th−¬ng tæn phô; (d) èng dÉn tinh ra; (e) cña d−¬ng vËt vµ bao qui ®Çu b»ng c¸ch nµy, D©y ch»ng cña dÞch hoµn phô trõ tr−êng hîp nh− lÖch xo¾n ch−a thµnh thôc (c¾t); (f) M¹c treo dÞch hoµn cña d−¬ng vËt. HiÖn t−îng nµy chØ cã thÓ (c¾t); (g) Bao dÞch hoµn. (Theo Blom, E., Christensen ph¸t hiÖn trong khi kiÓm tra giao phèi trùc N.O., Skandinavisk tiÕp (xem phÇn sau). Verinatidskrift, 1947, p 1-45) KiÓm tra b×u d¸i vµ nh÷ng bé H ×n h 8 . L ¸ t c ¾ t d Þc h h o µ n v µ c ¸ c tu y Õ n phËn bªn trong p h ô s in h d ô c Sê kh¸m cÈn thËn b×u d¸i vµ nh÷ng bé phËn bªn trong b»ng c¸ch ®øng sau bß ®ùc ®· H×nh d¹ng cña b×u d¸i ®−îc cè ®Þnh vµ cã vµi chç tho¸t hiÓm cho Cã sù kh¸c nhau lín vÒ h×nh d¹ng cña b×u d¸i ng−êi thao t¸c. CÇn chó ý ®Õn kÝch th−íc, vµ phÇn bªn trong (H×nh 9). ngo¹i h×nh vµ c¸c dÞch hoµn ph¶i chuyÓn ®éng tù do trong tói b×u d¸i. Nh− lµ mét qui • B×u d¸i vµ c¸c bé phËn bªn trong ë bß ®ùc luËt phæ biÕn, khi sê kh¸m b×u d¸i, bªn tr¸i Bos indicus dµi vµ hÑp h¬n (H×nh 9a) so víi vµ bªn ph¶i ph¶i b»ng nhau vÒ kÝch th−íc, bß Bos taurus (H×nh 9b). h×nh d¸ng vµ tr−¬ng lùc. • Mét sè bß ®ùc Bos indicus cã hiÖn t−îng trôc cña dÞch hoµn xoay sang bªn (H×nh 9c, c¸c C¸ch sê kh¸m b×u d¸i dÞch hoµn xoay theo trôc b¾c-nam), ®iÒu nµy 1. Sê kh¸m cæ b×u d¸i. Cæ b×u d¸i ph¶i hÑp cã thÓ kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn chøc n¨ng sinh h¬n c¸c dÞch hoµn. NÕu cã mì ®äng trong dôc. cæ b×u d¸i chøng tá bß ®ùc qu¸ bÐo. T×m • HiÖn t−îng t¸ch rêi kh«ng hoµn toµn cña xem liÖu trong cæ b×u d¸i cã hiÖn t−îng sa ruét vµ hiÖn t−îng ph×nh ®¹i cña ®¸m tÜnh v¸ch b×u d¸i (H×nh 9d) còng thØnh tho¶ng m¹ch (Pampiniform plexus) hay kh«ng. nh×n thÊy vµ nã lµm háng vÎ ®Ñp h¬n lµ ¶nh h−ëng ®Õn chøc phËn sinh dôc. 2. C¸c dÞch hoµn ph¶i chuyÓn ®éng tù do bªn trong b×u d¸i. Dïng ngãn c¸i vµ ngãn trá cña c¶ 2 bµn tay ®Ó sê kh¸m tõng dÞch hoµn vÒ tr−¬ng lùc vµ ®é ®ång ®ªï. Tr−¬ng lùc dÞch hoµn thÓ hiÖn møc ®é dµy ®Æc cña c¸c èng sinh tinh. Tr−¬ng lùc tèt lµ khi Ên vµo mét vÞ trÝ nµo ®ã, c¶m nhËn t¹i ®ã cã mét ph¶n lùc vµ mçi dÞch hoµn ®Òu kh«i phôc l¹i h×nh d¹ng ban ®Çu ngay sau khi ®−îc Ên. Tr−¬ng lùc kÐm khi c¸c dÞch hoµn nh·o hoÆc cøng nh− ®¸. Nh÷ng bß ®ùc cã tr−¬ng lùc dÞch hoµn nh·o hoÆc r¾n mét c¸ch kh«ng b×nh th−êng, cÇn ®−îc kiÓm tra H ×n h 9 . H ×n h d ¸ n g b ×u d ¸ i: ( a ) b ×n h tiÕp vÒ chÊt l−îng tinh dÞch. th − ê n g ( k Ð o d µ i) ; ( b ) b ×n h th − ê n g ( tr ß n ) ; ( c ) t ¸ c h b × u h − í n g b ¾ c - n a m ; ( d ) t¸ c h b ×u 3. Sê kh¸m ®Çu, th©n vµ ®u«i dÞch hoµn phô h×nh ch÷ Y; (e) sa ®×; (f) b×u d¸i kÐm ph¸t triÓn mét bªn. 4. Nh÷ng tæn th−¬ng ë da chøng tá cã chÊn th−¬ng hoÆc bÞ viªm. • Nh÷ng bß ®ùc cã c¸c dÞch hoµn co lªn s¸t víi Sèt hoÆc ngé ®éc do ¨n c©y cá cã thÓ t¹m thêi c¬ thÓ cÇn ®−îc tiÕp tôc kiÓm tra kh¶ n¨ng g©y nªn tr−¬ng lùc bÊt th−êng vµ kh«ng nªn sinh s¶n vÒ sau. DÞch hoµn bÐ th−êng kÌm lo¹i th¶i nh÷ng con bß ®ùc cã gi¸ trÞ di truyÒn theo chÊt l−îng tinh dÞch kÐm vµ kh¶ n¨ng cao nÕu cã tr−êng hîp nµy x¶y ra. Nh÷ng bß sinh s¶n thÊp, ®iÒu ®ã cã thÓ ph¶n ¸nh kh¶ ®ùc khoÎ m¹nh cã tr−¬ng lùc dÞch hoµn tèt, nãi n¨ng ®iÒu hoµ nhiÖt ®é dÞch hoµn bÞ suy yÕu. 120
• Th−êng vÒ mïa l¹nh, víi mét sè bß ®ùc mÉn b×u d¸i chø kh«ng ®Æt gi÷a hai dÞch hoµn nh− c¶m, b×u d¸i th−êng co lªn nh− lµ mét c¬ h×nh B ®Ó ®Ò phßng tr−êng hîp lµm t¸ch rêi hai chÕ ®Ó b¶o vÖ. dÞch hoµn vµ ®o kh«ng chÝnh x¸c. • “B×u d¸i th¾t”, tøc lµ b×u d¸i bÞ treo n»m Mét sè ®iÓm quan träng cÇn nhí khi ®o b×u ngang s¸t c¬ thÓ. Nh÷ng bß ®ùc nh− vËy vÉn d¸i: giao phèi b×nh th−êng nh−ng cÇn ®−îc c¸n • KÝch th−íc b×u d¸i cã liªn quan chÆt chÏ víi bé thó y kiÓm tra. sù s¶n sinh tèi ®a tinh trïng h»ng ngµy. B×u • Nh÷ng bß ®ùc cã cuèng b×u d¸i rÊt dµi, cã d¸i cã chu vi bÐ thÓ hiÖn kh¶ n¨ng s¶n xuÊt thÓ sa xuèng tËn c¼ng ch©n, rÊt dÔ bÞ th−¬ng tinh trïng thÊp. tæn cho dÞch hoµn, chóng cÇn ®−îc lo¹i th¶i. • Tèt nhÊt nªn x¸c ®Þnh nh÷ng tiªu chuÈn tèi • B×u d¸i ng¾n, th¾t, hay qu¸ dµi cã thÓ lµ thiÓu cã thÓ chÊp nhËn ®èi víi chu vi b×u d¸i nh÷ng khuyÕt tËt di truyÒn. cho c¸c løa tuæi cña bß ®ùc. VÝ dô, • Mét bªn dÞch hoµn bÐ (b×u d¸i suy tho¸i mét o 32 cm lµ chu vi tèi thiÓu ®èi víi nh÷ng bß bªn, H×nh 9f) hoÆc c¶ hai bªn dÞch hoµn bÐ ®ùc Bos taurus 2 n¨m tuæi; (b×u d¸i suy tho¸i hai bªn) lµ 2 tr−êng hîp o 30 cm lµ chu vi tèi thiÓu ®èi víi nh÷ng bß bÊt b×nh th−êng phæ biÕn ë bß ®ùc Bos ®ùc Bos indicus 2 n¨m tuæi nu«i ch¨n th¶. indicus non. Héi chøng nµy cã thÓ di truyÒn kÕt hîp víi kh¶ n¨ng s¶n xuÊt tinh trïng Cã t−¬ng quan di truyÒn gi÷a chu vi b×u d¸i bß gi¶m sót vµ do ®ã lµm gi¶m kh¶ n¨ng sinh ®ùc vµ tuæi thµnh thôc tÝnh dôc ë con g¸i cña s¶n. D¸i Èn mét phÇn hoÆc d¸i Èn hoµn toµn chóng. Tuy nhiªn, chu vi b×u d¸i cã thÓ chªnh lµ hiÕm thÊy khi kiÓm tra. Nh÷ng tr−êng hîp lÖch ®Õn 4 cm tuú theo thÓ tr¹ng. ë nh÷ng bß d¸i Èn hoµn toµn cã thÓ di truyÒn vµ kh«ng ®ùc non cã thÓ dÞch hoµn t¨ng tr−ëng bét ph¸t nªn dïng chóng ®Ó phèi gièng. trong giai ®o¹n 8-10 th¸ng tuæi cho ®Õn 18-24 th¸ng tuæi, do ®ã trong thêi kú nµy nªn t¨ng • Sa ®× b×u d¸i (H×nh 9c) tuy kh«ng phæ biÕn møc nu«i d−ìng. nh−ng t−¬ng ®èi dÔ chÈn ®o¸n. • §Ó t¨ng nhanh kÝch th−íc b×u d¸i vµ chãng §o kÝch th−íc b×u d¸i ®¹t tuæi thµnh thôc ë con g¸i, cÇn chän läc bß ®ùc th«ng qua gi¸ trÞ gièng −íc tÝnh Dïng bµn tay gi÷ b×u d¸i vµ dïng th−íc d©y ®o (EBV) vÒ kÝch th−íc b×u d¸i. Con bè cã EBV chu vi b×u d¸i ë ®o¹n cã chu vi réng nhÊt. kÝch th−íc b×u d¸i cµng lín th× con g¸i cµng Kh«ng kÐo b×u d¸i xuèng phÝa d−íi ®Ó tr¸nh sím thµnh thôc tÝnh dôc. Trong thùc tiÔn, hiÖn t−îng lµm mÐo mã h×nh d¹ng (H×nh 10). viÖc ®o kÝch th−íc b×u d¸i cã thÓ chÞu ¶nh h−ëng bëi nhiÒu yÕu tè lµm thay ®æi kÝch th−íc b×u d¸i vµ kh«ng ph¶n ¸nh trung thùc tiÒm n¨ng di truyÒn cña bß ®ùc. • Chu vi b×u d¸i cã thÓ di truyÒn ë møc trung b×nh. Nã cã liªn quan víi thÓ träng, tøc lµ ë cïng løa tuæi, nh÷ng bß ®ùc nÆng c©n h¬n cã xu h−íng cho chu vi b×u d¸i lín h¬n. • Bß ®ùc Bos indicus trÎ cã chu vi b×u d¸i nhá h¬n so víi Bos taurus cïng 2 n¨m tuæi v× tuæi thµnh thôc cña chóng muén. H ×n h 1 0 . K ü th u Ët ® ó n g ® Ó g i÷ c æ b ×u d ¸ i • Th«ng th−êng, khi sê kh¸m b×u d¸i, dÞch ló c ® o k Ýc h th − í c b ×u d ¸ i hoµn tr¸i vµ dÞch hoµn ph¶i t−¬ng ®−¬ng nhau vÒ kÝch th−íc, h×nh d¸ng vµ tr−¬ng lùc. §o chu vi b×u d¸i t¹i ®iÓm réng nhÊt Sê kh¸m c¬ quan sinh dôc bªn trong Ph−¬ng ph¸p ®óng ®Ó ®o chu vi b×u d¸i Kh¸m qua trùc trµng cã thÓ ph¸t hiÖn mét sè tr−êng hîp bÊt b×nh th−êng nh−: Dïng mét bµn tay dån chÆt 2 dÞch hoµn xuèng phÇn thÊp cña b×u d¸i nh− h×nh A. Dïng th−íc • viªm tinh nang; d©y ®o chu vi b×u d¸i t¹i vÞ trÝ cã ®−êng kÝnh lín nhÊt. Ngãn c¸i vµ ngãn trá nªn ®Æt hai bªn • cã khèi u; vµ 121
• ®−êng sinh dôc nhá bÐ mét c¸ch bÊt hoÆc matxa sÏ lµm biÕn ®éng râ rÖt nång ®é th−êng hoÆc thiÕu mét bé phËn. tinh trïng vµ tæng sè tinh trïng do tÝnh ®¸p øng kh¸c nhau cu¶ mçi c¸ thÓ vµ nh÷ng sai Bß c¶m thÊy ®au khi sê kh¸m chøng tá cã bé kh¸c trong kü thuËt lÊy tinh. Khi mét mÉu phËn nµo ®ã trôc trÆc vµ th−êng do viªm. tinh dÞch ®−îc lÊy tinh b»ng nh÷ng ph−¬ng ph¸p nµy cã søc ho¹t ®éng tèt kh«ng kÓ ®Õn LÊy tinh vµ ®¸nh gi¸ tinh dÞch l−îng xuÊt tinh, nång ®é vµ ®é vÈn, chøng tá Cã 3 c¸ch lÊy tinh: r»ng chøc n¨ng cña dÞch hoµn vµ cña hÖ thèng ®−êng sinh dôc ho¹t ®éng tèt. • dïng ©m ®¹o gi¶ • dïng dông cô lÊy tinh b»ng kÝch thÝch LÊy tinh b»ng kÝch thÝch ®iÖn ®iÖn ViÖc lÊy tinh vµ ®¸nh gi¸ tinh dÞch cña • matxa phång èng tinh (tinh nang). nh÷ng bß ®ùc h−íng thÞt cho thÊy r»ng dông cô lÊy tinh kÝch thÝch b»ng ®iÖn, nÕu sö dông Chän lùa c¸ch lÊy tinh nµo lµ tuú thuéc hoµn ®óng c¸ch, lµ mét ph−¬ng ph¸p cã hiÖu qu¶ c¶nh l©m sµng vµ møc ®é quen tay cña c¸n vµ ®¬n gi¶n ®Ó cã ®−îc mÉu tinh dÞch dïng bé kü thuËt vµ møc ®é tin cËy cña ph−¬ng kiÓm tra qua kÝnh hiÓn vi. ph¸p. KÝch thÝch tÝnh dôc bß ®ùc khi cã mÆt mét con bß c¸i ®éng dôc sÏ lµm dÔ dµng viÖc V× nh÷ng mÉu tinh dÞch kÐm cã thÓ do kü lÊy mÉu tinh dÞch b»ng ph−¬ng ph¸p nh©n thuËt lÊy tinh kÐm, kh«ng cã ho¹t ®éng tÝnh t¹o. dôc hoÆc bÞ nhiÔm bÈn (®Æc biÖt lµ n−íc tiÓu), Ýt nhÊt ph¶i cã 3 lÇn xuÊt tinh cã chÊt l−îng kÐm ®−îc kiÓm tra tr−íc khi xÕp con ©m ®¹o gi¶ bß ®ùc ®ã vµo lo¹i kh«ng thÝch hîp cho lµm ©m ®¹o gi¶ ®−îc dïng bÊt cø khi nµo cã thÓ gièng. Cã thÓ lÊy tinh dÞch c¸ch nhau 5 ®Õn v× nã cho phÐp ®¸nh gi¸ mét lÇn xuÊt tinh tù 10 phót b»ng dông cô lÊy tinh kÝch thÝch nhiªn vµ còng cã lîi Ých n÷a lµ cho phÐp b»ng ®iÖn. ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng giao phèi. ChØ cÇn cã mét CÇn cè ®Þnh bß cÈn thËn khi dïng dông cô c¸i trô ®Ó buéc mét con bß c¸i (tèt nhÊt lµ lÊy tinh kÝch thÝch b»ng ®iÖn. Bß ®ùc cÇn ®ang chÞu ®ùc) cã thÓ dÔ dµng dïng ©m ®¹o ®−îc cè ®Þnh sao cho nã kh«ng thÓ cö ®éng gi¶ ®Ó lÊy tinh nhiÒu bß ®ùc Bos taurus. §©y qua l¹i hay tíi lui ®−îc. CÇn chó ý khi cè lµ tr−êng hîp ®Æc biÖt, nh−ng tr−íc hÕt cÇn ®Þnh bß ®ùc trong rãng cÇn cã bé phËn kÝch thÝch tÝnh dôc cho bß ®ùc. Tuy nhiªn, khèng chÕ ®Çu. Th−êng cã thÓ cè ®Þnh bß ng−êi ta thÊy r»ng ®èi víi nhiÒu tr−êng hîp ®ùc ®−îc ngay lËp tøc ë trong rãng b»ng bß ®ùc h−íng thÞt vµ bß ®ùc h−íng s÷a dïng c¸ch ®Æt ®»ng sau bß mét chÊn song ch¾c ®Ó phèi gièng tù nhiªn th× viÖc lÊy tinh chØ cã gh×m chÆt bß l¹i nh−ng chó ý kÎo bß ®¸ bËt thÓ thùc hiÖn ®−îc nhê matxa hoÆc dïng chÊn song. MÆc dï ®· cã nh÷ng c¶i tiÕn râ dông cô lÊy tinh kÝch thÝch b»ng ®iÖn. KÕt rÖt trong thiÕt kÕ mÉu dông cô lÊy tinh b»ng qu¶ lÊy tinh b»ng kÝch thÝch ®iÖn cÇn ®−îc kÝch thÝch ®iÖn, nh−ng trong khi sö dông, xem xÐt cÈn thËn. Khi mét bß ®ùc nµo cho th−êng cã hiÖn t−îng kÝch thÝch ®èi víi thÇn mét mÉu tinh dÞch chÊt l−îng tèt, nh− vËy cã kinh vËn ®éng c¸c chi sau, lµm cho chi sau thÓ chÊp nhËn nh− lµ mÉu ®¹i diÖn cña bß duçi ra. Do ®ã cÇn cã mÆt nÒn tèt hoÆc nÒn ®ùc ®ã. Khi mÉu tinh dÞch cã chÊt l−îng cã khÝa chèng tr−ît. kh«ng ®¹t yªu cÇu, cÇn lÊy tiÕp nh÷ng lÇn sau ®Ó ®¶m b¶o cã mÉu tinh ®¹i diÖn cho con §Ó ®¹t kÕt qu¶ tèt nhÊt, nªn dïng dông cô bß t¹i thêi ®iÓm ®ã. ViÖc nµy th−êng cã liªn lÊy tinh kÝch thÝch b»ng ®iÖn víi lo¹i èng quan ®Õn nh÷ng lÇn lÊy tinh tiÕp ngay sau ®ã. c¾m trùc trµng cì lín nhÊt ®Ó cho bß ®ùc Ban ®Çu viÖc ®¸nh gi¸ tinh dÞch nªn gåm c¶m thÊy tho¶i m¸i (th−êng dïng lo¹i cã ®¸nh gi¸ l−îng xuÊt tinh, nång ®é tinh trïng, ®−êng kÝnh 75 ®Õn 90 mm). ho¹t lùc tæng thÓ vµ tØ lÖ tinh trïng cã ho¹t Mçi c¸ thÓ bß ®ùc cã ph¶n øng kh¸c nhau ®éng tiÕn th¼ng. ®èi víi dông cô lÊy tinh kÝch thÝch b»ng ®iÖn. ViÖc ®¸nh gi¸ chÝnh x¸c nång ®é tinh trïng Tuy nhiªn, xin nªu c¸ch tiÕn hµnh nh− sau: vµ tæng sè tinh trïng trong mét lÇn xuÊt tinh • B¾t ®Çu kÝch thÝch víi dßng ®iÖn thÊp cña bß chØ cã thÓ thùc hiÖn ®−îc th«ng qua nhÊt. lÊy tinh b»ng ©m ®¹o gi¶. LÊy tinh bß th«ng qua dông cô lÊy tinh kÝch thÝch b»ng ®iÖn 122
• Nªn kÝch thÝch theo nhÞp ®iÖu. Nãi chung, víi bß ®ùc nªn kÝch thÝch 2-3 gi©y, sau ®ã ngõng qu·ng 1 gi©y. • T¨ng dßng ®iÖn tõ tõ cho ®Õn khi bß ®ùc thß d−¬ng vËt ra vµ tiÕt ra tinh thanh. Sau ®ã cã thÓ t¨ng dßng ®iÖn nhanh h¬n ®Õn ®iÓm xuÊt tinh. • NÕu bß ®ùc b¾t ®Çu bÞ kÝch ®éng, ngõng kÝch thÝch vµ sau ®ã t¨ng dßng ®iÖn chËm h¬n so víi tr−íc. • NÕu kh«ng lÊy ®−îc mÉu tinh dÞch ®¹i diÖn, h·y nghØ 5-10 phót, sau ®ã lÊy l¹i. Nªn høng tinh dÞch vµo trong èng thuû tinh H ×n h 1 1 - C Ê u tr ó c v ï n g x− ¬ n g c h Ëu c ñ a (hoÆc èng nhùa) ®−îc ñ Êm s½n (370C). ChØ b ß ® ù c n h ×n tõ tr ª n xu è n g ( a ) § « i p h å n g lÊy tinh cña pha xuÊt tinh ®Ëm ®Æc. §iÒu è n g tin h ; ( b ) C ¸ c tu y Õ n tin h n a n g ; ( c ) quan träng nhÊt lµ ph¶i ®Ò phßng tinh dÞch bÞ T u y Õ n tiÒ n liÖ t; ( d ) T u y Õ n c Ç u n iÖ u ® ¹ o cho¸ng l¹nh. Khi lÊy tinh, cÇn bäc èng høng tinh b»ng giÊy nh«m hoÆc b»ng chÊt xèp gi÷ nhiÖt. Cã thÓ gi÷ Êm èng høng tinh ë 370C • Nh÷ng sai lÇm phæ biÕn khi x¸c ®Þnh vÞ b»ng c¸ch bäc tói nilon chøa ®Çy n−íc Êm. trÝ phång èng tinh: thø nhÊt, kh«ng x¸c ®Þnh ®−îc phÇn n»m ngang cña tuyÕn Matxa phång èng tinh tiÒn liÖt, vµ thø hai, sê kh¸m qu¸ s©u. Víi bß ®ùc tr−ëng thµnh, phÇn n»m Nh÷ng m« t¶ cña s¸ch gi¸o khoa vÒ kü thuËt ngang cña tuyÕn tiÒn liÖt th−êng n»m xa matxa qua trùc trµng ®Ó lÊy tinh, nhÊn m¹nh h¬n mét cæ tay trong trùc trµng. matxa phång èng tinh cïng víi èng tinh vµ niÖu qu¶n vïng x−¬ng chËu (H×nh 11). Kinh • Matxa hoÆc vuèt phång èng tinh, sÏ t¹o nghiÖm chung víi bß ®ùc Bos indicus lµ trõ nªn cö ®éng theo nhÞp ®−îc vuèt cña phi b¹n muèn lÊy tinh kh«ng cã tinh thanh, phång èng tinh vµ niÖu qu¶n vïng chËu, tr¸nh sê tinh nang (®Æc biÖt ®èi víi bß cßn th× kh«ng nªn matxa phång èng tinh. ®ùc Bos indicus). C¸ch matxa qua trùc trµng: • TiÕp tôc matxa bªn trong kÕt hîp víi • X¸c ®Þnh trÝ vÞ niÖu qu¶n vïng x−¬ng matxa bªn ngoµi ë gèc d−¬ng vËt vïng chËu trªn mÆt x−¬ng chËu vµ di chuyÓn ®¸y chËu phÝa trªn ®o¹n cong ch÷ S cho ®Çu c¸c ngãn tay vÒ phÝa tr−íc ®Ó sê ®Õn khi lÊy ®−îc tinh dÞch. NÕu ch−a lÊy kh¸m phÇn n»m ngang (r×a xa) cña ®−îc tinh dÞch, cã thÓ lÆp l¹i c¸c c«ng tuyÕn tiÒn liÖt. §©y lµ ®iÓm quy chiÕu ®o¹n trªn vµi lÇn nÕu cÇn. cña sê kh¸m. • Sau khi lÊy ®−îc tinh dÞch, h·y matxa • X¸c ®Þnh vÞ trÝ phång èng tinh b»ng tinh nang ®Ó cho bß cã ®−îc tr¹ng th¸i b×nh th−êng. C¸c tuyÕn nµy n»m ë phÝa c¸ch di chuyÓn c¸c ngãn tay vÒ phÝa tr−íc phÇn n»m ngang cña tuyÕn tiÒn tr−íc tuyÕn tiÒn liÖt 5-8 cm. Phång èng liÖt, c¸ch ®−êng gi÷a mét gãc qu·ng 200. tinh cã ®−êng kÝnh 0,5-1 cm, dµi 5- Chóng lµ nh÷ng tuyÕn cã thuú ®Æc biÖt, ë 8cm vµ kh«ng chia thïy nh− tói tinh. bß ®ùc non 1-2 n¨m tuæi tuyÕn nµy dµi 6- 8 cm, réng 1,5-3 cm vµ dµy 2-3 cm. PhÇn lín bß ®ùc, khi ®−îc matxa sÏ thß d−¬ng vËt ra. Trong khi tay cña ng−êi thao t¸c cßn n»m trong trùc trµng cña bß ®ùc, ng−êi phô t¸ cã thÓ cÇm d−¬ng vËt cña bß vµ cho thß ra tõng phÇn ®Ó kiÓm tra mµ kh«ng gÆp ph¶n øng nµo cña bß. Trong tr−êng hîp matxa mµ kh«ng lÊy ®−îc tinh, h·y cho bß ®ùc nghØ vµi phót ®Ó gi¶m 123
hiÖn t−îng næi c¸c bãng khÝ trong trùc trµng, ®Ó dÉn tinh nh−ng vÉn cã thÓ dïng ®Ó x¸c ®Þnh hoÆc ®uæi khÝ ra khái trùc trµng b»ng c¸ch cÇm h×nh th¸i häc tinh trïng. mét nÕp gÊp cña v¸ch trùc trµng, trong khi ®ã Ðp nhÑ vÒ phÝa sau ®Ó kÝch thÝch sãng nhu B ¶ n g 2 . § ¸ n h g i¸ h o ¹ t lù c tæ n g th Ó tin h ®éng. §−a ngay dông cô kÝch thÝch lÊy tinh vµo d Þc h b ß trùc trµng cã bãng khÝ th−êng g©y nªn sù kÝch thÝch kh«ng liªn tôc vµ ®«i khi kÝch thÝch §iÓm BiÓu hiÖn qua kÝnh hiÓn vi nghiªm träng ®èi víi bß ®ùc. 0 Kh«ng cuén sãng - Kh«ng cã hoÆc Kü thuËt nµy ®ang ®−îc ¸p dông thµnh c«ng l¸c ®¸c cã tinh trïng dao ®éng cho bß ®ùc Brahman vµ nh÷ng bß ®ùc cã nguån gèc Bos indicus vµ bß ®ùc Bos taurus. 1 Kh«ng cuén sãng - chØ cã dao ®éng còng cã thÓ phèi hîp matxa phång èng tinh råi c¸ thÓ tinh trïng nãi chung dïng dông cô lÊy tinh kÝch thÝch b»ng ®iÖn. 2 Cã cuén sãng rÊt thÊp KiÓm tra tinh dÞch 3 Cuén sãng thÊp 4 Cuén sãng nhanh võa ph¶i KiÓm tra nång ®é 5 Cuén sãng nhanh - biÓu hiÖn cña Khi kiÓm tra nång ®é cã thÓ ®èi chiÕu theo tinh dÞch cã chÊt l−îng tèt b¶ng sau ®©y: B ¶ n g 1 : B ¶ n g ® è i c h iÕ u n å n g ® é tin h TØ lÖ tinh trïng ho¹t ®éng ®−îc x¸c ®Þnh b»ng tr ï n g b ß c¸ch kiÓm tra mét giät nhá tinh dÞch ®−îc ®Ëy Thang Nång ®é l¸ kÝnh. Víi tinh dÞch ®Æc, cã thÓ pha lo·ng ®iÓm Mµu s¾c tinh trïng b»ng c¸ch hçn hîp mét giät nhá tinh dÞch víi (triÖu/ml) mét giät nhá n−íc muèi hoÆc dung dÞch pha lo·ng xitrat natri 2,9% cã ®Öm phèt ph¸t ®−îc 0 Trong ®Õn vÈn m©y 0 ®Õn 200 lµm Êm tr−íc ®ã trªn l¸ kÝnh råi ®Ëy l¸ kÝnh. 1 VÈn m©y ®Õn tr¾ng s÷a 200-400 C¸ch kiÓm tra tèt nhÊt lµ dïng kÝnh hiÓn vi ph¶n pha (®é phãng ®¹i x 400), nh−ng còng cã 2 Tr¾ng s÷a 400 -800 thÓ dïng kÝnh hiÓn vi quang häc chÊt l−îng tèt 3 Tr¾ng s÷a ®Æc 800-1200 (h¹ tô quang kÝnh xuèng vµ gi¶m bít ¸nh s¸ng). Tinh nguyªn ®¹t yªu cÇu vÒ chÊt l−îng 4 Mµu kem 1200-1800 ph¶i cã tØ lÖ tinh trïng tiÕn th¼ng Ýt nhÊt lµ 5 Mµu kem ®Æc 1800 trë lªn 50%. Mét sè h−íng dÉn sau ®©y gióp cho viÖc gi¶i KiÓm tra ho¹t lùc thÝch kÕt qu¶ kiÓm tra c¸c mÉu tinh dÞch: CÇn cã nh÷ng thø sau ®©y ®· ®−îc s−ëi Êm ë • Mét bß ®ùc cã dÞch hoµn ph¸t triÓn tèt vµ 370C tõ tr−íc: phiÕn kÝnh, l¸ kÝnh, èng hót thuû cã tr−¬ng lùc dÞch hoµn tèt th−êng s¶n tinh hoÆc èng hót nhùa dïng 1 lÇn vµ mét lä xuÊt tinh dÞch cã chÊt l−îng ®¹t yªu cÇu. dung dÞch ®Öm ph«tphat. NÕu mÉu tinh dÞch bÞ NÕu kh«ng lÊy ®−îc mÉu tinh dÞch ®¹t h¹ nhiÖt ®é ®ét ngét (cho¸ng l¹nh) sÏ lµm gi¶m yªu cÇu chøng tá kü thuËt lÊy tinh kh«ng søc ho¹t ®éng râ rÖt. CÇn dïng mét kÝnh hiÓn ®óng. RÊt Ýt bß ®ùc “kh«ng cã tinh vi 2 thÞ kÝnh cã chÊt l−îng tèt (kÝnh ph¶n pha trïng”. cµng tèt). Dïng kÝnh hiÓn vi l−u ®éng cã bé phËn s−ëi Êm ®−îc ®iÒu hoµ nhiÖt ®é sÏ lµm • NÕu tinh dÞch cã nång ®é ®Æc, cuén sãng gi¶m nguy c¬ cho¸ng l¹nh rÊt nhiÒu. BÞ lÉn vµ chuyÓn ®éng tiÕn th¾ng lóc míi kiÓm n−íc tiÓu còng sÏ lµm gi¶m søc ho¹t ®éng cña tra, vµ kh«ng cã mñ, mÉu ®¹i diÖn ®−îc tinh trïng râ rÖt. chÊp nhËn vµ con bß ®ùc ®ã cã kh¶ n¨ng cho tinh dÞch víi chÊt l−îng tèt. Nh÷ng X¸c ®Þnh ho¹t lùc tæng thÓ hoÆc chuyÓn ®éng ph¸t hiÖn nµy ph¶n ¸nh chøc n¨ng dÞch sãng b»ng c¸ch ®Æt mét giät tinh dÞch lªn mét hoµn b×nh th−êng. phiÕn kÝnh Êm vµ kiÓm tra ë r×a giät tinh (víi ®é phãng ®¹i x 40 hoÆc x 100). Xem c¸ch ®¸nh • NÕu mÉu tinh dÞch ®−îc lÊy b»ng matxa gi¸ ë b¶ng 2. Tinh nguyªn ®¹t yªu cÇu cã ho¹t hoÆc dông cô lÊy tinh ®−îc kÝch thÝch lùc tæng thÓ ®¹t ®iÓm 3. Nh−ng cã nh÷ng mÉu b»ng ®iÖn cã nång ®é tinh trïng thÊp tinh dÞch qu¸ lo·ng nªn kh«ng thÊy ®−îc cuén nh−ng cã søc chuyÒn ®éng tiÕn th¼ng sãng do c¸ch lÊy tinh ch−a tèt. Nh÷ng mÉu nh− cao, nh− vËy còng chøng tá c¸c c¬ quan vËy kh«ng thÝch hîp cho s¶n xuÊt tinh cäng r¹ sinh dôc cã chøc n¨ng b×nh th−êng. Tuy 124
nhiªn, viÖc sö dông kü thuËt ®· dÉn ®Õn tinh dÞch nhuém vµ kÐo nhÑ däc theo kh«ng lÊy ®−îc mÉu tinh dÞch víi sè tinh phiÕn kÝnh. trïng t−¬ng øng. Chu vi b×u d¸i cung cÊp th«ng tin vÒ sè l−îng tinh sinh ra cña c¸c dÞch hoµn. • NÕu mÉu tinh dÞch cã nång ®é thÊp vµ søc ho¹t ®éng tiÕn th¼ng thÊp th× viÖc xem xÐt khã kh¨n h¬n. CÇn lÊy ngay mÉu kh¸c ®Ó xem liÖu søc ho¹t ®éng tiÕn th¼ng cã n©ng lªn kh«ng. CÇn tr¸nh cho¸ng l¹nh vµ chó ý khi thao t¸c víi mÉu. Víi 50% tinh trïng cã søc ho¹t ®éng tiÕn th¼ng, nãi chung xem nh− H × n h 1 2 - P h Õ t k Ýn h m é t g iä t tin h d Þc h ® · ph¶n ¸nh chøc n¨ng cña dÞch hoµn vµ n h u é m e o s in - n ig r o s in cña dÞch hoµn phô lµ b×nh th−êng. NÕu kh«ng lÊy ®−îc mét mÉu tinh dÞch cã 50% tinh trïng tiÕn th¼ng hoÆc h¬n, nh− Khi dïng thuèc nhuém eosin-nigrosin, nªn vËy c¸c kÕt qu¶ cÇn ph¶i ®−îc xem xÐt h©m nãng thuèc nhuém tr−íc khi nhuém tiªu theo c¸c khÝa c¹nh: khã kh¨n cña viÖc b¶n, nhanh chãng hong kh« tiªu b¶n ®· nhuém lÊy mÉu, h×nh th¸i häc cña tinh trïng, (®Ó cè ®Þnh tinh trïng), tèt nhÊt ë nhiÖt ®é nh− kÝch th−íc vµ tr−¬ng lùc c¸c dÞch hoµn, nhiÖt ®é s−ëi Êm tiªu b¶n hoÆc nhiÖt ®é cña t×nh tr¹ng c¸c ®u«i dÞch hoµn phô, vµ m©m s−ëi Êm trªn kÝnh hiÓn vi. lÞch sö, tuæi t¸c, thÓ tr¹ng vµ søc khoÎ bß H×nh 13 minh ho¹ nh÷ng d¹ng tinh trïng kú ®ùc. h×nh th−êng thÊy ë tinh dÞch bß. Th−êng ®Õm 200 tinh trïng vµ ghi tØ lÖ tinh trïng cã h×nh KiÓm tra h×nh th¸i tinh trïng th¸i b×nh th−êng. Th«ng th−êng, tinh trïng kú trong phßng thÝ nghiÖm h×nh ®· ®−îc tiªu chuÈn ho¸ vµ tØ lÖ kú h×nh ®−îc x¸c ®Þnh b»ng c¸ch dïng m¸y ®Õm m¸u H×nh th¸i cña tõng con tinh trïng ®−îc x¸c tiªu chuÈn. VÒ m« t¶ chi tiÕt tinh trïng kú ®Þnh b»ng c¸ch: phiÕt kÝnh mét tiªu b¶n tinh h×nh, tham kh¶o tµi liÖu H×nh th¸i häc bÊt b×nh trïng vµ nhuém eosin-nigrosin (hoÆc thuèc th−êng cña tinh trïng bß cña A.D. Barth vµ nhuém kh¸c) råi kiÓm tra d−íi vËt kÝnh dÇu, R.J. Oko. hoÆc lµ dïng kÝnh hiÓn vi ph¶n pha (víi ®é phãng ®¹i x 400), chuÈn bÞ mét l¸ kÝnh máng Tinh dÞch cã chÊt l−îng ®¹t yªu cÇu cã Ýt ®Ëy lªn tiªu b¶n ®· ®−îc b¶o tån b»ng dung nhÊt 70% tinh trïng cã h×nh th¸i b×nh dÞch 02% ®Öm glutaraldehyde hoÆc ®Öm th−êng. TØ lÖ kú h×nh t¨ng chøng tá cã nh÷ng formol saline. Dïng ®Öm formol saline cã −u biÕn ®æi tho¸i ho¸ hoÆc sù suy s¶n cña dÞch ®iÓm lµ dÔ ph¸t hiÖn nh÷ng bÊt b×nh th−êng hoµn vµ (hoÆc) dÞch hoµn phô. Th−êng cña acrosom vµ nh÷ng kh«ng bµo cña nh©n. th−êng, sau khi kiÓm tra mét mÉu tinh dÞch CÇn cã mét kÝnh hiÓn vi chÊt l−îng tèt ®Ó riªng lÎ, khã x¸c ®Þnh liÖu tØ lÖ kú h×nh t¨ng nghiªn cøu h×nh th¸i häc tinh trïng. lªn lµ biÓu hiÖn th−êng xuyªn hay nhÊt thêi C¸ch chuÈn bÞ mét tiªu b¶n tinh dÞch ®Ó nhuém cña sù mÊt chøc n¨ng cña dÞch hoµn/dÞch eosin-nigrosin nh− sau: hoµn phô. Qu¸ tr×nh s¶n sinh tinh trïng cÇn qu·ng 59-61 ngµy céng thªm 6 ®Õn 14 ngµy • §Æt mét giät 4-5 mm thuèc nhuém Êm ®Ó tinh trïng ®i qua dÞch hoµn phô. lªn ®Çu mét phiÕn kÝnh Êm. • §Æt giät tinh dÞch c¹nh giät thuèc nhuém. Trén 2 giät nµy víi nhau b»ng mét èng hót Past¬ hoÆc mét phiÕn kÝnh kh¸c. Tuú theo nång ®é tinh trïng ®Æc lo·ng mµ lÊy giät tinh dÞch to nhá. NÕu tinh dÞch ®Ëm ®Æc nhiÒu, dïng mét giät cã ®−êng kÝnh 2 mm. NÕu tinh dÞch lo·ng, lÊy giät lín h¬n, cã thÓ ®Õn 6 mm. • §Ó phiÕt kÝnh, dïng mét phiÕn kÝnh thø hai ®Æt chÕch mét gãc 30-400 vµo giät 125
A Acrosom låi (d¹ng phæ biÕn) I Ph¶n x¹ xa t©m B Acrosom låi (d¹ng h¹t) J §u«i gËp ®«i (®o¹n gi÷a bÞ g·y) C §Çu qu¶ lª (nghiªm träng) K §u«i gËp ®«i (®o¹n gi÷a uèn cong m¹nh ) D §Çu qu¶ lª (võa ph¶i) L Giät bµo t−¬ng gÇn t©m E §Çu qu¶ lª (nhÑ) M Giät bµo t−¬ng xa t©m F Kh«ng bµo nh©n N D¹ng qu¸i l¹ (nghiªm träng) G KhiÕm khuyÕt vßng miÖn O D¹ng qu¸i l¹ (võa ph¶i) H §Çu t¸ch rêi P Tinh trïng b×nh th−êng H × n h 1 3 : C ¸ c d ¹ n g k ú h ×n h p h æ b iÕ n c ñ a tin h tr ï n g Nh÷ng chi tiÕt cña viÖc ®¸nh gi¸ h×nh th¸i häc Tinh trïng cã ®Ýnh nh÷ng giät bµo t−¬ng ë gÇn tinh trïng (spermiogram) cã thÓ dïng lµm c¨n t©m chØ nªn chiÕm d−íi 4% tæng sè tinh trïng cø cho viÖc ®¸nh gi¸ ho¹t ®éng chøc n¨ng trong lÇn xuÊt tinh. NÕu cã tØ lÖ cao h¬n chøng (hoÆc mÊt chøc n¨ng) trong ®−êng sinh s¶n vµ tá hiÖn t−îng ch−a thµnh thôc cña chøc n¨ng gióp cho viÖc chÈn ®o¸n. dÞch hoµn, chøng tá tinh trïng kh«ng cã kh¶ n¨ng rêi khái biÓu m« sinh tinh ®Ó thµnh thôc Kú h×nh ë ®Çu ph¶n ¸nh sù rèi lo¹n cña biÓu trong dÞch hoµn phô hoÆc hiÖn t−îng dÞch hoµn m« sinh tinh. Bß ®ùc b×nh th−êng cã tØ lÖ kú phô bÞ lo¹n chøc n¨ng ®èi víi giai ®o¹n thµnh h×nh ®Çu tinh trïng
®−êng sinh dôc (vÝ dô viªm dÞch hoµn phô, chÝnh x¸c trªn c¬ së kiÓm tra tr−íc mïa phèi viªm phång èng tinh). gièng h»ng n¨m. KhuyÕt tËt ph¶n x¹ xa hoÆc ®u«i uèn cong ®¬n KiÓm tra tinh dÞch, bao gåm ®¸nh gi¸ h×nh th¸i (chØ nªn
5. BÖnh tËt Bß ®ùc cã thÓ truyÒn bÖnh ®−êng sinh dôc nh− bÖnh xo¾n khuÈn (vibriosis) vµ bÖnh roi trïng (trichomoniasis). C¶ hai bÖnh nµy g©y nªn chËm thô thai hoÆc sÈy thai. ChØ cã thÓ phßng ngõa vibriosis b»ng vacxin, v× vËy nªn tiªm phßng cho bß ®ùc vµ bß c¸i t¬ lÇn mét vµ lÇn hai tr−íc khi giao phèi lÇn ®Çu. Toµn bé bß ®ùc cÇn ®−îc tiªm phßng h»ng n¨m tr−íc khi phèi gièng. C¶ hai bÖnh cã xu h−íng thÞnh hµnh ®èi víi nh÷ng bß ®ùc nhiÒu tuæi, mÆc dï kh«ng ph¶i lµ phæ biÕn. NÕu ®µn bß sinh s¶n ®−îc tiªm phßng bÖnh leptospirosis th× bß ®ùc còng nªn tiªm phßng cïng. 6. Lo¹i th¶i bß ®ùc Thay thÕ bß ®ùc ®Òu ®Æn, sÏ tiÕp tôc duy tr× tiÕn bé di truyÒn. NÕu ®iÒu nµy kh«ng thÝch hîp vÒ mÆt kinh tÕ, h»ng n¨m nªn sµng läc nh÷ng ®iÒu kiÖn cã t¸c ®éng ®Õn kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cña bß ®ùc. Tµi liÖu tham kh¶o Barth, A.D. and Oko, R.J. (1989). Abnormal morphology of bovine spermatozoa. Iowa State University Press, Ames, Iowa. Blom, E. and Christensen, N.O. (1947). Skandinavisk Veterianatidskrift ) 1-45. Neilson, J.A., Woodall, P.F. and Glover, T.D. (1994). Reproductive systems. A guide for veterinary students. Department of Anatomical Sciences, University of Queensland. 128