Nuôi dưỡng gia súc nhai lại - Chương 2

Chia sẻ: Nguyen Vuong | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:13

Thêm vào BST

Báo xấu

111
lượt xem 19
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nuôi dưỡng gia súc nhai lại - Chương 2. Lên men trong dạ cỏ. Các vi khuẩn bám chặt vào các thức ăn thô xanh.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Nuôi dưỡng gia súc nhai lại - Chương 2

Ch−¬ng 2 lªn men trong d¹ cá C¸c nguyªn lý c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh lªn men trong d¹ cá sÏ ®−îc th¶o luËn chi tiÕt ë ch−¬ng nµy. HiÓu ®−îc qu¸ tr×nh lªn men ë d¹ cá sÏ gióp ng−êi ch¨n nu«i tr¸nh ®−îc viÖc ph¶i chi tr¶ qu¸ nhiÒu cho thuèc thó y, dÞch vô thó y vµ ®«i khi tr¸nh ®−îc viÖc gia sóc bÞ chÕt g©y thiÖt h¹i lín. Qu¸ tr×nh lªn men trong d¹ cá cã thÓ so s¸nh nh− viÖc s¶n xuÊt r−îu. Cã nhiÒu c¸ch ®Ó s¶n xuÊt r−îu ngon nh−ng c¸c nguyªn lý c¬ b¶n th−êng gièng nhau. C¸c nhµ s¶n xuÊt r−îu kh«ng chuyªn th−êng chØ dïng 2 hoÆc 3 lo¹i men khëi ®éng vµ c¸c men lµ nh− nhau. ë d¹ cá cã rÊt nhiÒu lo¹i vi khuÈn, mçi lo¹i cã c¸c chøc n¨ng kh¸c nhau v× vËy chóng cã thÓ chuyÓn ho¸ c¸c hydrat-cacbon phøc t¹p thµnh c¸c axit h÷u c¬ cung cÊp cho vËt chñ. C¸c vi khuÈn b¸m chÆt vµo c¸c m¶nh thøc ¨n th« xanh vµ tiªu ho¸ c¸c nguyªn nguyªn liÖu nµy (H×nh 11). Ng−êi ch¨n nu«i cã tr¸ch nhiÖm kiÓm so¸t nhiÒu nåi lªn men phøc t¹p v× hä cã nhiÒu gia sóc nhai l¹i nu«i trong tr¹i cña m×nh. H×nh 11. C¸c vi khuÈn b¸m chÆt vµo c¸c m¶nh thøc ¨n th« xanh vµ tiªu ho¸ c¸c nguyªn liÖu nµy. ¶nh: Rowett Research Institute. C¸c nguyªn lý c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh lªn men Gia sóc nhai l¹i ®· tiÕn ho¸ ®Ó lªn men c¸c lo¹i thøc ¨n nhê sù trî gióp cña hÖ vi sinh vËt d¹ cá. §©y lµ mét sù lùa chän tuyÖt vêi cho c¸c nguyªn liÖu nhiÒu x¬ nh− cá, cá kh«, thøc ¨n ñ chua vµ r¬m v× b¶n th©n gia sóc kh«ng thÓ ph©n gi¶i xenluloza thµnh c¸c s¶n phÈm chóng cã thÓ sö dông ®−îc. Qu¸ tr×nh lªn men kh«ng ph¶i lµ mét lùa chän ®Æc biÖt tèt khi gia sóc ¨n c¸c thøc ¨n tinh hçn hîp, bëi v× qu¸ tr×nh lªn men lµm mÊt n¨ng l−îng vµ gia sóc cã thÓ tiªu ho¸ tinh bét mµ kh«ng cÇn ph¶i lªn men nguyªn liÖu nµy. H×nh 12. Lªn men trong d¹ cá lµm mÊt n¨ng l−îng d−íi d¹ng khÝ mªtan 9
thøc ¨n Lªn men Gia sóc cã thÓ Mªtan Sinh nhiÖt sö dông 70-85% 6-15% 6-7% Qu¸ tr×nh lªn men c¸c lo¹i thøc ¨n còng cã nh÷ng bÊt lîi. §ã lµ viÖc mÊt nhiÖt d−íi d¹ng c¸c chÊt khÝ, chñ yÕu lµ khÝ mªtan ®−îc gia sóc th¶i ra ngoµi th«ng qua î h¬i vµ mÊt nhiÖt khi lªn thøc ¨n, nhiÖt nµy còng ®−îc gia sóc th¶i ra ngoµi (H×nh 12). Tuy nhiªn, cã mét sù ph©n c«ng lao ®éng tuyÖt vêi gi÷a hÖ vi sinh vËt vµ gia sóc nh»m ®¶m b¶o r»ng c¸c vi khuÈn kh«ng sö dông hÕt tÊt c¶ c¸c lo¹i thøc ¨n. §iÒu nµy hoµn toµn cã thÓ x¶y ra v× vi sinh vËt kh«ng sö dông oxy khi lªn men thøc ¨n. V× vËy vi sinh vËt chØ s¶n xuÊt ra c¸c axit h÷u c¬ nh− axit axªtic, propionic vµ butyric. Gia sóc (vËt chñ) sÏ hÊp thu c¸c axit nµy vµ sö dông chóng nhê sù hç trî cña oxy. §©y lµ nguyªn lý c¬ b¶n rÊt quan träng. KÕt qu¶ cuèi cïng lµ gia sóc nhai l¹i kh«ng thÓ chuyÓn ho¸ thøc ¨n thµnh n¨ng l−îng cña c¬ thÓ gièng nh− ®éng vËt d¹ dµy ®¬n: lîn vµ gia cÇm do x¶y ra qu¸ tr×nh mÊt n¨ng l−îng vµ khÝ khi vi sinh vËt d¹ cá lªn men thøc ¨n. C¸c ®éng vËt d¹ dµy ®¬n, ng−îc l¹i, l¹i kh«ng thÓ tiªu ho¸ xenloloza tèt nh− gia sóc nhai l¹i. BÊt cø lo¹i xenluloza nµo còng cã thÓ ®−îc lªn men, ë phÇn cuèi cña ®−êng tiªu ho¸ lµ ruét giµ. Cã hai lo¹i h×nh tiªu ho¸ ®−îc biÕt ®Õn ®ã lµ lªn men ë d¹ dµy tr−íc vµ lªn men ë phÇn sau cña ®−êng tiªu ho¸. Ngùa lµ mét vÝ dô ®iÓn h×nh vÒ lo¹i gia sóc lªn men cã hiÖu qu¶ thøc ¨n ë phÇn sau cña ®−êng tiªu ho¸. Nh÷ng thuËn lîi vµ bÊt lîi cña qu¸ tr×nh lªn men ë d¹ dµy tr−íc vµ phÇn sau cña ®−êng tiªu ho¸. ThuËn lîi cña qu¸ tr×nh lªn men ë d¹ dµy tr−íc lµ kÝch th−íc cña d¹ dµy cho phÐp c¸c lo¹i thøc ¨n tån t¹i l©u trong d¹ dµy, v× thÕ c¸c thøc ¨n lªn men chËm còng cã thÓ ®−îc sö dông. VÊn ®Ò thø hai quan träng h¬n lµ c¸c tÕ bµo vi khuÈn ph¸t triÓn ®−îc nhê qu¸ tr×nh lªn men thøc ¨n trong d¹ cá cã chøa mét l−îng lín protein, c¸c protein vi sinh vËt nµy sÏ ®i xuèng d¹ dµy thËt (mói khÕ) cïng víi dÞch d¹ cá vµ c¸c h¹t thøc ¨n akÝch th−íc nhá, chóng lµ nguån protein quan träng cung cÊp cho vËt chñ. Gia sóc nhai l¹i th−ëng c«ng cho sù phôc vô cña vi sinh vËt b»ng c¸ch lµm cho thøc ¨n s½n cã ®Ó vi sinh vËt tiªu ho¸ chóng. BÊt lîi chÝnh cña qu¸ tr×nh lªn men thøc ¨n ë d¹ dµy tr−íc lµ ®èi víi c¸c lo¹i thøc ¨n kh«ng cÇn lªn men nh− tinh bét trong c¸c lo¹i ngò cèc, lªn men ®· lµm tiªu tèn mét l−îng n¨ng l−îng kh«ng cÇn thiÕt. Lªn men thøc ¨n ë d¹ dµy tr−íc còng cã mét sè bÊt lîi khi sö dông thøc ¨n protein, vÊn ®Ò nµy sÏ ®−îc th¶o luËn ë ch−¬ng sau. C¸c 10
vi sinh vËt kh«ng chØ lªn men xenluloza, tinh bét mµ chóng cßn lªn men protein. Thùc tÕ, qu¸ tr×nh lªn men protein s¶n sinh Ýt protein vi sinh vËt h¬n lµ khi lªn men cïng mét l−îng xenluloza vµ tinh bét. Thêi gian l−u l¹i c¸c thøc ¨n l©u trong d¹ cá mét phÇn lµ do kÝch th−íc cña cöa th«ng gi÷a d¹ cá vµ c¸c d¹ d−íi. Cöa th«ng nµy ®−îc gäi lµ lç tæ ong-l¸ s¸ch, cöa nµy cã bÊt lîi lµ ®ßi hái gia sóc ph¶i nhai, nhai l¹i vµ nhu ®éng d¹ cá nhiÒu lÇn ®Ó kÝch cì thøc ¨n ®ñ nhá cã thÓ ®i qua cöa nµy xuèng d¹ dµy phÝa d−íi. ThuËn lîi lín cña qóa tr×nh lªn men ë phÇn sau ®−êng tiªu ho¸ lµ thøc ¨n tiªu ho¸ ®−îc ®−îc lªn men b×nh th−êng ë d¹ cá, chØ nh÷ng nguyªn liÖu kh«ng thÓ tiªu ho¸ trùc tiÕp t¹i d¹ cá sÏ ®−îc lªn men ë phÇn nµy. BÊt lîi chñ yÕu cña qóa tr×nh lªn men ë phÇn sau ®−êng tiªu ho¸, ®Æc biÖt trong tr−êng hîp xenluloza lµ thµnh phÇn chÝnh trong khÈu phÇn, lµ c¸c tÕ bµo vi khuÈn ®−îc h×nh thµnh t¹i d¹ cá sÏ bµi tiÕt theo ph©n vµ kh«ng ®−îc tiªu ho¸. 'Tuy nhiªn, thá râ rµng lµ ®∙ tæ chøc mét lèi sèng hîp lý cho m×nh, kh¾c phôc ®−îc bÊt lîi trªn b»ng c¸ch ¨n mét sè l−îng lín ph©n mÒm do m×nh th¶i ra' (H×nh 13), vµ b»ng c¸ch nµy chóng lîi dông ®−îc c¸c thuËn lîi trong qu¸ tr×nh lªn men. Mét bÊt lîi kh¸c lµ phÇn sau ®−êng tiªu ho¸ th−êng kh«ng ®ñ lín ®Ó thøc ¨n l−u l¹i l©u v× thÕ tû lÖ tiªu ho¸ c¸c thøc ¨n xenluloza nh− cá kh«, thøc ¨n ñ chua thÊp h¬n tû lÖ tiªu ho¸ c¸c thøc ¨n nµy ë d¹ cá gia sóc nhai l¹i. Tuy nhiªn thøc ¨n l−u l¹i kh«ng l©u l¹i cã thuËn lîi. VÝ dô: ngùa ch¨n th¶ trªn c¸nh ®ång cá ngÌo dinh d−ìng ¨n vµo nhiÒu h¬n mÆc dï thøc ¨n cã tû lÖ tiªu ho¸ thÊp, ®«i khi l¹i t¨ng träng, trong khi gia sóc nhai l¹i l¹i sót c©n do thêi gian thøc ¨n l−u l¹i t¹i d¹ cá l©u, l−îng thøc ¨n ¨n vµo thÊp mÆc dï tû lÖ tiªu ho¸ cao h¬n. H×nh 13. Thá bÊt lîi cña lªn men ë phÇn sau ®−êng tiªu ho¸ b»ng c¸ch ¨n ph©n mÒm do chóng th¶i ra Tèc ®é lªn men cña c¸c lo¹i thøc ¨n kh¸c nhau Chóng ta ®· biÕt râ r»ng tû lÖ tiªu ho¸ hoÆc gi¸ trÞ n¨ng l−îng trao ®æi (ME) (®−îc tÝnh tõ tû lÖ tiªu hãa −íc tÝnh) cña c¸c lo¹i thøc ¨n rÊt biÕn ®éng. Tuy nhiªn, cã thÓ chóng ta cßn ch−a biÕt r»ng thêi gian lªn men c¸c phÇn thøc ¨n cã thÓ tiªu ho¸ ®−îc còng dao ®éng rÊt lín. B¶ng 1 lµ c¸c gi¸ trÞ gÇn ®óng vÒ tû lÖ tiªu ho¸ mét sè lo¹i thøc ¨n th«ng dông. B¶ng 1. Tû lÖ tiªu ho¸ vµ tèc ®é tiªu ho¸ mét sè thøc ¨n th«ng dông Tû lÖ tiªu ho¸ Tèc ®é tiªu 11
chÊt kh« ho¸ (%) (giê) RØ mËt 95 0,5 Cñ c¶i ®−êng 85 2-6 Ngò cèc 80 12-14 Cá chÊt l−îng tèt 70 18-24 Cá 3 l¸ chÊt l−îng tèt 70 12-18 Cá kh« chÊt l−îng 55 30-40 thÊp R¬m 40 45-55 Nh×n mét c¸ch tæng thÓ, thøc ¨n cã tû lÖ tiªu ho¸ chÊt kh« thÊp cÇn nhiÒu thêi gian ®Ó lªn men h¬n. Tèc ®é lªn men c¸c phÇn cña thøc ¨n còng rÊt biÕn ®éng. VÝ dô: ®−êng cã trong cá víi ®é hoµ tan t−¬ng tù nh− rØ mËt ®−îc lªn men rÊt nhanh. PhÇn l¸ cña r¬m lªn men nhanh h¬n phÇn th©n cña r¬m. Sù kh¸c nhau vÒ tèc ®é tiªu ho¸ rÊt quan träng ®Ó hiÓu vÒ l−îng thøc ¨n thu nhËn cña gia sóc. Mét bÊt lîi kh¸c ®èi víi lo¹i thøc ¨n cã tû lÖ tiªu ho¸ thÊp nh− r¬m lµ khi tû lÖ tiªu ho¸ thÊp th× phÇn cßn l¹i kh«ng ®−îc tiªu ho¸ nhiÒu h¬n. PhÇn kh«ng cã tû lÖ tiªu ho¸ cña r¬m th−êng dai h¬n, ®ßi hái gia sóc ph¶i nhai l¹i vµ nhu ®éng d¹ cá nhiÒu h¬n ®Ó ®−a chóng ra khái d¹ cá. V× lý do nµy thøc ¨n sÏ l−u l¹i ë d¹ cá l©u h¬n vµ lµ nguyªn nh©n gi¶m l−îng thøc ¨n ¨n vµo. Lªn men c¸c thµnh phÇn kh¸c nhau cña thøc ¨n Tr−íc khi th¶o luËn vÒ c¸c lo¹i thøc ¨n, cÇn ph¶i xem xÐt qu¸ tr×nh lªn men c¸c thµnh phÇn chñ yÕu trong thøc ¨n. Xenluloza §©y lµ phÇn dinh d−ìng quan träng nhÊt trong c¸c thøc ¨n cho gia sóc nhai l¹i, c¸c thøc ¨n nµy lµ cá, cá kh«, thøc ¨n ñ chua, r¬m vµ th©n c¸c lo¹i c©y thøc ¨n...Tû lÖ tiªu ho¸ x¬ mét c¸ch hiÖu qu¶ lµ ®Æc ®iÓm cña gia sóc nhai l¹i vµ kh«ng ngi ngê g× n÷a nhê kh¶ n¨ng nµy mµ gia sóc nhai l¹i tån t¹i v× chóng kh«ng c¹nh tranh thøc ¨n víi con ng−êi. Xenluloza cã thÓ ®−îc tiªu ho¸ hoµn toµn mÆc dï chóng kh«ng thÓ tiªu ho¸ nhanh nh− tinh bét vµ ®−êng. Nguyªn nh©n lµm cho xenluloza trong thøc ¨n th−êng cã tû lÖ tiªu ho¸ thÊp lµ: trong tÕ bµo thùc vËt cã lignin. Lignin ng¨n c¶n vi sinh vËt x©m nhËp vµo thµnh phÇn xenluloza vµ còng lµ chÊt t¹o liªn kÕt bÒn v÷ng víi c¸c ph©n tö xenluloza. Thùc tÕ c¸c lo¹i thøc ¨n nh− cá kh« vµ r¬m cã mang c¸c ®Çu cña h¹t th× tèc ®é tiªu ho¸ vµ tû lÖ c¸c phÇn cã thÓ tiªu ho¸ trong chóng gi¶m. V× vËy tû lÖ tiªu ho¸ c¸c phÇn mang nhiÒu ®Çu h¹t trªn c©y kh«ng cao. §iÒu nµy ®−îc minh ho¹ trong thùc tÕ lµ xenluloza cña l¸ c©y th−êng ®−îc tiªu ho¸ tèt h¬n lµ xenluloza cña phÇn th©n c©y. XÐt theo quan ®iÓm vÒ dinh d−ìng, cã ba khÝa c¹nh vÒ lªn men xenluloza ng−êi ch¨n nu«i cÇn biÕt vµ hiÓu râ: • Vi sinh vËt lªn men xenluloza rÊt mÉn c¶m víi m«i tr−êng axit trong d¹ cá. §é pH tèt nhÊt cho qu¸ tr×nh lªn men tõ 6,4-7,0. Tèc ®é sinh tr−ëng cña vi sinh vËt lªn men xenluloza gi¶m khi ®é pH gi¶m xuèng 6,2 vµ hoµn toµn 12
dõng l¹i khi ®é pH lµ 6 hoÆc thÊp h¬n. §iÒu nµy rÊt quan träng khi xem xÐt lµm thÕ nµo ®Ó phèi hîp c¸c lo¹i thøc ¨n kh¸c nhau trong khÈu phÇn mét c¸ch tèt nhÊt. • C¸c vi khuÈn lªn men xenluloza s¶n sinh nhiÒu axit axetic. ViÖc t¹o ra nhiÒu axit axetic khi lªn men xenluloza lµ rÊt quan träng trong s¶n xuÊt mì s÷a. • Vi sinh vËt lªn men xenluloza rÊt mÉn c¶m víi mì. NÕu thøc ¨n cho ¨n qu¸ nhiÒu mì th× vi khuÈn lªn men xenluloza cã thÓ chÕt hoÆc gi¶m sinh tr−ëng. §iÒu nµy rÊt quan träng v× khi cho gia sóc ¨n qu¸ nhiÒu mì l−îng ¨n vµo cña c¸c thøc ¨n chøa xenluloza vµ tû lÖ tiªu ho¸ chóng sÏ gi¶m. Tinh bét Tinh bét lµ thµnh phÇn chÝnh trong c¸c lo¹i ngò cèc, khoai t©y vµ mét vµi lo¹i cñ nhiÖt ®íi (B¶ng 2). Vi khuÈn lªn men tinh bét kh¸c víi vi khuÈn len men xenluloza. Kh«ng nh− lªn men xenluloza, vi khuÈn len men tinh bét hoµn toµn kh«ng mÉn c¶m víi m«i tr−êng axit. Lªn men tinh bét lµ nh− nhau ë m«i tr−êng cã pH 5,5 vµ pH 7,0. ë ®é pH thÊp hoÆc thÊp h¬n 5,5 chØ cã mét vµi lo¹i vi khuÈn sèng sãt. Mét sè vi khuÈn lªn men t¹o axit lactic, trong khi ®ã mét sè lo¹i vi khuÈn kh¸c lªn men axit lactic ®Ó t¹o ra axit propionic. NÕu kh«ng ®ñ sè l−îng vi khuÈn sñ dông axit lactic, vÝ dô khi cho gia sóc ¨n ngò cèc mµ kh«ng huÊn luyÖn, th× axit lactic sÏ tÝch luü l¹i. NÕu mét l−îng lín axit lactic ®−îc hÊp thu th× gia sóc sÏ bÞ r¬i vµo t×nh tr¹ng nhiÔm axit, gia sóc cã thÓ bÞ chÕt trong tr−êng hîp xÊu nhÊt, tr−êng hîp tèt nhÊt gia sóc sÏ bá ¨n trong mét vµi ngµy. Vi khuÈn lªn men tinh bét s¶n sinh ra chñ yÕu lµ axit propionic, hiÓu biÕt viÖc nµy rÊt quan träng v× s¶n xuÊt qu¸ nhiÒu propionic sÏ lµm gi¶m mì s÷a. B¶ng 2. Mét vµi vÝ dô vÒ chÊt dinh d−ìng hoµ tan trong n−íc vµ tinh bét trong c¸c thøc ¨n kh¸c nhau Lo¹i thøc ¨n ChÊt dinh Tinh bét d−ìng hoµ tan trong n−íc (%) (%) Cá xanh 35 0 Cá kh« gÆp m−a 10 0 Cá kh« kh«ng gÆp 25 0 m−a R¬m 12 1 Cñ c¶i ®−êng 60 5 YÕn m¹ch 1 45 Lóa m¹ch 2 55 Bét s¾n 5 60 Lóa mú 6 65 §−êng hoÆc c¸c chÊt dinh d−ìng hoµ tan trong n−íc Mét sè vi khuÈn lªn men ®−êng rÊt gièng vi khuÈn lªn men tinh bét. Thøc ¨n chøa nhiÒu ®−êng lµ rØ mËt, cñ c¶i ®−êng, nh−ng cá xanh vµ cá kh« còng chøa mét l−îng ®−êng ®¸ng kÓ (B¶ng 2). §−êng cã trong cá vµ cñ kh«ng ®−îc gia sóc ¨n nhanh nh− 13
c¸c thøc ¨n chøa tinh bét vµ v× thÕ th«ng th−êng chØ cã mét vµi tr−êng hîp bÞ nhiÔm axit do ®−êng. RØ mËt th−êng cho gia sóc liÕm, ®−êng trong thøc ¨n cñ ®−îc gia sóc ¨n vµo chËm v× thøc ¨n cñ chøa tíi 80-90% n−íc. Trong khi c¸c vi khuÈn lªn men ®−êng chñ yÕu t¹o ra axit propionic, chóng còng s¶n sinh ra mét l−îng lín axit butyric lµ axit cã t¸c dông lµm t¨ng tû lÖ mì s÷a. Protein NhiÒu vi khuÈn lªn men xenluloza, tinh bét vµ ®−êng còng cã thÓ lªn men protein. MÆc dï lªn men protein cung cÊp cho vi khuÈn n¨ng l−îng mµ kh«ng cÇn dïng oxy, n¨ng l−îng cã ®−îc tõ qu¸ tr×nh nµy rÊt Ýt so víi n¨ng l−îng tõ qu¸ tr×nh lªn men hydratcarbon nh− ®−êng, tinh bét vµ xenluloza. Lªn men protein s¶n sinh ra ammoniac vµ hçn hîp c¸c axit h÷u c¬. Ammoniac cã thÓ ®−îc vi khuÈn sö dông ®Ó tæng hîp protein c¸c tÕ bµo cña chóng. Tuy nhiªn, vi khuÈn kh«ng h¹n chÕ viÖc ph©n gi¶i protein ®Ó tù cung cÊp ®ñ ammoniac cho m×mh. Vi khuÈn ph©n gi¶i cµng nhiÒu protein khi chóng cã nhiÒu thêi gian thùc hiÖn viÖc nµy. Bëi v× sinh tr−ëng cña vi khuÈn bÞ h¹n chÕ bëi n¨ng l−îng cã thÓ sö dông ®−îc tõ hydrat-carbon trong ®iÒu kiÖn yÕm khÝ, ammoniac v−ît qu¸ nhu cÇu cña vi sinh vËt sÏ kh«ng ®−îc sö dông. L−îng ammoniac v−ît qu¸ nhu cÇu sÏ ®−îc gia sóc hÊp thu vµ sÏ xuÊt hiÖn trong n−íc tiÓu d−íi d¹ng urª. ThiÕu ammoniac lµm gi¶m tèc ®é tiªu ho¸ trong d¹ cá vµ gi¶m l−îng thøc ¨n ¨n vµo (H×nh 14). Phèi hîp c¸c lo¹i thøc ¨n víi nhau Trong hÇu hÕt c¸c hÖ thèng ch¨n nu«i gia sóc nhai l¹i, cã nhiÒu h¬n mét lo¹i thøc ¨n ®−îc sö dông vµ lóc nµy kü n¨ng nu«i d−ìng gia sóc nhai l¹i cÇn ®−îc xem xÐt. ViÖc cho gia sóc ¨n ®óng c¸c lo¹i thøc ¨n cã thÓ gióp gia sóc t¨ng kh¶ n¨ng sö dông thøc ¨n lªn 10-20%. ViÖc nµy gióp tr¸nh ®−îc nhiÒu vÊn ®Ò vÒ l−îng thøc ¨n thu nhËn vµ cã thÓ sÏ ¶nh h−ëng tíi lîi nhuËn cña ng−êi ch¨n nu«i. Ngoµi vÊn ®Ò vÒ nhiÔm axit, th−êng xuÊt hiÖn khi cho gia sóc ¨n nhiÒu thøc ¨n hçn hîp chøa tinh bét tr−íc khi hÖ vi sinh vËt ph¸t triÓn ®Çy ®ñ, phèi hîp c¸c thøc ¨n chøa nhiÒu xenluloza víi thøc ¨n cã chøa nhiÒu tinh bét vµ ®−êng hoµ tan nh− thÕ nµo còng lµ vÊn ®Ò lín. Nh− ®· ®Ò cËp tr−íc ®©y vi khuÈn lªn men tinh bét vµ ®−êng kh«ng mÉn c¶m víi ®é axit cña d¹ cá, trong khi ®ã c¸c vi khuÈn tiªu ho¸ xenluloza l¹i rÊt mÉn c¶m víi m«i tr−êng d¹ cá cã ®é pH thÊp (thÊp h¬n 6,2) H×nh 14. Vi khuÈn trong d¹ cá bÎ ph©n gi¶i protein t¹o ra ammoniac. Tèc ®é gi¶i phãng ammoniac vµ tèc ®é gi¶i phãng n¨ng l−îng phï hîp víi nhau cµng nhiÒu cµng tèt 14
KiÓm so¸t ®é axit trong d¹ cá Tr−íc khi th¶o luËn kü vÒ phèi hîp c¸c lo¹i thøc ¨n cho gia sóc ¨n, cÇn ph¶i gi¶i thÝch lµm thÕ nµo gia sóc cè g¾ng t¹o ®iÒu kiÖn tèt nhÊt cho nh÷ng ng−êi lµm c«ng cho chóng - hÖ vi sinh vËt d¹ cá. Nh− ®· th¶o luËn tr−íc ®©y, gia sóc nhai l¹i cã hÖ thèng tiªu ho¸ xenluloza hiÖu qu¶, v× vËy gia sóc cè g¾ng duy tr× c¸c ®iÒu kiÖn tèi −u cho tiªu ho¸ xenluloza. TÇm quan träng cña n−íc bät Gia sóc kiÓm so¸t ®é axit trong d¹ cá th«ng qua qu¸ tr×nh tiÕt n−íc bät trong khi ¨n vµ nhai l¹i, n−íc bät sÏ kiÒm ho¸ vµ trung hoµ c¸c axit cã ë d¹ cá vµ c¸c axit ®−îc t¹o ra trong d¹ cá. L−îng n−íc bät tiÕt ra phô thuéc nhiÒu vµo ®é dµi cña thêi gian ¨n vµ nhai l¹i, ¨n vµ nhai l¹i lµ lóc l−îng n−íc bät tiÕt ra nhiÒu nhÊt. L−îng axit s¶n sinh ra khi lªn men phô thuéc trùc tiÕp vµo tû lÖ tiªu ho¸ c¸c lo¹i thøc ¨n cho ¨n. Nh− vËy, l−îng axit s¶n sinh ra khi lªn men mét ®¬n vÞ khèi l−îng r¬m chØ b»ng mét nöa l−îng axit s¶n sinh ra khi lªn mét ®¬n vÞ khèi l−îng ngò cèc. Tãm l¹i: ®©y lµ vÊn ®Ò lín nhÊt gÆp ph¶i khi phèi hîp c¸c nguyªn liÖu thøc ¨n xenluloza víi thøc ¨n tinh bét hoµ tan vµ ®−êng (H×nh 15). Bëi v× ¨n thøc ¨n hçn hîp gia sóc nhai l¹i Ýt h¬n, s¶n sinh Ýt n−íc bät h¬n trªn mét ®¬n vÞ khèi l−îng ngò cèc, mÆc dï lý t−ëng lµ cÇn cã nhiÒu n−íc bät h¬n. H×nh 15. Cïng mét khèi l−îng r¬m vµ ngò cèc nh−ng l−îng n−íc bät tiÕt ra l¹i kh¸c nhau. NhiÒu n−íc bät vµ Ýt axit ®−îc s¶n sinh ra khi ¨n r¬m h¬n so víi ¨n ngò cèc 15
NÕu cho bß ®ùc thiÕn hoÆc cõu ¨n c¸c h¹t ngò cèc nghiÒn hoÆc lµm vì th× pH d¹ cá sÏ æn ®Þnh ë møc tõ 5,2-5,4. Khi cho chóng ¨n r¬m hoÆc c¸c lo¹i cá kh« cã chÊt l−îng tõ xÊu ®Õn trung b×nh th× pH d¹ cá sÏ æn ®Þnh ë møc tõ 6,8-7,0. Møc nu«i d−ìng Bëi v× lu«n cã mét l−îng n−íc bät nhÊt ®Þnh ®−îc tiÕt ra dï gia sóc cã ¨n hay kh«ng ¨n, tû lÖ c¸c thøc ¨n lªn men nhanh cã thÓ ®−a vµo khÈu phÇn tr−íc khi ¶nh h−ëng ®Õn tiªu ho¸ xenluloza phô thuéc rÊt nhiÒu vµo tæng khèi l−îng thøc ¨n cho ¨n, hay møc dinh d−ìng. Møc dinh d−ìng cµng cao cµng cã nhiÒu vÊn ®Ò n¶y sinh. Nãi c¸ch kh¸c, l−îng thøc ¨n tinh hçn hîp tèi thiÓu c¬ thÓ gia sóc cã thÓ chôi ®ùng ®−îc phô thuéc vµo sè l−îng thøc ¨n cho ¨n. VÊn ®Ò nµy lµ vÊn ®Ò lín nhÊt ®èi víi bß s÷a tiªu thô mét khèi l−îng lín thøc ¨n. Kh«ng thÓ nãi chÝnh x¸c tû lÖ thøc ¨n hçn hîp nªn chiÕm bao nhiªu phÇn tr¨m trong khÈu phÇn v× chóng phô thuéc vµo c¸c yÕu tè kh¸c nh− møc dinh d−ìng. Lêi khuyªn duy nhÊt ®Ó an toµn lµ: nÕu d¹ cá cã pH thÊp h¬n 6,2, tiªu ho¸ xenluloza sÏ ë d−íi møc tèi −u. Gi¶m tû lÖ tiªu ho¸ vµ l−îng thøc ¨n ¨n vµo cã xuÊt hiÖn hay kh«ng phô thuéc vµo ®é dµi thêi trong ngµy cã pH d¹ cá thÊp h¬n 6,2. ChÕ biÕn ngò cèc Ng−êi ta cã thÓ ®iÒu chØnh ®é lªn men ngò cèc trong d¹ cá b»ng c¸ch chÕ biÕn (nghiÒn) chóng ë c¸c møc kh¸c nhau. ChÕ biÕn mét c¸ch thÝch hîp lµm cho tû lÖ tiªu ho¸ ®¹t møc tèi ®a cã thÓ. ChÕ biÕn kü h¬n sÏ chØ g©y thªm trë ng¹i cho tiªu ho¸. Nh− sÏ ®−îc th¶o luËn sau nµy, ®èi víi cõu, c¸ch chÕ biÕn ngò cèc thÝch hîp lµ kh«ng chÕ biÕn g× c¶. §èi víi bß, s¬ chÕ lµ biÖn ph¸p chÕ biÕn thÝch hîp nhÊt. Ðp, c¸n dËp ngò cèc hoÆc xö lý ®¬n gi¶n b»ng soda khi thu ho¹ch lµ ®ñ cho bß. §ãng viªn thøc ¨n hçn hîp tõ ngò cèc còng lµm n¶y sinh thªm c¸c vÊn ®Ò vÒ tiªu ho¸, cßn nÕu ®ãng viªn thøc ¨n hçn hîp cïng víi thøc ¨n th« th× chi phÝ sÏ cao. Nh− ®· ®−îc ®Ò cËp trø¬c ®©y, møc ®é chÕ biÕn ngò cèc cã thÓ cã ¶nh h−ëng lín tíi pH d¹ cá. §Æc biÖt, cho cõu ¨n ngò cèc nguyªn htj sÏ t¨ng thêi gian ¨n vµ nhai l¹i, v× thÕ t¨ng l−îng n−íc bät tiÕt ra. KÕt qu¶ lµ pH d¹ cá cao h¬n vµ Ýt ¶nh h−ëng tíi tiªu ho¸ xenluloza trong d¹ cá h¬n. Bæ sung NaHCO3 TÝnh kiÒm cña n−íc bät chñ yÕu lµ do NaHCO3 v× vËy hoµn toµn cã thÓ ph¶i nghÜ ®Õn viÖc t¨ng 's¶n xuÊt n−íc bät' th«ng qua viÖc bæ sung thªm NaHCO3 vµo khÈu phÇn. NaHCO3 cã thÓ gióp ®−a tiªu ho¸ thøc ¨n th« vÒ tr¹ng th¸i b×nh th−êng, vµ 16
t−¬ng tù nh− vËy ®èi víi gia sóc v¾t s÷a NaHCO3 còng gióp ®−a hµm l−îng mì s÷a vÒ tr¹ng th¸i b×nh th−êng bëi v× chóng thóc ®Èy qu¸ tr×nh tiªu ho¸ xenluloza vµ s¶n xuÊt axit axetic. Trong mét sè khÈu phÇn cã nhiÒu thøc ¨n tinh chøa tinh bét, cho ¨n NaHCO3 sÏ gióp gi¶m ®−îc vÊn ®Ò nhiÔm axit ®Æc biÖt lµ ë bß, nh−ng ¨n cµng nhiÒu thøc ¨n tinh chøa tinh bét th× vÊn ®Ò cµng nan gi¶i h¬n v× lóc ®ã cÇn cho ¨n nhiÒu NaHCO3 h¬n mµ cho qu¸ nhiÒu NaHCO3 vµo khÈu phÇn sÏ lµm gi¶m tÝnh ngon miÖng. Cho ¨n th−êng xuyªn NÕu cã c¸c vÊn ®Ò nÈy sinh khi cho gia sóc ¨n mét l−îng lín thøc ¨n tinh hçn hîp, chóng ta cã thÓ kh¾c phôc b»ng c¸ch cho gia sóc ¨n c¸c thøc ¨n nµy lµm nhiÒu b÷a (cho ¨n nhiÒu lÇn). KiÓm so¸t l−îng thøc ¨n ¨n vµo mçi b÷a ¨n b»ng thiÕt bÞ ®iÖn tö sÏ gi¶m ®−îc lao ®éng trong ch¨m sãc, qu¶n lý vµ nu«i d−ìng. Tr−íc khi th¶o luËn chi tiÕt vÊn ®Ò nµy, sÏ lµ rÊt cã Ých m« t¶ xem ®é axit cña d¹ cá vµ sè lÇn cho ¨n thøc ¨n tinh hçn hîp cã liªn quan víi nhau nh− thÕ nµo. Thay ®æi pH d¹ cá ®−îc tr×nh bµy ë biÓu ®å 16 a vµ b; (a) khi cho gia sóc ¨n thøc ¨n cã tû lÖ tinh hçn hîp lín trong khÈu phÇn - kho¶ng 60-70% lµ møc b×nh th−êng ë mét sè n−íc vµ (b) khi thøc ¨n tinh hçn hîp chØ chiÕm 30-40% tæng l−îng thøc ¨n - th−êng thÊy ë khÈu phÇn nu«i bß c¹n s÷a vµ bß s÷a cã n¨ng suÊt thÊp, t¹i mét sè hÖ thèng ch¨n nu«i bß thÞt vµ cõu. Khi cho gia sóc ¨n thøc ¨n tinh hçn hîp mét ngµy hai lÇn, ®é axit cao nhÊt hoÆc pH thÊp nhÊt vµo thêi ®iÓm 2-3 giê sau khi ¨n cho c¶ hai møc thøc ¨n tinh hçn hîp (BiÓu ®å 16). NÕu thøc ¨n hçn hîp cho ¨n ®−îc trén ®Òu víi thøc ¨n th« th× nång ®é axit d¹ cá cã thÓ æn ®Þnh. SÏ cã biÕn ®éng vÒ nång ®é axit d¹ cá do c¸ch ¨n cña gia sóc. Gia sóc kh«ng dµnh tÊt c¶ thêi gian ®Ó ¨n mÆc dï thøc ¨n ®−îc cung cÊp ®ñ suèt ngµy. Víi mét l−îng thøc ¨n hçn hîp thÊp l¹i cho ¨n hai lÇn mét ngµy, ®é axit sÏ chØ t¨ng, øc chÕ tiªu ho¸ xenluloza trong mét thêi gian ng¾n sau khi ¨n (BiÓu ®å 16a). Nh− vËy, cho gia sóc ¨n thøc ¨n tinh hai lÇn mét ngµy sÏ lµm gi¶m l−îng thøc ¨n ¨n vµo vµ gi¶m tiªu ho¸ thøc ¨n th« xanh mét chót. Kh«ng cã vÊn ®Ò g× xÈy ra víi hçn hîp thøc ¨n hoµn chØnh (tinh th« ®· ®−îc trén ®Òu). Víi mét l−îng thøc ¨n hçn hîp lín l¹i cho ¨n hai lÇn mét ngµy, ®é pH sÏ gi¶m trong mét thêi gian dµi h¬n sau khi ¨n nh−ng sÏ phôc håi l¹i ë møc æn ®Þnh ®ñ ®Ó xemluloza ®−îc lªn men ë giai ®o¹n gi÷a hai b÷a ¨n. (BiÓu ®å 16b). Nh−ng khã cã sù phôc håi pH ®èi víi hçn hîp thøc ¨n hoµn chØnh vµ dï pH d¹ cá æn ®Þnh, tiªu ho¸ xenluloza lµ kh«ng ®¸ng kÓ. Nãi c¸ch kh¸c, hçn hîp hoµn chØnh kh«ng ph¶i lu«n lu«n lµ c¸ch gi¶i quyÕt tèt nhÊt cho tiªu ho¸ tèi −u. Gi¶i ph¸p tèt nhÊt lµ tû lÖ thøc ¨n tinh hçn hîp kh«ng v−ît qu¸ 50% phÈu phÇn, tuú thuéc vµo lo¹i thøc ¨n hçn hîp vµ møc dinh d−ìng. C¸c vÊn ®Ò kh¸c nh− nhiÔm axit (acidosis) cã thÓ phæ biÕn h¬n khi cho gia sóc ¨n thøc ¨n tinh hçn hîp mét hoÆc hai lÇn trong ngµy, v× thÕ hçn hîp thøc ¨n hoµn chØnh cã thÓ vÉn lµ gi¶i ph¸p ®−îc −u chuéng mÆc dï tû lÖ tiªu ho¸ thøc ¨n kh«ng ®−îc tèi −u. BiÒu ®å 16. §iÒu quan träng lµ ng¨n kh«ng cho ®é pH d¹ cá h¹ thÊp xuèng d−íi 6,0 trong thêi gian dµi, nÕu kh«ng tiªu ho¸ xenluloza sÏ gi¶m m¹nh. VÊn ®Ò nµy Ýt nghiªm träng ë møc thøc ¨n tinh hçn hîp thÊp (a) nghiªm träng h¬n ë møc thøc ¨n tinh hçn hîp cao (b) 17
Thøc ¨n tinh lµ g×? Danh tõ thøc ¨n tinh th−êng ®−îc dïng trong khi ng−êi ta ch−a hiÓu râ ý nghÜa cña nã lµ g×. Mét sè ng−êi ch¨n nu«i gäi thøc ¨n tinh lµ thøc ¨n hçn hîp ®· chÕ biÕn hä mua vÒ, mét sè ng−êi ch¨n nu«i kh¸c ®−a c¶ ngò cèc vµo danh s¸ch thøc ¨n tinh. NÕu chóng ta quan t©m ®Õn qu¸ tr×nh lªn men, th× thÝch hîp h¬n lµ ®Þnh nghÜa: thøc ¨n tinh lµ hydrat-carbon kh«ng cã xenluloza hoÆc cã Ýt xenluloza. Tuy nhiªn, nÕu ®Þnh nghÜa nh− thÕ th× thøc ¨n tinh ph¶i bao gåm c¸c lo¹i thøc ¨n cñ, qu¶ nh− cñ c¶i ®−êng, th©n cñ c¶i ®−êng, th©n c©y khoai t©y. §Þnh nghÜa nh− trªn còng cã nghÜa lµ thøc ¨n tinh kh«ng bao gåm c¸c s¶n phÈm nh− b· bia, b· cñ c¶i ®−êng vµ nhiÒu phô phÈm kh¸c cã trong thóc ¨n ph¶i hçn hîp. Thùc tÕ, ng−êi ch¨n nu«i ph¶i chÊp nhËn r»ng c¸c lo¹i cñ cã c¸c ®Æc ®iÓm cña c¸c thøc ¨n chøa tinh bét. Chóng lªn men rÊt nhanh. Tuy nhiªn, chóng kh«ng (hoÆc hiÕm khi) lµm t¨ng ®é axit d¹ cá bëi v× chóng cã Ýt chÊt kh«, nhiÒu n−íc nªn gia sóc kh«ng ¨n ®−îc nhiÒu vËt chÊt kh« tõ c¸c thøc ¨n nµy ngay mét lóc. §iÒu nµy cã ¶nh h−ëng kÐp: mét mÆt lµm gi¶m tèc ®é lªn men trong d¹ cá vµ mÆt kh¸c gióp t¨ng tiÕt n−íc bät, hai ¶nh h−ëng nµy ®· gióp gi¶m ®é axit trong d¹ cá, t¨ng tiÕt n−íc bät lu«n ®i liÒn víi t¨ng thêi gian ¨n. V× vËy, trong thùc tÕ c¸c lo¹i cñ nªn ®−îc l−u ý ngang hµng víi c¸c lo¹i ngò cèc, chóng an toµn h¬n ngò cèc khi cho ¨n. Tuy nhiªn, c¸c lo¹i cñ còng h¹n chÕ tiªu ho¸ xenluloza gièng nh− ®èi víi ngò cèc vµ cã thÓ lµ nguyªn nh©n g©y nhiÔm axit nÕu cho ¨n qu¸ ®ét ngét, gia sóc kh«ng ®−îc lµm quen tõ tr−íc, bß s÷a ¨n th¶ trªn c¸c c¸nh ®ång trång c©y cã cñ cã thÓ sÏ rÊt nguy hiÓm. ViÖc ®Þnh nghi· thøc ¨n tinh ®Æc biÖt quan träng trong nu«i d−ìng bß s÷a, v× bß s÷a th−êng ®−îc cho ¨n nhiÒu thøc ¨n tinh. ThÝch hîp h¬n lµ ®−a nhiÒu phô phÈm n«ng nghiÖp: b· cñ c¶i ®−êng hoÆc b· bia trong khÈu phÇn khi t¨ng l−îng thøc ¨n tinh trong khÈu phÇn. Nghiªn cøu gÇn ®©y ë ViÖn nghiªn cøu Rowett (Rowett Research Institute) cho thÊy: tû lÖ tiªu ho¸ cña r¬m xö lý ammoniac, b· cñ c¶i ®−êng vµ lóa 18
m¹ch nghiÒn lÇn l−ît lµ 54, 83 vµ 83%. nÕu cho ¨n riªng tõng lo¹i. Khi phèi hîp 30% r¬m xö lý ammoniac víi 70% b· cñ c¶i ®−êng th× tû lÖ tiªu ho¸ lµ 70% trong khi còng víi tû lÖ r¬m nµy víi lóa m¹ch nghiÒn th× tû lÖ tiªu ho¸ chØ ®¹t 65%. TÝnh to¸n c¸c gi¸ trÞ nµy cho thÊy trong khi tû lÖ tiªu ho¸ r¬m gi¶m 44% khi phèi hîp víi b· cñ c¶i ®−êng th× tû lÖ nµy chØ gi¶m 22% khi phèi hîp víi lóa m¹ch. NÕu bicarbonate (HCO3) ®−îc trén ®Òu víi thøc ¨n vµ sau ®ã gia sóc ¨n thøc ¨n nµy, th× do t¨ng tiªu ho¸ xenluloza cho gia sóc ¨n HCO3 ®«i khi cã thÓ lµm t¨ng l−îng thøc ¨n ¨n vµo. Gia sóc sÏ kh«ng ¨n HCO3 nÕu HCO3 kh«ng ®−îc trén ®Òu víi thøc ¨n. Mét ph−¬ng ph¸p kh¸c lµm t¨ng l−îng kiÒm ¨n vµo ®Ó trung hoµ axit trong d¹ cá lµ sö dông NaOH b¶o qu¶n c¸c lo¹i ngò cèc cã ®é Èm cao. NaOH t¸c dông víi CO2 kh«ng khÝ trë thµnh Na2CO3 . Nh− vËy NaOH ngoµi ¶nh h−ëng ®Õn b¶o qu¶n vµ chÕ biÕn ngò cèc, cßn trî gióp cho qu¸ tr×nh tiªu ho¸ xenluloza (xem Ch−¬ng 8 ®Ó biÕt chi tiÕt vÒ kü thuËt nµy). HËu qu¶ cña axit ho¸ m«i truêng d¹ cá Trong hÇu hÕt c¸c tr−êng hîp, khi tiªu ho¸ xenluloza thÊp h¬n móc tèi −u tû lÖ tiªu ho¸ hoÆc gi¸ trÞ n¨ng l−îng trao ®æi (ME) cña thøc ¨n sÏ gi¶m. §iÒu nµy rÊt quan träng trong c¸c hÖ thèng ®¸nh gi¸ thøc ¨n, trong c¸c hÖ thèng nµy ng−êi ta th−êng gi¶ sö r»ng t¸c dông cña thøc ¨n trong mét hçn hîp lµ t¸c dông céng gép, nghÜa lµ nÕu hai lo¹i thøc ¨n ®−îc cho ¨n trong mét hçn hîp th× gi¸ trÞ dinh d−ìng cña hçn hîp b»ng tæng gi¸ trÞ dinh d−ìng cña hai thøc ¨n ®ã céng l¹i. Nguyªn nh©n cho c¸c gi¶ ®Þnh trªn lµ ¶nh h−ëng cña phèi hîp c¸c lo¹i ngò cèc víi c¸c thøc ¨n kh¸c th−êng míi chØ ®−îc nghiªn cøu ë møc nu«i duy tr×. KÕt qu¶ lµ gia sóc ®−îc cho ¨n Ýt h¬n nhu cÇu cña chóng vµ n¨ng suÊt cña gia sóc kh«ng nh− mong ®îi. Møc ®é gi¶m tû lÖ tiªu ho¸ cña thøc ¨n phô thuéc vµo tr¹ng th¸i vËt lý cña thøc ¨n th«. NÕu x¬ th« ®−îc nghiÒn vµ ®ãng viªn th× tû lÖ tiªu ho¸ cña nã ®«i khi chØ cßn mét nöa v× m¶nh thøc ¨n kÝch cì nhá cã thÓ sÏ tho¸t khái d¹ cá nhanh chãng, mÆc dï x¬ cã thÓ ®−îc lªn men nÕu nã n»m l¹i ®ñ thêi gian trong d¹ cá. §Ó lµm gi¶m ¶nh h−ëng nµy, ®¬n gi¶n lµ dïng kho¶ng 20% hoÆc h¬n c¸c thøc ¨n x¬ cã kÝch th−íc dµi h¬n, vÝ dô nh− thøc ¨n ñ chua, cá kh«, r¬m. BiÓu ®å 17 minh ho¹ ¶nh h−ëng cña viÖc nu«i d−ìng b»ng khÈu phÇn cã tû lÖ thøc ¨n tinh kh¸c nhau ®Õn tiªu ho¸ cá kh« trong d¹ cá. Tèc ®é lªn men xenluloza cña vi khuÈn d¹ cá gi¶m xuèng khi cã thøc ¨n tinh. Gi¶m l−îng thøc ¨n th« ¨n vµo do ¨n nhiÒu thøc ¨n tinh lµ lín nhÊt víi c¸c thøc ¨n th« dµi vµ nh− quy luËt th«ng th−êng víi c¸c thøc ¨n th« chÊt l−îng kÐm. Trong thùc tÕ viÖc gi¶m thøc ¨n th« ¨n vµo khi t¨ng l−îng thøc ¨n tinh trong khÈu phÇn, ®«i khi b»ng víi l−îng thøc ¨n bæ sung. Trong tr−êng hîp nµy, viÖc bæ sung thøc ¨n cã chñ ý biÕn thµnh thay thÕ thøc ¨n kh«ng mong muèn, vµ th−êng lµ kh«ng hiÖu qu¶ kinh tÕ v× thøc ¨n tinh ®¾t h¬n thøc ¨n th«. Thùc tÕ cho thÊy, th−êng mÊt nhiÒu thêi gian ®Ó biÕt ®−îc ®iÒu g× ®ang diÔn ra do c¸c gia sóc ¨n tù do thøc ¨n th«, v× vËy l−îng thøc ¨n ¨n vµo thÊp cã thÓ kh«ng ®−îc chó ý cho ®Õn khi gia sóc chøng tá r»ng chóng cã thÓ sö dông ®−îc c¸c thøc ¨n nghÌo dinh d−ìng. §èi víi gia sóc tiÕt s÷a gi¶m l−îng thøc ¨n thu nhËn vµ tû lÖ tiªu ho¸ thøc ¨n th« còng lµm gi¶m nång ®é axit lactic vµ ®iÒu nµy nh− sÏ ®−îc chóng minh ë phÇn sau, sÏ lµm gi¶m tû lÖ mì s÷a vµ v× vËy lµm gi¶m gi¸ b¸n s÷a. Thay ®æi tõ thøc ¨n x¬ sang thøc ¨n tinh hoÆc ng−îc l¹i 19
Cho ®Õn nay nhiÒu rñi ro nhÊt gÆp ph¶i trong qu¶n lý nu«i d−ìng gia sóc nhai l¹i kh«ng ®óng c¸ch xuÊt hiÖn khi thay ®æi khÈu phÇn. Thay ®æi khÈu phÇn cho gia sóc d¹ dÇy ®¬n nh− lîn, vµ con ng−êi t−¬ng ®èi an toµn, nh−ng thay ®æi ®ét ngét khÈu phÇn ¨n cñ gia sóc nhai l¹i lµ cùc kú nguy hiÓm. Nh÷ng ng−êi nÊu r−îu kh«ng chuyªn còng dÔ dµng nhËn ra ®iÒu nµy v× hä hiÓu r»ng mét sù thay ®æi kh«ng kiÓm so¸t nghÜa lµ ®· thay ®æi c¸c vi sinh vËt lªn men. Thay ®æi nguy hiÓm nhÊt lµ chuyÓn tõ mét khÈu thøc ¨n th« ®−îc lªn men rÊt tèt sang mét khÈu phÇn nhiÒu thøc ¨n tinh. Sù thay ®æi nµy cã thÓ lµ rÊt t×nh cê khi gia sóc ®−îc th¶ trªn c¸nh ®ång trång cñ c¶i ®−êng hoÆc khi gia sóc gÆp c¸c thøc ¨n h¹t cèc. Cã lÏ th«ng th−êng vÊn ®Ò trªn xuÊt hiÖn ngoµi mong muèn cña chóng ta lµ bß s÷a ®Æc biÖt cÇn ph¶i ¨n c¸c khÈu phÇn thøc ¨n tinh cµng nhanh cµng tèt sau khi ®Î. ë ch©u ¢u lôc ®Þa, héi chøng 'thë th¬m' hoÆc actonaemia' (xªto huyÕt) ®−îc gäi lµ ''c¸c bÖnh ë trang tr¹i nhá''. Axit lactic tÝch luü l¹i v× vi khuÈn th−êng sö dông axit kh«ng cã mÆt trong d¹ cá lµ nguyªn nh©n g©y héi chøng nhiÔm axit (asidosis). Héi chøng nhiÔm axit (asidosis) th−êng xÈy ra ngay sau héi chøng 'thë th¬m' hoÆc actonaemia' (xªto huyÕt) ë bß s÷a xuÊt hiÖn khi bß bá ¨n nh−ng vÉn tiÕt s÷a. BiÓu ®å 17. Tèc ®é tiªu ho¸ cá kh« gi¶m khi cã thøc ¨n tinh trong khÈu phÇn Mét trong c¸c vÊn ®Ò ®Æc biÖt khi chuyÕn sang khÈu phÇn ¨n nhiÒu thøc ¨n tinh cao lµ kh«ng thÓ x¸c ®Þnh l−îng thøc ¨n th« xanh gia sóc ¨n ®−îc. Cã thÓ gia sóc ¨n Ýt thøc ¨n th« h¬n dù tÝnh nªn ¶nh h−ëng cña thøc ¨n tinh nhanh h¬n dù kiÕn. Thay ®æi khÈu phÇn ph¶i ®−îc tiÕn hµnh tõ tõ trong 2-3 tuÇn ®Ó tr¸nh n¶y sinh c¸c rñi ro kh«ng mong muèn. L−îng thøc ¨n tinh cho ¨n mét lÇn, møc ®é chÕ biÕn vµ sè lÇn cho lµ c¸c yÕu tè ¶nh h−ëng tíi thêi gian cÇn thiÕt ®Ó thay ®æi chÕ ®é nu«i d−ìng. Møc dinh d−ìng còng rÊt quan träng. VÝ dô, khi cho gia sóc ¨n khÈu phÇn duy tr× th× thay ®æi khÈu phÇn nhanh kh«ng ¶nh h−ëng lín do hµm l−îng axit trong m«i tr−êng d¹ cá sÏ kh«ng bÞ thay ®æi tíi møc cã h¹i nh− khi cho gia sóc ¨n qu¸ nhiÒu thøc ¨n. Thay ®æi tõ khÈu phÇn nhiÒu thøc ¨n tinh sang khÈu phÇn nhiÒu xenluloza dÔ h¬n hoÆc Ýt nhÊt cóng kh«ng nguy hiÓm vµ cã thÓ tiÕn hµnh trong thêi gian ng¾n h¬n. ViÖc thay ®æi nµy sÏ lµm cho gia sóc cã l−îng thøc ¨n th« xanh thÊp h¬n so víi dù ®Þnh trong 1-2 tuÇn ®Çu. V× lý do nµy, mÆc dï viÖc thay ®æi khÈu cã thÓ ®ét ngét, tèt h¬n lµ nªn kÐo dµi thêi kú chuyÓn ®æi khÈu phÇn trong vµi ba ngµy. Lµm thÕ nµo ®Ó tiªu ho¸ c¸c lo¹i thøc ¨n kh¸c nhau ®¹t møc tèi ®a Tr−íc hÕt, gi¶ sö r»ng tiªu ho¸ thøc ¨n ®¹t møc tèi −u lµ cÇn thiÕt, vµ lµ c¸ch kinh tÕ nhÊt trong nu«i d−ìng. NhiÒu vÊn ®Ò kh¸c ph¶i ®−îc xem xÐt khi vÊn ®Ò kinh tÕ: 20
møc cho ¨n, tû lÖ l·i suÊt, tèc ®é quay vßng vèn, vèn ®Çu t−. v.v. ®−îc ®Æt ra. ë ®©y, chóng ta chØ ®Ò cËp ®Õn khÝa c¹nh sö dông mét c¸ch tèi −u khÈu phÇn ¨n. Nh− ®· ®Ò cËp tr−íc ®©y, tiªu ho¸ xenluloza dÔ dµng bÞ h¹n chÕ khi cho gia sóc ¨n qu¸ nhiÒu thøc ¨n tinh, ®iÒu nµy chñ yÕu lµ do nång ®é axit trong d¹ cá cao. V× vËy, nÕu cho gia sóc ¨n khÈu phÇn c¬ së cã nhiÒu xenluloza nh− r¬m, cá kh«, thøc ¨n ñ chua vµ cá xanh hoÆc c¸c phô phÈm chøa xenluloza kh¸c th× hiÖu qu¶ tiªu ho¸ thøc ¨n nµy cao nhÊt khi bæ sung thªm mét Ýt thøc ¨n tinh, nÕu cÇn. L−îng thøc ¨n tinh phï hîp (®−îc th¶o luËn tõ tr−íc) phô thuéc vµo lo¹i thøc ¨n tinh vµ møc ®é cho ¨n. NÕu gia sóc chØ ¨n khÈu phÇn duy tr× th× tiªu ho¸ xenluloza sÏ kh«ng bÞ ¶nh h−ëng nÕu trong khÈu phÇn ¨n chøa 50% thøc ¨n tinh. NÕu møc nu«i d−ìng cao h¬n (cho ¨n nhiÒu thøc ¨n tinh) h¬n duy tr× th× tiªu ho¸ xenluloza sÏ ®¹t thÊp h¬n møc tèi −u. H×nh 18. Kh«ng ®ñ x¬ cã kÝch th−íc dµi trong khÈu phÇn cã thÓ lµm thay ®æi mµng nhung d¹ cá tõ (a) mµng nhung b×nh th−êng thµnh (b) mµng nhung dµy. L«ng nuèt vµo khi liÕm xiªn vµo thµnh d¹ cá (c) më ®−êng cho vi khuÈn x©m nhËp vµo m¸u g©y ¸p xe gan Nång ®é axit trong d¹ cá kh«ng quan träng trong viÖc tiªu ho¸ tinh bét vµ c¸c lo¹i ®−êng hoµ tan kh¸c (nh− rØ mËt). H¹n chÕ ë ®©y lµ søc khoÎ gia sóc. Mét sè lo¹i thøc ¨n th« hoÆc cÊu tróc cña khÈu phÇn cã lîi trong viÖc t¨ng tiÕt n−íc bät vµ duy tr× nång ®é axit d−íi møc nguy hiÓm (BiÓu ®å 18a). NÕu pH d−íi 5,4 hoÆc thÊp h¬n mµng nhung trªn bÒ mÆt d¹ cá bÞ ph¸ huû, máng thµnh d¹ cá vµ viªm (H×nh 18b). Cho bß ¨n khÈu phÇn thiÕu x¬ cã cÊu tróc dµi th−êng bß sÏ liÕm lÉn nhau. L«ng nuèt vµo khi liÕm sÏ xiªn vµo thµnh d¹ cá g©y viªm nhiÔm, më ®−êng cho vi khuÈn x©m nhËp vµo m¸u g©y ¸p xe gan - ®©y lµ hiÖn t−îng th−êng thÊy ë bß vç bÐo b»ng khÈu phÇn thøc ¨n tinh (h×nh 18c). 21