Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Dạy học Địa lí 10 gắn với thực tiễn sản xuất và đời sống tại địa phương nhằm giáo dục ý thức bảo vệ môi trường cho học sinh trường THPT Quỳ Hợp 3

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:66

Thêm vào BST

Báo xấu

3
lượt xem 1
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu sáng kiến "Dạy học Địa lí 10 gắn với thực tiễn sản xuất và đời sống tại địa phương nhằm giáo dục ý thức bảo vệ môi trường cho học sinh trường THPT Quỳ Hợp 3" nhằm bổ sung và làm phong phú kiến thức thực tiễn cho học sinh THPT; Xây dựng các hoạt động dạy học gắn với thực tiễn thông qua việc lồng ghép vào nội dung bài học trên lớp.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Dạy học Địa lí 10 gắn với thực tiễn sản xuất và đời sống tại địa phương nhằm giáo dục ý thức bảo vệ môi trường cho học sinh trường THPT Quỳ Hợp 3

SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM DẠY HỌC ĐỊA LÍ 10 GẮN LIỀN VỚI THỰC TIỄN SẢN XUẤT VÀ ĐỜI SỐNG TẠI ĐỊA PHƯƠNG NHẰM GIÁO DỤC Ý THỨC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG CHO HỌC SINH TRƯỜNG THPT QUỲ HỢP 3 LĨNH VỰC: ĐỊA LÝ
SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGHỆ AN TRƯỜNG THPT QUỲ HỢP 3 =====  ===== SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM DẠY HỌC ĐỊA LÍ 10 GẮN LIỀN VỚI THỰC TIỄN SẢN XUẤT VÀ ĐỜI SỐNG TẠI ĐỊA PHƯƠNG NHẰM GIÁO DỤC Ý THỨC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG CHO HỌC SINH TRƯỜNG THPT QUỲ HỢP 3 LĨNH VỰC: ĐỊA LÝ Tên tác giả: Trần Tiến Dũng - 0983442773 Phan Thị Thanh Huyền - 0399915538 Tổ: Khoa học xã hội Năm học 2023 - 2024
MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ...................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................... 1 2. Mục đích nghiên cứu ......................................................................................... 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ..................................................................... 2 4. Phương pháp nghiên cứu................................................................................... 2 5. Điểm mới trong kết quả nghiên cứu.................................................................. 2 PHẦN NỘI DUNG .................................................................................................. 4 I. CƠ SỞ LÍ LUẬN ............................................................................................... 4 1.1. Một số khái niệm ............................................................................................ 4 1.2. Vai trò của việc dạy học gắn với thực tiễn ở nhà trường phổ thông.............. 4 1.3. Nguyên tắc thống nhất giữa lý luận và thực tiễn trong dạy học địa lí 10 ...... 5 1.3.1. Nguyên tắc thống nhất giữa lý luận và thực tiễn .................................... 5 1.3.2. Một số quan điểm về dạy học gắn với thực tiễn ..................................... 5 1.4. Một số hình thức tổ chức dạy học Địa lí đại cương gắn với thực tiễn ở trường phổ thông ................................................................................................... 6 1.4.1. Hình thức tổ chức dạy học theo tiết học, được quy định theo chương trình của từng lớp, từng cấp học .......................................................... 6 1.4.2. Hình thức tổ chức dạy học nội khóa và ngoài trời .................................. 6 1.4.3. Hình thức tự học, tự nghiên cứu của học sinh ........................................ 7 II. CƠ SỞ THỰC TIỄN ........................................................................................ 7 2.1. Về phía giáo viên............................................................................................ 7 2.2. Về phía học sinh ............................................................................................. 8 2.3. Mục tiêu của chương trình Địa lí đại cương ở trường THPT ........................ 8 2.4. Những yêu cầu cơ bản khi dạy học địa lí đại cương gắn với thực tiễn cho học sinh THPT................................................................................................ 8 2.4.1. Xác định những nội dung cơ bản ............................................................ 8 2.5. Yêu cầu dạy học gắn với thực tiễn ............................................................... 10 2.5.1. Xây dựng kế hoạch................................................................................ 10 2.5.2. Triển khai kế hoạch ............................................................................... 11
2.6. Dạy học Địa lí 10 gắn với thực tiễn sản xuất và đời sống tại địa phương ... 12 2.6.1. Đối với bài gắn thực tiễn được tích hợp vào các bài học ..................... 12 2.6.2. Đối với bài học ngoại khóa tại trường .................................................. 21 2.6.3. Đối với tổ chức hoạt động ngoại khóa trải nghiệm tại các địa điểm .... 28 2.6.4. Đối với tổ chức hoạt động tự học của học sinh .................................... 46 2.7. Kết quả đạt được .......................................................................................... 48 2.7.1. Kết quả về mặt định tính ....................................................................... 48 5.2.2. Kết quả về mặt định lượng .................................................................... 50 PHẦN KẾT LUẬN ................................................................................................ 52 1. Kết luận ........................................................................................................... 52 2. Kiến nghị ......................................................................................................... 53 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC
DANH MỤC BẢNG CHỮ CÁI VIẾT TẮT CLB : Câu lạc bộ GD&ĐT : Giáo dục và Đào tạo GV : Giáo viên HN - NGLL : Hướng nghiệp - ngoài giờ lên lớp HS : Học sinh SGK : Sách giáo khoa THPT : Trung học phổ thông
PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Năm học 2022 - 2023 là năm học đầu tiên áp dụng chương trình Giáo dục phổ thông 2018 đối với lớp 10 cấp Trung học phổ thông và Địa lí là một trong những môn học lựa chọn, theo nguyện vọng và định hướng nghề nghiệp của học sinh. Với mục tiêu của Chương trình mới giúp học sinh làm chủ kiến thức phổ thông, biết vận dụng hiệu quả kiến thức, kĩ năng đã học vào đời sống và tự học suốt đời, có định hướng lựa chọn nghề nghiệp phù hợp, biết xây dựng và phát triển hài hoà các mối quan hệ xã hội, có cá tính, nhân cách và đời sống tâm hồn phong phú, nhờ đó có được cuộc sống có ý nghĩa và đóng góp tích cực vào sự phát triển của đất nước và nhân loại. Để góp phần vào việc thực hiện mục tiêu của chương trình cũng như thực tiễn của yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học nói chung và môn Địa lí nói riêng là một vấn đề cấp thiết để nâng cao chất lượng dạy và học hiện nay. Chương trình Địa lí lớp 10 giúp các em có được những hiểu biết cơ bản về khoa học Địa lí, đặt nền móng đầu tiên cho việc học tập môn Địa lí tại trường phổ thông, khả năng ứng dụng kiến thức Địa lí trong đời sống, tăng vốn hiểu biết của các em về thiên nhiên, con người, hoạt động sản xuất ở các nơi trên thế giới ngày càng thêm phong phú, giúp các em hiểu hơn về quá khứ, hiện tại và tương lai của toàn cầu, cũng như vai trò của từng địa phương đổi với thế giới. Góp phần hình thành kĩ năng, năng lực giải quyết các vấn đề của cuộc sống hàng ngày, thích ứng với một thế giới luôn biến động, trở thành một công dân toàn cầu, có trách nhiệm. Tuy nhiên đặc thù kiến thức chương trình có tính bao quát, trừu tượng, đòi hỏi trong quá trình giảng dạy người giáo viên phải thường xuyên cập nhật, sử dụng các dẫn chứng minh họa nhằm nâng cao hứng thú học tập để giúp học sinh dễ hiểu, ghi nhớ và vận dụng kiến thức vào giải quyết các tình huống thực tiễn ở địa phương. Một trong những vấn đề đang được quan tâm nhất hiện nay trên địa bàn huyện Quỳ Hợp đó là vấn đề môi trường. Đây là huyện có tài nguyên khoáng sản phong phú, mạng lưới khe suối dày đặc… bên cạnh việc khai thác tài nguyên đem lại nguồn thu lớn quyết định, thúc đấy sự phát triển kinh tế- xã hội của huyện nhà, thì việc khai thác, sinh hoạt của người dân tác động không nhỏ tới môi trường, ảnh hưởng xấu tới tự nhiên và đời sống. Với mong muốn vừa đổi mới phương pháp dạy học, vừa nâng cao hứng thú học tập cho học sinh, đồng thời giáo dục vấn đề môi trường, giúp các em nâng cao kiến thức, thêm yêu quê hương đất nước, chính vì lẽ đó chúng tôi lựa chọn đề tài: “Dạy học Địa lí 10 gắn với thực tiễn sản xuất và đời sống tại địa phương nhằm giáo dục ý thức bảo vệ môi trường cho học sinh trường THPT Quỳ Hợp 3" 1
2. Mục đích nghiên cứu - Góp phần đổi mới phương pháp dạy học. - Bổ sung và làm phong phú kiến thức thực tiễn cho học sinh THPT. - Xây dựng các hoạt động dạy học gắn với thực tiễn thông qua việc lồng ghép vào nội dung bài học trên lớp. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Liên hệ các vấn đề thực tiễn trong dạy học Địa lí đại cương và giáo dục bảo vệ môi trường cho học sinh. - Phạm vi nghiên cứu: Đề tài được thực nghiệm đối với học sinh lớp 10 Trường THPT Quỳ Hợp 3 - Quỳ Hợp. Trong 2 năm học 2022 - 2023 và năm học 2023 - 2024 4. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp nghiên cứu lí thuyết. - Phương pháp nghiên cứu thực tiễn. - Phương pháp quan sát. - Phương pháp thực nghiệm sư phạm. - Phương pháp điều tra khảo sát. - Phương pháp thống kê toán học. 5. Điểm mới trong kết quả nghiên cứu 5.1. Ý nghĩa về mặt lý luận - Đề tài hướng đến: Liên hệ các vấn đề thực tiễn vào dạy học Địa lí lớp 10 nhằm giáo dục ý thức bảo vệ môi trường cho học sinh. - Tính mới: Tính mới thể hiện ở nội dung, phương pháp dạy học theo hướng tích cực, tổ chức các hoạt động học tập, phát huy năng lực tư duy cho học sinh, tạo điều kiện cho học sinh có khả năng tự học và biết liên hệ các vấn đề thực tiễn vào nội dung bài học, từ đó đề xuát các giải pháp góp phần giải quyết các vấn đề môi trường tại địa phương. - Tính sáng tạo: Đề xuất các biện pháp dạy học gắn liền với thực tiễn nhằm phát huy tính tích cực của học sinh, đề xuất các biện pháp để tổ chức hoạt động học tập nhằm giáo dục bảo vệ môi trường cho học sinh. Giúp học sinh nắm chắc kiến thức, tạo hứng thú học tập, chú trọng phát triển năng lực tư duy môn Địa lí sẽ góp phần quan trọng trong việc thực hiện thành công chương trình giáo dục 2018. Đồng thời cung cấp nguồn tài liệu đảm bảo độ tin cậy chính xác khoa học để học sinh học tập 2
5.2. Ý nghĩa về mặt thực tiễn - Kết quả nghiên cứu của đề tài góp phần nâng cao nhận thức về lí luận bộ môn, rèn luyện kỹ năng nghiên cứu khoa học và kỹ năng vận dụng lí luận vào dạy học của bản thân. - Sáng kiến là tài liệu tham khảo để GV dạy học gắn liền với thực tiễn môn Địa lí 10, để nâng cao chất lượng bộ môn, rèn luyện và phát triển năng lực tư duy. - Đề tài có thể được áp dụng tại các trường THPT khác trên địa bàn và vận dụng với các đối tượng dạy học tương ứng. 3
PHẦN NỘI DUNG I. CƠ SỞ LÍ LUẬN 1.1. Một số khái niệm Thứ nhất, thực tiễn là hình thức hoạt động đặc thù của con người. Khái niệm thực tiễn đặc trưng cho hoạt động sống của xã hội loài người. Thứ hai, thực tiễn là hoạt động nhằm cải tạo tự nhiên và xã hội. Đây là điểm khác biệt của thực tiễn so với hoạt động nhận thức. Thứ ba, thực tiễn là hoạt động được chủ thể tiến hành để đạt tới mục đích được đặt ra từ trước. Thứ tư, thực tiễn mang tính chất lịch sử xã hội. Đó là những đặc điểm chung của thực tiễn mà nhiều tác giả đã nhất trí. Thuật ngữ thực tiễn trong một số tài liệu ngôn ngữ khoa học là những hoạt động của con người, trước hết là lao động sản xuất, nhằm tạo ra những điều kiện cần thiết cho sự tồn tại của xã hội. Thực tiễn trở thành mắt khâu trung gian nối liền ý thức con người với thế giới bên ngoài hay thực tiễn là phương thức tồn tại cơ bản của con người và xã hội, là phương thức đầu tiên và chủ yếu của mối quan hệ của con người và thế giới ( theo triết học ) Như vậy, giữa lý luận dạy học và thực tiễn bao giờ cũng tồn tại một mối liên hệ không thể tách rời. Song cho dù thực tiễn có hàm lượng lý luận nhiều đến đâu đi chăng nữa, thì thực tiễn và lý luận dạy học vẫn tồn tại với tư cách là hai lĩnh vực tương đối độc lập của hoạt động xã hội và bao giờ hình ảnh lý tưởng cũng đi trước hoạt động thực tiễn. Từ đó suy ra rằng thực tiễn và lý luận dạy học không thể là tuyệt đối đối lập với nhau mà lý luận dạy học luôn phục tùng thực tiễn, phục vụ thực tiễn và phát triển trên cơ sở cải tạo thực tiễn xã hội. 1.2. Vai trò của việc dạy học gắn với thực tiễn ở nhà trường phổ thông Một trong những mục tiêu mà Bộ GD&ĐT hướng tới để đổi mới toàn diện, căn bản nền giáo dục hiện nay đó là đẩy mạnh việc dạy học theo hướng, gắn lý thuyết sách vở với thực tiễn cuộc sống, hướng học sinh biết quan tâm đến những vấn đề của tự nhiên, kinh tế - xã hội, để các em có những đồng cảm, chia sẻ và bày tỏ cảm xúc của mình. Việc học sinh tiếp thu tốt các kiến thức trong nhà trường thôi cũng chưa đủ mà phải giúp các em cập nhật thường xuyên những vấn đề đang diễn ra của cuộc sống hôm nay. Giáo viên phải là người đóng vai trò trung tâm trong việc cung cấp thông tin và định hướng thông tin khi đứng trên bục giảng để học sinh nắm bắt, chuyển hóa những thông tin trong xã hội thành nhận thức, tình cảm và hành động của mình. Để làm được điều này đòi hỏi người giáo viên ngoài việc bồi dưỡng nâng cao năng lực soạn giảng, kỹ năng đứng lớp, cần phải thường xuyên nghe đài, xem tivi, đọc sách báo, hiểu rõ hoàn cảnh học sinh, gần gũi đời sống nhân dân để am hiểu, nắm bắt tình hình mới tích lũy được vốn kiến thức và một số sự kiện ngoài sách vở. 4
Việc dạy học gắn với thực tiễn giúp học sinh được rèn kĩ năng tư duy, kĩ năng học tập bộ môn và các kĩ năng sống cần thiết cho cuộc sống như: hợp tác, làm việc nhóm, thuyết trình, giải quyết vấn đề, biết ứng phó trước vấn đề hiện tại. Dạy học gắn với thực tiễn giúp cho quá trình học tập của học sinh trở nên hấp dẫn hơn, học sinh hứng thú học tập và hiểu bài sâu sắc hơn, phát triển tư duy độc lập sáng tạo, chủ động, tích cực tham gia các hoạt động học tập dưới sự hướng dẫn của giáo viên, rèn luyện cho các em các kĩ năng. Qua dạy học gắn với thực tiễn, giáo dục lòng yêu quê hương, đất nước, bồi dưỡng ý thức tinh thần lao động sáng tạo, ý thức trách nhiệm của bản thân về các vấn đề tự nhiên, kinh tế - xã hội và môi trường của đất nước. Từ đó có trách nhiệm đối với quê hương, đất nước, xác định động cơ học tập vì lý tưởng cao đẹp, phục vụ lợi ích của Tổ quốc. 1.3. Nguyên tắc thống nhất giữa lý luận và thực tiễn trong dạy học địa lí 10 1.3.1. Nguyên tắc thống nhất giữa lý luận và thực tiễn Giữa lý luận và thực tiễn có mối quan hệ biện chứng với nhau, tác động qua lại lẫn nhau. Việc quán triệt mối quan hệ này có ý nghĩa quan trọng trong nhận thức khoa học và hoạt động thực tiễn cách mạng. Con người quan hệ với thế giới bắt đầu từ thực tiễn. Lý luận là hệ thống sản phẩm tri thức được khái quát từ thực tiễn nhờ sự phát triển cao của nhận thức. Thực tiễn là cơ sở, mục đích và động lực chủ yếu của nhận thức, lý luận. Thực tiễn cung cấp tài liệu cho nhận thức, không có thực tiễn thì không có nhận thức. Mọi tri thức khoa học dù trực tiếp hay gián tiếp thì xét đến cùng đều bắt nguồn từ thực tiễn. Nhận thức, lý luận sau khi ra đời phải quay về phục vụ thực tiễn, hướng dẫn và chỉ đạo thực tiễn. Ngược lại, thực tiễn là công cụ xác nhận, kiểm nghiệm tri thức thu được là đúng hay sai, chân lý hay sai lầm và nghiêm khắc chứng minh chân lý, bác bỏ sai lầm. Thực tiễn là tiêu chuẩn của chân lý, cần coi trọng thực tiễn. Việc nhận thức phải xuất phát từ thực tiễn, dựa trên cơ sở thực tiễn, đi sâu, đi sát thực tiễn, nghiên cứu lý luận phải liên hệ với thực tiễn, " học đi đôi với hành ". Tuy nhiên, không có nghĩa là coi nhẹ, xa rời lý luận. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã viết: "Thống nhất giữa lý luận và thực tiễn là một nguyên tắc căn bản của chủ nghĩa Mác - Lênin. Thực tiễn không có lý luận hướng dẫn thì thành thực tiễn mù quáng. Lý luận mà không liên hệ với thực tiễn là lý luận suông". 1.3.2. Một số quan điểm về dạy học gắn với thực tiễn Trong lĩnh vực Giáo dục và Đào tạo, chủ tịch Hồ Chí Minh là người có quan điểm và hành động chiến lược vượt tầm thời đại. Về mục đích của việc học Bác đã xác định: Học để giúp dân cứu nước, học để mà làm việc. Còn về phương pháp học tập Người vác định: Học phải gắn liền với hành; học tập suốt đời; học ở mọi nơi, mọi lúc, mọi người. Quan điểm này được Người nhấn mạnh: " Học để hành: học với hành phải đi đôi. Học mà không hành thì vô ích. Hành mà không học thì không trôi chảy". Đương thời Đồng chí Trường Chinh cũng đã nêu: " Dạy tốt... là khi giảng bài phải liên hệ với thực tiễn, làm cho học sinh dễ hiểu, dễ nhớ và có thể áp dụng điều mình đã học và công tác thực tiễn được " 5
1.4. Một số hình thức tổ chức dạy học Địa lí đại cương gắn với thực tiễn ở trường phổ thông 1.4.1. Hình thức tổ chức dạy học theo tiết học, được quy định theo chương trình của từng lớp, từng cấp học Môn Địa lí 10 có kiến thức liên quan chặt chẽ với thiên nhiên, với kinh tế - xã hội nên các hình thức tổ chức dạy học Địa lí cũng có khác với một số môn học khác là: nó vừa có hình thức dạy học trong lớp vừa có hình thức dạy học ngoài lớp. a. Hình thức tổ chức dạy học theo tiết học được quy định theo chương trình từng lớp, từng cấp học: - Nó được tổ chức chặt chẽ dưới sự chỉ đạo của nhà trường, của tập thể giáo viên bộ môn cũng như giáo viên chủ nhiệm. - Nội dung bộ môn được chia thành các bài, mỗi bài bao gồm một số đơn vị kiến thức và kỹ năng phù hợp với chương trình quy định. - Mỗi bài có thể được phân ra trong một tiết hoặc vài tiết học. b. Tiết học ngoài lớp là loại tiết học nhằm nâng cao hiểu quả của việc dạy học Địa lí, nhằm gắn tri thức Địa lí với vấn đề môi trường tại địa phương Ví dụ: tìm hiểu về môi trường ở địa phương... c. Ngoài hai hình thức trên, trong giảng dạy địa lí 10 có thể tiến hành một số hình thức khác như: hình thức thảo luận, dạy học theo dự án…Hình thức này đòi hỏi học sinh phải chuẩn bị ý kiến về những vấn đề mà giáo viên đã gợi ý trước, rồi tiến hành báo cáo và thảo luận. Ví dụ: Thảo luận về các vấn đề ô nhiễm môi trường, khai thác tài nguyên tại địa phương thông qua sự tìm hiểu của học sinh, học sinh viết báo cáo, sau đó tiến hành thảo luận ở tổ, ở lớp dưới sự chỉ dẫn của giáo viên. Tác dụng của hình thức này là giúp học sinh mở mang kiến thức, bày tỏ thái độ, đào sâu thêm những vấn đề học tập trên cơ sở phân tích, nhận xét, phát triển tư duy khoa học và phương pháp nghiên cứu, lập luận, phương pháp trình bày các vấn đề... Tùy theo mục đích và nội dung của chương trình, thời gian, địa điểm mà giáo viên vận dụng các hình thức trên một cách linh hoạt, phù hợp các phương pháp dạy học. 1.4.2. Hình thức tổ chức dạy học nội khóa và ngoài trời a. Hình thức tổ chức dạy học nội khóa Những hoạt động dạy học được ghi cụ thể trong kế hoạch, chương trình dạy học được coi là hoạt động nội khóa. - Đây là hoạt động bao giờ cũng có tính chất bắt buộc đối với bất cứ một học sinh nào trong lớp và kết quả học tập phải được giáo viên kiểm tra, nhận xét, đánh giá. - Là hoạt động chiếm thời gian không nhiều so với cả quá trình học tập của 6
học sinh, bởi vậy giáo viên phải có sự chuẩn bị chu đáo về mọi mặt: giáo án, phương tiện trực quan, tài liệu tham khảo..., học sinh phải tích cực chủ động, tự giác trong học tập mới có thể mang lại hiểu quả cao. b. Hình thức tổ chức dạy học ngoài trời Song song với hoạt động nội khóa, những hoạt động khác tuy cũng thuộc phạm vi dạy học Địa lí, nhưng không ghi trong chương trình. Ví dụ: Tham quan địa lí (tham quan các cơ sở sản xuất...), sưu tầm các mẫu vật tự nhiên, kinh tế ở địa phương hoặc tham gia các hoạt động xã hội: bảo vệ môi trường... 1.4.3. Hình thức tự học, tự nghiên cứu của học sinh Bồi dưỡng cho học sinh năng lực tự tìm hiểu, tự nghiên cứu Địa lí, tự học ở nhà là một trong những nhiệm vụ quan trọng của giáo viên hiện nay, bởi vì: + Ở nước ta điều kiện cơ sở vật chất, trang thiết bị còn thiếu thốn, cho nên hình thức tự học của học sinh ở nhà mới chỉ hạn chế ở việc củng cố bài học trên lớp (kể cả việc trả lời câu hỏi ôn bài và các bài tập). Vì vậy nó chưa phải là hình thức tự học của học sinh theo đúng nghĩa của nó, bởi vì tự học ở nhà chỉ là khâu tiếp tục hoàn thành tiết học ở trên lớp. + Việc tự học tự nghiên cứu ở nhà là động lực thúc đẩy học sinh vận dụng tri thức một cách sáng tạo của bản thân vào những nội dung mà họ quan tâm hoặc do giáo viên giao một cách có hứng thú. Như vậy, việc tự học, tự nghiên cứu ở nhà của học sinh không chỉ nằm trong phạm vi củng cố bài trên lớp mà còn là sự chuyển hóa chúng thành tri thức thật sự của học sinh, thành vốn tri thức riêng cho họ. Ví dụ: Tham khảo các tài liệu liên quan để viết báo cáo về những vấn đề mà giáo viên giao cho như tìm hiểu vấn đề ô nhiễm môi trường, khai thác khoáng sản ở địa phương. Tóm lại, các hình thức dạy học rất phong phú và đa dạng mà không có hình thức dạy học nào là vạn năng. Chúng ta cần lựa chọn những hình thức phù hợp, đúng nội dung, thời điểm được tích hợp trên lớp hay tiến hành ngoài lớp, tham quan dã ngoại để đông đảo các em học sinh tham gia tích cực hơn, hiệu quả hơn. II. CƠ SỞ THỰC TIỄN 2.1. Về phía giáo viên Phần lớn ý kiến giáo viên cho rằng việc dạy học gắn với thực tiễn ở nhà trường phổ thông là cần thiết và môn Địa lí có ưu thế nhất, đặc biệt là chương trình Địa lí lớp 10. Tuy nhiên bài giảng của nhiều giáo viên còn thiếu tính thực tiễn do chính vốn sống, vốn kinh nghiệm thực tiễn của nhiều giáo viên hiện nay là quá ít ỏi. Đối với các giáo viên trẻ mới ra trường thì việc thiếu vốn sống, thiếu tư liệu thực tiễn dường như là một hiện tượng khá phổ biến. Nhiều giáo viên trẻ nắm vững 7
lý thuyết, thuộc làu giáo án, có phương pháp giảng dạy tốt, có khả năng sư phạm nhưng bài giảng vẫn chưa hay, vẫn còn thiếu sức thuyết phục thiếu những dẫn chứng, những ví dụ sinh động, nóng hổi tính thời sự, thiếu đi cái “hơi thở” thực sự của đời sống kinh tế - chính trị - xã hội đang diễn ra hàng ngày hàng giờ. Không chỉ thiếu hụt vốn sống, vốn hiểu biết thực tiễn, nhiều giáo viên hiện nay còn tỏ ra không theo kịp tốc độ biến đổi của đời sống thực tiễn. - Ngoài ra, ở một số trường còn thiếu đi một sự đột phá mang tính đột biến trong công tác chuyên môn, nhất là ở các tổ, nhóm chuyên môn. Mặt khác việc dạy học gắn với thực tiễn thường không giống nhau giữa các bài, các nội dung nên nếu đưa vào áp dung cho giảng dạy giáo viên phải mất rất nhiều thời gian và công sức cho việc thiết kế, xây dưng, điều này phụ thuộc nhiều vào điều kiện đời sống giáo viên và thực tế địa phương nơi trường đóng. 2.2. Về phía học sinh Trong quá trình học tập hiện nay ở các nhà trường HS ít được hoạt động, nặng về nghe giảng, ghi chép rồi học thuộc, ít được suy luận, động não. Thời gian dành cho HS hoạt động trong một tiết học là quá ít, kể cả hoạt động tay chân và hoạt động tư duy. Học sinh chưa được trở thành chủ thể hoạt động, hình thức hoạt động của HS cũng đơn điệu, chủ yếu là nghe thầy đọc và chép vào vở, HS ít được động não và thường ít được chủ động tích cực. Do vậy, phương pháp học của HS là thụ động, ít tư duy, sáng tạo và thường gặp khó khăn khi giải quyết những bài tập liên quan đến thực tế. Các hình thức hoạt động của giáo viên và các phương pháp dạy mà người dạy sử dụng chưa nhằm vào yêu cầu tổ chức cho học trò hoạt động, chưa chú trọng vào việc hình thành khả năng tư duy, rèn luyện cho HS năng lực sáng tạo. Các hiện tượng được giải thích chưa đúng nhận thức khoa học bộ môn. 2.3. Mục tiêu của chương trình Địa lí đại cương ở trường THPT Trên nền tảng những kiến thức cơ bản và phương pháp giáo dục đề cao hoạt động chủ động, tích cực, sáng tạo của học sinh, Chương trình môn Địa lí giúp học sinh hình thành, phát triển năng lực địa lí - một biểu hiện của năng lực khoa học; đồng thời góp phần cùng các môn học và hoạt động giáo dục khác phát triển ở học sinh các phẩm chất chủ yếu và năng lực chung đã được hình thành trong giai đoạn giáo dục cơ bản, đặc biệt là tình yêu quê hương, đất nước; thái độ ứng xử đúng đắn với môi trường tự nhiên, xã hội; khả năng định hướng nghề nghiệp; để hình thành nhân cách công dân, sẵn sàng đóng góp vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. 2.4. Những yêu cầu cơ bản khi dạy học Địa lí đại cương gắn với thực tiễn cho học sinh THPT 2.4.1. Xác định những nội dung cơ bản 2.4.1.1. Nội dung yêu cầu phải bảo đảm tính khoa học Việc lựa chọn các nội dung để dạy học gắn với thực tiễn cho học sinh cần phải đảm bảo tính khoa học và tính chính xác. Tính khoa học được thể hiện qua 8
việc lựa chọn những kiến thức cơ bản nhất, chính xác nhất để hình thành những kiến thức Địa lí cho học sinh, từ đó giáo dục cho các em về thế giới quan khoa học, đúng đắn, xây dựng cho các em niềm tin, ý thức trách nhiệm đối với những vấn đề đang diễn ra trên các vùng, miền Việt Nam được nhìn thấy hoặc không nhìn thấy trong thực tiễn. Các nội dung phải đảm bảo mục tiêu của chương trình giáo dục phổ thông để có thể lồng ghép, liên hệ, thực hiện dự án, tổ chức dạy học thực địa và phải phát huy tính tích cực, chủ động của HS, tạo điều kiện cho HS trải nghiệm. Phải bám vào mục tiêu chương trình, không được phá vỡ nội dung môn học không biến bài học Địa lí thành một buổi tổng hợp thống kê về sản xuất, đời sống. 2.4.1.2. Lựa chọn nội dung phải bám sát vào thực tiễn địa phương Ở từng bài, từng chủ đề trong sách giáo khoa giáo viên lần lượt lựa chọn các nội dung bài học vừa đưa ra những yêu cầu vừa sức gắn với tình hình thực tế để học sinh dễ dàng khai thác và liên hệ. Bên cạnh đó giáo viên còn phải biết lựa chọn lời giảng sinh động với ngôn ngữ trong sáng, gợi cảm, giàu hình ảnh dẫn dắt học sinh khai thác triệt để những nội dung mà bản thân mình muốn học sinh khai thác, kết hợp với những đồ dùng trực quan sinh động (như bản đồ, sơ đồ, phim ảnh tư liệu,...). Để từ đó giúp học sinh có được những ấn tượng tốt hơn, khơi gợi những cảm xúc cho học sinh những kiến thức về tự nhiên, kinh tế - xã hội được khắc sâu hơn. Muốn vậy, giáo viên phải thiết kế các bước tiến hành hoạt động, sắp xếp một qui trình tiến hành hợp lí, phù hợp với khả năng của học sinh, các hoạt động cần được thiết kế chi tiết từ lúc bắt đầu tiếp xúc với thực tiễn, từ lý luận sách vở tới những điều mắt thấy, tai nghe, tay chạm được. 2.4.1.3. Dạy học Địa lí gắn với thực tiễn cần phải phát huy được tính chủ động tích cực của học sinh Để phát huy được vai trò tích cực của học sinh, cần có một quy trình dạy học tích cực hướng vào người học. Các phương pháp dạy học cần mềm dẻo cho phù hợp với nội dung từng bài học và hình thức tổ chức giờ học để đạt được hiệu quả. Từ dạy và học thụ động sang dạy và học tích cực, giáo viên không còn đóng vai trò đơn thuần là người truyền đạt kiến thức, giáo viên trở thành người tổ chức, hướng dẫn các hoạt động học tập để học sinh tự lực chiếm lĩnh nội dung học tập, chủ động đạt các mục tiêu kiến thức, kỹ năng, thái độ theo yêu cầu của chương trình. Trong quá trình học tập, học sinh hoàn toàn làm chủ, tự quản điều khiển hoạt động. Giáo viên chỉ là người tham dự, quan sát và chỉ xuất hiện khi thật cần thiết. Sau mỗi hoạt động giáo viên phải nhận xét chung về ý thức tham gia của mọi thành viên trong tập thể. Viết thu hoạch sau hoạt động nhằm tìm hiểu mức độ nhận thức vấn đề của HS. 9
2.5. Yêu cầu dạy học gắn với thực tiễn 2.5.1. Xây dựng kế hoạch Vào đầu năm học, Tổ, nhóm chuyên môn và giáo viên được phân công giảng dạy tại các lớp phải sinh hoạt chuyên môn theo nghiên cứu bài học để xây dựng kế hoạch dạy học các nội dung gắn với thực tiễn, trình cấp quản lí có thẩm quyền phê duyệt để thực hiện. Việc xây dựng kế hoạch cần phải căn cứ vào nội dung chương trình, sách giáo khoa Địa lí 10, điều kiện của nhà trường, tổ, nhóm, các thành viên trong nhóm và thực tế địa phương. Bản kế hoạch phải nêu rõ mục đích, yêu cầu, các nội dung cần triển khai (đối với từng bài, từng mục... rõ ràng ). Các điều kiện triển khai nội dung (về phía giáo viên, phía học sinh và hình thức dạy học gắn với thực tiễn). Trong kế hoạch phải dự kiến được phương pháp tiến hành dạy học và những yêu cầu đánh giá kết quả của học sinh các lớp cụ thể. Nội dung Địa điểm Hình thức Tuần Chương/bài Bài bài học dạy học Ví dụ: KẾ HOẠCH TỔ CHỨC THAM QUAN HOẠT ĐỘNG KHAI THÁC VÀ CHẾ BIẾN KHOÁNG SẢN TRÊN ĐỊA BÀN XÃ CHÂU QUANG - HUYỆN QUỲ HỢP. 1. Tuần:….. 2. Phần: Địa lí công nghiệp 3. Bài: Địa lí một số ngành công nghiệp 4. Chọn địa điểm: Vùng khai thác khoáng sản (Quặng, đá) ở gần trường. 5. Lập tờ trình, kế hoạch tổ chức trình BGH, Hội phụ huynh. 6. GV khảo sát trước địa điểm, chọn thời gian, thời tiết thích hợp, lộ trình, phương tiện, cơ sở vật chất, dụng cụ. 7. GV cho các học sinh tìm hiểu trước thông tin. NỘI DUNG 1. Dự kiến các phương pháp sử dụng chủ yếu trong tham quan như quan sát, phỏng vấn, quan sát, phiếu điều tra 10
+ Dự kiến: - Thời gian: Một buổi - Phương tiện đi bằng xe đạp. - Người phụ trách cùng tham gia: GVCN, giáo viên bộ môn. - Liên hệ với các chủ các xưởng khai thác, chế biến khoáng sản + HS chuẩn bị: Dụng cụ như giấy bút, máy ảnh + Phân công các nhóm: - Nhóm 1: Chụp ảnh - Nhóm 2: Quay phim - Nhóm 3: Ghi chép về quy mô, mẫu vật…. - Nhóm 4: Ghi chép về cơ cấu, sản lượng…. - Nhóm 5: Ghi chép phỏng vấn,…. - Liên hệ thuyết minh hướng dẫn học sinh trong qua trình các em tham quan 2. Tiến trình tham quan - Đưa học sinh đến địa điểm tham quan - Lắng nghe hướng dẫn, tôn trọng nội quy như: không gây ồn ào, đi theo tập thể, quan sát, thu thập thông tin, suy nghĩ trả lời các câu hỏi do GV đặt ra. - GV hướng dẫn học sinh tham quan + Lấy các mẫu vật về khoáng sản + Hoàn thành phiếu điều tra… 3. Tổng kết tham quan - GV giải đáp các thắc mắc của học sinh, tổng kết khái quát các nội dung tham quan, cần thiết có thể đưa ra các câu hỏi để HS tiếp tục suy nghĩ hoặc tổ chức đối thoại ngắn để học sinh hiểu thêm về một số nội dung - Hướng dẫn học sinh về nhà viết thu hoạch - Tổ chức báo cáo kết quả tham quan của từng nhóm - Giáo viên đánh giá 2.5.2. Triển khai kế hoạch Căn cứ vào nội dung trong kế hoạch để người giáo viên lựa chọn thời gian, địa điểm, các điều kiện triển khai (về cơ sở vật chất, phương tiện, tiến trình, phân công nhiệm vụ … với các yêu cầu cụ thể). Việc lựa chọn hình thức và địa điểm cần phải nghiên cứu kỹ lưỡng theo nội dung bài học, phương tiện, thiết bị hỗ trợ, sự thích hợp của thời gian.... 11
2.5.2.1. Đối với bài gắn thực tiễn được tích hợp vào các bài học Từ đầu năm học giáo viên phải thống kê các bài có thể dạy học gắn với thực tiễn mà được tiến hành ngay tại lớp học. Sau đó lập kế hoạch làm việc với ban cán sự các lớp để sưu tầm tư liệu, tranh ảnh, hiện vật, vẽ bản đồ, biểu đồ, các video… của thực tiễn có liên quan đến nội dung bài học. Cùng trao đổi với tổ/nhóm chuyên môn thống nhất các tư liệu được sử dụng để dạy học. Tiến hành trao đổi thiết kế bài học (giáo án) về nội dung các vấn đề thực tiễn được sử dụng, ví dụ như các video, tranh ảnh về vấn đề khai thác khoáng sản trên địa bàn Quỳ Hợp, phương pháp dạy học khi dạy các nội dung có gắn với thực tiễn, thiết bị đồ dùng dạy học,... 2.5.2.2. Đối với tổ chức hoạt động ngoại khóa tại các địa điểm Đối với những bài học tổ chức ngoại khóa tại trường giáo viên và tổ/nhóm chuyên môn cần phải lập kế hoạch cụ thể về công tác chuẩn bị và tiến hành bài học, như chọn thời điểm, chủ đề như các bài liên quan đến môi trường, sản xuất... Hoặc có thể tổ chức bằng các hình thức như trò chơi, các cuộc thi.... muốn vậy thì giáo viên phải xây dựng được kế hoạch chuẩn bị một cách chi tiết. Kế hoạch tiến hành bài học bằng hình thức này cần phải báo cáo với tổ chuyên môn, lãnh đạo nhà trường để được duyệt thực hiện và có kế hoạch hỗ trợ như phối hợp với nhóm, môn học khác, ban NGLL, hướng nghiệp, ban an ninh, Đoàn thanh niên, ban giám khảo, xét duyệt chương trình... 2.6. Dạy học Địa lí 10 gắn với thực tiễn sản xuất và đời sống tại địa phương 2.6.1. Đối với bài gắn thực tiễn được tích hợp vào các bài học Trong dạy học địa lí gắn với thực tiễn và bài học, tích hợp được hiểu là sự kết hợp, tổ hợp các nội dung từ vấn đề thực tiễn, các lĩnh vực học khác nhau trong cuộc sống thành một “chất xúc tác” mới hoặc lồng ghép các nội dung cần thiết vào những nội dung vốn có của môn học, ví dụ: giáo dục môi trường, giáo dục phòng chống thiên tai, …. Tích hợp là một trong những quan điểm giáo dục đã trở thành xu thế trong việc xác định nội dung dạy học trong nhà trường phổ thông và trong xây dựng chương trình môn học ở nhiều nhà trường hiện nay. Quan điểm tích hợp được xây dựng trên cơ sở những quan niệm tích cực về quá trình học tập và quá trình dạy học. Thực tiễn ở nhiều trường THPT trong cả nước đã chứng tỏ rằng, việc thực hiện quan điểm tích hợp trong giáo dục và dạy học sẽ giúp phát triển những năng lực giải quyết những vấn đề phức tạp và làm cho việc học tập trở nên ý nghĩa hơn đối với HS so với việc các môn học, các mặt giáo dục được thực hiện riêng rẽ. Tích hợp là một trong những quan điểm giáo dục nhằm nâng cao năng lực của người học, giúp đào tạo những người có đầy đủ phẩm chất và năng lực để giải quyết các vấn đề của cuộc sống hiện đại. Nhiều nước trong khu vực Châu Á và 12
trên thế giới đã thực hiện quan điểm tích hợp trong dạy học và cho rằng quan điểm này đã đem lại hiệu quả nhất định. Tích hợp là tư tưởng, là nguyên tắc, là quan điểm hiện đại trong giáo dục. Hiểu đúng và làm đúng quá trình tích hợp có thể đem lại những hiệu quả cụ thể đối với dạy học Địa lí đại cương. Tư tưởng tích hợp bắt nguồn từ cơ sở khoa học và đời sống. Trước hết phải thấy rằng cuộc sống là một bộ đại bách khoa toàn thư, là một tập đại thành của tri thức, kinh nghiệm và phương pháp. Mọi tình huống xảy ra trong cuộc sống bao giờ cũng là những tình huống tích hợp. Không thể giải quyết một vấn đề và nhiệm vụ nào của lí luận và thực tiễn mà lại không sử dụng tổng hợp và phối hợp kinh nghiệm kĩ năng đa dạng của nhiều lĩnh đời sống xã hội khác nhau. Tích hợp trong dạy học địa lí đại cương sẽ giúp HS học tập thông minh và vận dụng sáng tạo kiến thức, kĩ năng và phương pháp của khối lượng tri thức toàn diện, hài hòa và hợp lí trong giải quyết các tình huống khác nhau và mới mẻ trong cuộc sống hiện đại. Quan điểm tích hợp và phương pháp dạy học theo hướng tích hợp gắn với thực tiễn đã được giáo viên địa lí tiếp nhận nhưng ở mức độ thấp. Phần lớn giáo viên lựa chọn mức độ tích hợp “liên môn” hoặc tích hợp “nội môn". Các bài dạy theo hướng tích hợp sẽ làm cho nhà trường gắn liền với thực tiễn cuộc sống, với sự phát triển của cộng đồng. Học theo hướng tích hợp sẽ giúp cho các em quan tâm hơn đến con người và xã hội ở xung quanh mình, việc học gắn liền với cuộc sống đời thường là yếu tố để các em học tập. Đối với các bài học được tích hợp đưa thực tiễn vào bài học, giáo viên phải định hướng trước những nội dung cần tích hợp, các phương pháp tích hợp, hệ thống câu hỏi liên hệ thực tế, kỹ thuật bố trí thảo luận. Sau đó giao nhiệm vụ cho học sinh để các em chuẩn bị, hoặc giáo viên phải có sự chuẩn bị từ trước về thiết bị dạy học, phiếu học tập. Ví dụ 1: Bài 10: Thủy quyển. Nước trên lục địa. Các giải pháp bảo vệ nguồn nước ngọt. Bước 1. Giáo viên chiếu một đoạn video clip và một số hình ảnh về thực trạng ô nhiễm nguồn nước trên đại bàn huyện quỳ Hợp. từ đó yêu cầu các em trình bày nguyên nhân gây ô nhiễm nguồn nước và đề xuất các giải pháp bảo vệ nguồn nước ngọt trên địa bàn huyện nhà. 13
Nước thải khai thác quặng Châu Hồng - QH Nước thải khu công nghiệp Châu Quang - QH 14
Bước 2. Học sinh làm việc cá nhân/ cặp đôi trả lời câu hỏi. Bước 3. Học sinh trình bày, các học sinh khác bổ sung, giáo viên chuẩn kiến thức, cung cấp một số hình ảnh. Thông qua việc trình bày hiểu biết của học sinh, GV giáo dục cho các em ý thức và thông điệp bảo vệ môi trường tại địa phương Ví dụ 2: Bài 12. Đất và sinh quyển. Phần các nhân tố ảnh hưởng đến sự phát triển và phân bố sinh vật. Bước 1. GV cung cấp một số hình ảnh hoạt động trồng rừng và khai thác rừng bừa bãi tại địa phương để học sinh quan sát. Qua đó yêu cầu học sinh nêu được tác động tích cực và tiêu cực của con người tới sinh vật. 15