Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Phát triển năng lực tư duy phản biện cho học sinh thông qua vận dụng tiếp cận tranh luận khoa học trong dạy học Sinh học ở trường THPT

Chia sẻ: Ngaynangmoi | Ngày: | Loại File: DOC | Số trang:51

Thêm vào BST

Báo xấu

27
lượt xem 2
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu đề tài là thiết kế được hệ thống các tình huống chứa đựng nội dung có thể tranh luận để phát triển năng lực tư duy phản biện cho HS. Đề xuất được quy trình tổ chức một cuộc tranh luận khoa học trong dạy học. Xây dựng các tiêu chí và bộ công cụ để đánh giá năng lực tư duy phản biện của HS trong dạy học chương Sinh trưởng và phát triển (Sinh học 11) và chương Thành phần hóa học của tế bào (Sinh học 10).

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Phát triển năng lực tư duy phản biện cho học sinh thông qua vận dụng tiếp cận tranh luận khoa học trong dạy học Sinh học ở trường THPT

PHẦN I ĐẶT VẤN ĐỀ Cuộc sống đang biến động và đổi thay từng ngày, trong thời đại mới cùng với sự phát triển kinh tế xã hội, hội nhập quốc tế sâu rộng đã tạo nhiều cơ hội lớn về mọi mặt đồng thời cũng đặt ra nhiều thách thức trong giáo dục thế hệ trẻ. Điều này đòi hỏi thế hệ trẻ ngoài vốn kiến thức khoa học thuần túy còn phải có khả năng ứng biến linh hoạt, nhạy bén, có tư duy vận dụng kiến thức đã học vào thực tiễn…Trong đó, tư duy phản biện là một trong những năng lực quan trọng trong mỗi người học cần phát huy trong xu thế hội nhập toàn cầu hiện nay. Nghị quyết số 29 NQ/TW ngày 04/11/2013 khẳng định “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực…”. Trong dạy học nói chung, dạy học Sinh học nói riêng theo định hướng phát triển phẩm chất, năng lực cho người học có rất nhiều phương pháp, kĩ thuật dạy học tích cực được các chuyên gia giáo dục đưa ra và nhiều giáo viên (GV) áp dụng hiệu quả. Tranh luận khoa học là một kĩ thuật dạy học tích cực có ý nghĩa trong việc khuyến khích học sinh (HS) tham gia vào các hoạt động học, tạo cho người học có thái độ cởi mở, kích thích và khơi dậy trí tò mò đồng thời luyện tập, nâng cao năng lực tư duy phản biện và kỹ năng làm việc nhóm… Trong quá trình tranh luận cả GV và HS sẽ có cái nhìn đa chiều về một chủ đề, một đơn vị kiến thức, dần dần các em sẽ chủ động nắm bắt kiến thức, tìm ra chân lí khoa học tránh lối tiếp thu kiến thức một chiều. Khảo sát thực tiễn dạy học hiện nay cho thấy số GV tổ chức dạy học theo hình thức tranh luận khoa học (TLKH) ở cac tr ́ ường trung học phổ thông (THPT) hiện nay chưa nhiều. Cac nghiên c ́ ứu bai ban v ̀ ̉ ề vấn đề nay ̀ ở nươc ta ́ còn hạn chế. Qua phân tích cấu trúc, nội dung phần Sinh học tế bào (Sinh học 10) và chương Sinh trưởng và phát triển (Sinh học 11), chúng tôi thấy tổ chức cho HS tranh luận về cac v ́ ấn đề thuộc lĩnh vực nay s ̀ ẽ có nhiều thuận lợi trong việc ́ ển năng lực tư duy phản biện (NLTDPB), đồng thời góp phần phần phát phat tri triển những phẩm chất và năng lực khác cho HS. Xuất phát từ những lí do trên, chúng tôi chọn đề tài: “Phát triển năng lực tư duy phản biện cho học sinh thông qua vận dụng tiếp cận tranh luận khoa học trong dạy học Sinh học ở trường THPT.” 1
Những điểm mới trong đề tài của chúng tôi là 1. Thiết kế được hệ thống các tình huống chứa đựng nội dung có thể tranh luận để phát triển năng lực tư duy phản biện cho HS. 2. Đề xuất được quy trình tổ chức một cuộc tranh luận khoa học trong dạy học. 3. Xây dựng cac tiêu chí va b ́ ̀ ộ công cụ để đanh gia năng l ́ ́ ực tư duy phản biện của HS trong dạy học chương Sinh trưởng và phát triển (Sinh học 11) và chương Thành phần hóa học của tế bào (Sinh học 10). PHẦN II NỘI DUNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN 1.1. Tranh luận khoa học Theo “Từ điển tiếng Việt thông dụng” của Như Ý, NXB Giao d ́ ục (2002) “Tranh luận là bàn cãi có phân tích lí lẽ để tìm ra lẽ phải” [tr808]. Từ điển Tiếng Việt thông dụng của tac gia Nh ́ ̉ ư Ý va c ̀ ộng sự đã định nghĩa khoa học la “H ̀ ệ thống tri thức về thế giới khách quan” [tr514] Từ những định nghĩa về TL va khoa h ̀ ọc nêu trên, trong đề tài naỳ chúng tôi hiểu: TLKH là hình thức đối thoại thông qua ngôn ngữ giữa hai hay nhiều người, cùng trao đổi về một chủ đề, theo các quan điểm khác nhau, bằng cách đưa ra các lập luận và chứng cứ khoa học để xác nhận hay bác bỏ một vấn đề nào đó. Về cơ ban, ̉ TLKH là một cuộc tranh cãi có quy tắc, la cach ma cac bên ̀ ́ ̀ ́ có quan điểm khac nhau, th ́ ậm chí trai ng ́ ược nhau về một vấn đề, lần lượt đưa ra những lập luận, lí lẽ để thuyết phục người cùng TL theo lập trường của mình, đồng thời cũng dùng những bằng chứng khoa học để phan bac ý kỉ ́ ến của họ một cach có lôgic va khoa h ́ ̀ ọc. TLKH không có nghĩa la bao v ̀ ̉ ệ ý kiến của ̉ mình, nâng cao ban thân mình b ằng mọi gia va h ́ ̀ ạ thấp, coi thường quan điểm của người cùng TL mà TLKH chính la m ̀ ột nghệ thuật: nghệ thuật thuyết phục, nghệ thuật hùng biện va trên h ̀ ết la s ̀ ự lắng nghe người khac m ́ ột cach tích c ́ ực. Đích của TLKH la đ̀ ể nhận xét, đanh gia v ́ ́ ề một vấn đề, có cai nhìn đa chi ́ ều về vấn đề đó. 1.1.1. Tranh luận khoa học trong dạy học Qua tham khảo 1 số tác giả, chúng tôi cho rằng, TLKH trong dạy học là GV tổ chức cho HS đối thoại với nhau thông qua ngôn ngữ, cùng trao đổi về 2
một chủ đề nhất định, theo các quan điểm khác nhau, bằng cách hướng dẫn HS đưa ra các lập luận và chứng cứ khoa học nhằm làm rõ những khía cạnh khác nhau của một vấn đề và làm giàu vốn hiểu biết của HS theo yêu cầu của mục tiêu, nhiệm vụ dạy học. Trong dạy học hiện nay, hầu hết nội dung kiến thức cơ ban thu ̉ ộc cać lĩnh vực khoa học, đời sống đều được tóm lược kha nǵ ắn gọn trong chương trình SGK. Nếu GV không có cach t ́ ổ chức dạy học khéo léo, linh hoạt thì HS rất dễ sa vao cach ti ̀ ́ ếp cận nội dung bài học. Không có phương phap giang d ́ ̉ ạy nao la hoan hao. Khi HS h ̀ ̀ ̀ ̉ ọc theo nhiều cach khac nhau thì l ́ ́ ợi ích từ sự đa dạng cac ph ́ ương phap giang d ́ ̉ ạy được thể hiện trong bất kỳ lơp h ́ ọc nao. Vi ̀ ệc sử dụng cac cu ́ ộc TL trong l ơp h ́ ọc lam̀ cho người học tham gia tích cực vao cac ho ̀ ́ ạt động học, đồng thời giúp cho họ trở nên có trach nhi ́ ệm hơn trong việc điều tra, trình bay va bao v ̀ ̀ ̉ ệ một vấn đề cụ thể. TL trong lơp h ́ ọc còn khuyến khích sự tham gia của cac HS đ ́ ược xem la ít nói ̀ ở lơp. Cu ́ ộc TL trong lơp h ́ ọc còn có thể tạo ra những cơ hội có một không hai cho HS phat tri ́ ển sự thấu cam. Thông qua ti ̉ ếp cận vơi quan đi ́ ểm tương phan hỏ ặc bao v ̉ ệ lập trường ma HS b ̀ ị phan bác, HS h ̉ ọc cach l ́ ắng nghe ̉ ca hai bên trong m ột cuộc TL va đ̀ ể xem xét sự việc theo nhiều chiều hương, ́ khía cạnh khac nhau. ́ 1.1.2. Tổ chức dạy học bằng tiếp cận TLKH Có nhiều hình thức TL trong dạy học ma GV có th ̀ ể tổ chức như: TL cá nhân giữa HS vơi HS, TL theo nhóm hay TL gi ́ ữa GV vơi HS. ́ 1.2. Năng lực tư duy phản biện 1.2.1. Khái niệm năng lực tư duy phản biện Qua tham khảo một số tác giả, chúng tôi quan niệm rằng: NLTDPB là khả năng khám phá và phát hiện bản chất của sự vật, hiện tượng, xem xét thấu đáo dựa trên các bằng chứng và lập luận rõ ràng để đánh giá sự hợp lý, độ tin cậy khác với các ý kiến, quan điểm trước đó đã nêu, với thái độ hoài nghi tích cực về một điều gì đó trong một tình huống cho trước, từ đó hình thành, triển khai các ý tưởng có tính mới lạ và phù hợp với bối cảnh. 1.2.2. Hình thanh va phat tri ̀ ̀ ́ ển NLTDPB Trong dạy học Sinh học ở trường phổ thông hình thanh va phat tri ̀ ̀ ́ ển NLTDPB không chỉ góp phần phat trí ển va c̀ ủng cố cac NL chung và NL đ ́ ặc thù của bộ môn ma còn có vai trò r ̀ ất quan trọng trong việc bươc đ ́ ầu trang bị những hanh trang c ̀ ơ ban đ ̉ ể HS thanh công trong m ̀ ột xã hội hiện đại va dân ch ̀ ủ. 3
1.2.3. Cấu trúc của NLTDPB Trong phạm vi nghiên cứu của đề tai, đ ̀ ể phat tri ́ ển NLTDPB cho HS bằng vận dung tiếp cận TLKH, chúng tôi đã xây dựng cấu trúc của NLTDPB để rèn luyện cho HS gồm: Kỹ năng phân tích vấn đề cần phan bi ̉ ện. Kỹ năng nhận ra vấn đề cần phan bi ̉ ện. Kỹ năng xac đ ́ ịnh luận cứ để xac nh ́ ận hay bac b ́ ỏ vấn đề. Kỹ năng diễn đạt lập luận để thuyết phục. Kỹ năng lắng nghe va t ̀ ự rút ra kết luận khoa học cùng lôgic kham pha ra k ́ ́ ết luận Mỗi năng lực thanh ph ̀ ần nay chúng tôi đã thi ̀ ết kế cac tiêu chí đ ́ ể đanh ́ ́ ụ thể va đ gia c ̀ ược đề cập ở chương 2 (mục 2.3.2). 1.2.4. Vai trò của tư duy phản biện TDPB có vai trò quan trọng đối vơi m ́ ọi lứa tuổi. Vơi HS THPT vi ́ ệc rèn luyện va phat tri ̀ ́ ển TDPB càng có ý nghĩa quan trọng hơn bởi những lí do sau đây: TDPB giúp HS vượt ra khỏi cach suy nghĩ theo khuôn mâu, kích thích ́ ̃ sự sang t ́ ạo trong tư duy. TDPB giúp HS suy nghĩ một vấn đề theo nhiều chiều hương khac ́ ́ nhau vơi nh ́ ững cach giai quy ́ ̉ ết khac nhau. Nh ́ ờ có cai nhìn đa chi ́ ều trước một vấn đề cần giai quy ̉ ết trong cuộc sống, trong khoa học, trong học tập. TDPB giúp HS có ý thức rõ rang h ̀ ơn trong việc lắng nghe va tôn ̀ trọng ý kiến người khac trong lúc tranh lu ́ ận, sẵn sang ch ̀ ấp nhận sai lầm của ̉ ban thân một trong những kĩ năng sống quan trọng va c ̀ ần thiết để giao tiếp, tạo dựng mối quan hệ tốt đẹp vơi m ́ ọi người. TDPB giúp cho chủ thể tư duy có phương phap t ́ ư duy độc lập, có thể nhìn ra những hạn chế va sai l ̀ ầm dễ mắc phai trong qua trình t ̉ ́ ư duy của chính mình, từ đó đưa ra những nhận định, phan đoan t ́ ́ ối ưu nhất có thể. TDPB giúp HS luôn có suy nghĩ theo hương tích c ́ ực, hạn chế trạng ́ ̉ thai tâm lý chan nan, th ́ ất vọng, mất lòng tin khi gặp thất bại trong cuộc sống, trong học tập va cac m ̀ ́ ối quan hệ. TDPB giúp HS nâng cao kĩ năng tiếp cận mọi nguồn thông tin. HS biết chọn lọc những thông tin cần thiết, có giá trị, bổ ích cho ban thân. ̉ 4
1.2.5. Đánh giá NLTDPB ́ ằm mục đích đưa ra cac phan đ Đanh gia nh ́ ́ ́ ịnh có gia tr ́ ị giúp GV thay đổi, cai ti ̉ ến nội dung, phương phap đ́ ể đạt được mục tiêu đề ra. Đối vơi nǵ ười học, đanh gia giúp xac đ ́ ́ ́ ịnh mức độ đạt được cac năng l ́ ực của ban thân, lam c ̉ ̀ ơ sở để điều chỉnh phương phap va cach th ́ ̀ ́ ức học cho phù hợp. Việc đanh giá ́ NLTDPB cần căn cứ vao c ̀ ấu trúc, các tiêu chí mức độ biểu hiện của NLTDPB. 1. 3. TLKH trong dạy học đối với việc phát triển NLTDPB cho HS THPT Trong dạy học, có rất nhiều phương phap có kha năng tích c ́ ̉ ực hóa hoạt động va phat tri ̀ ́ ển NLTDPB của HS. Tuy nhiên, TLKH có ưu thế hơn cả trong việc phat tri ́ ển NLTDPB của HS. Đồng thời, phat tri ́ ển NLTDPB la l ̀ ợi ích lơn nh ́ ất ma TLKH mang l ̀ ại. Thông qua TL, HS sẽ tự rút những bai h ̀ ọc trong cuộc sống như tinh thần đoan k ̀ ết khi lam vi ̀ ệc nhóm, biết cân bằng cam xúc, tôn tr ̉ ọng va bi ̀ ết lắng nghe, thấu hiểu người khac. ́ Từ những phân tích trên, chúng ta hoan toan có th ̀ ̀ ể khẳng định vận dụng tiếp cận TLKH trong dạy học la cach nhanh nh ̀ ́ ất, hiệu qua nh ̉ ất để phat́ triển NLTDPB cho HS. Những vấn đề TL mà GV đưa ra sẽ kích thích HS sử dụng TDPB va ng ̀ ược lại việc sử dụng TDPB giúp cho việc giai quy ̉ ết vấn đề đó nhanh hơn, hiệu qua h ̉ ơn. 2. CƠ SỞ THỰC TIỄN Để tìm hiểu về thực trạng dạy học bằng tiếp cận TLKH trong dạy học Sinh học ở cac tr ́ ường THPT hiện nay, chúng tôi đã tiến hanh quan sat s ̀ ́ ư phạm, tham khao ý ki ̉ ến, tìm hiểu qua phiếu khao sat v ̉ ́ ơi cac GV Sinh h ́ ́ ọc va HS thu ̀ ộc một số trường THPT trên địa bàn tỉnh Nghệ An, số GV tham gia khao sat la 31; ̉ ́ ̀ tổng số HS tham gia khao sat la 170. ̉ ́ ̀ Bảng 1. Kết quả điều tra thực trạng dạy học bằng tiếp cận TLKH ở các trường THPT từ HS Nội dung Trả lời Số GV Tỉ lệ% 1. Có nên sử dụng phương phap TL ́ Có 170 100 trong dạy học Sinh học không? Không 0 0 2. Em thường được GV tổ chức TL TL nhóm 125 73,5 theo hình thức nao? ̀ TL cá nhân 30 17,6 TL giữa GV với HS 15 21,4 3. Khi được GV tổ chức tranh luận, Học bai m ̀ ơi ́ ở lơp ́ 85 50 em thường được TL vào thời điểm Củng cố bai ̀ ở lơp ́ 56 32,9 5
Ôn tập chương/chuyên 72 42,4 đề nao? ̀ Thực hanh thí nghi ̀ ệm 20 11,8 4. Em cam th ̉ ấy thế nao khi đ ̀ ược Thích thú 152 89,4 tham gia TL trong giờ học Sinh học? ̀ ứng Không hao h 18 10,6 Kết qua kh ̉ ảo sát cho thấy, việc tiếp cận phương phap TLKH còn xa l ́ ạ đối vơi nhi ́ ều HS ở cac tr ́ ường THPT. Khi gửi khảo sát đến HS, nhiều HS còn ngạc nhiên vơi ph ́ ương phap nay, có nh ́ ̀ ững HS không biết phương pháp TL la gì ̀ va không bi ̀ ết rằng có phương phap nay trong d ́ ̀ ạy học do chưa bao giờ được tham gia TL trong học tập nói chung va h ̀ ọc tập Sinh học nói riêng. Bảng 2. Kết quả điều tra thực trạng dạy học bằng tiếp cận TLKH ở các trường THPT từ GV Nội dung Trả lời Số GV Tỉ lệ% 1. Có nên sử dụng phương phap ́ Có 31 100 TLKH trong dạy học Sinh học Không 0 0 không? 2. Phương phap TLKH là gì? ́ Hiểu đúng 12 38.7 Hiểu chưa đầy đủ 19 61,3 3. Tần suất sử dụng phương phap ́ Thường xuyên 1 3,2 tổ chức TL trong dạy học Sinh Thỉnh thoảng 13 41,9 học Chưa bao giờ 17 54,8 4. Mục đích của GV khi sử dụng Mở rộng kiến thức 3 9,7 phương phap TL trong d ́ ạy học Thay đổi không khí 27 87,1 Sinh học là gì? học tập Phát triển tư duy 30 96,8 5. Khó khăn gặp phai khi s ̉ ử dụng Khó tìm ra vấn đề 3 9,7 phương phap tranh lu ́ ận? tranh luận ́ ộ chuẩn bị va ̀ Thai đ 11 35,5 sự tham gia chưa tích cực của HS 6
Hạn chế về thời 30 96,8 gian của giờ học Kết quả khảo sát trên cho thấy phần lơn GV THPT đã ý th ́ ức được tać dụng to lơn c ́ ủa vận dụng tiếp cận TLKH trong dạy học Sinh học, đặc biệt là đối vơi vi ́ ệc phat tri ́ ển NLTDPB cho HS. Tuy nhiên, đa số GV đều chưa hiểu rõ ̉ ban chất cũng như cach s ́ ử dụng sao cho hiệu qua ph ̉ ương phap nay vì ph ́ ̀ ương ́ ạ vơi môi tr phap nay còn kha xa l ́ ̀ ́ ường học tập ở trường THPT. Vì vậy, chúng tôi lần nữa khẳng định rằng việc vận dụng tiếp cận TLKH để phát triển tư duy phản biện cho HS là vấn đề rất quan trọng và cần thiết. 3. VẬN DỤNG TIẾP CẬN TRANH LUẬN KHOA HỌC TRONG DẠY HỌC SINH HỌC Ở TRƯỜNG THPT 3.1. XÂY DỰNG CÁC TÌNH HUỐNG ĐỂ TỔ CHỨC DẠY HỌC BẰNG TLKH Trong giới hạn của đề tài này, chúng tôi chỉ mới xây dựng được công cụ vận dụng tiếp cận TLKH để phát triển năng lực TDPB cho HS là các tình huống chứa đựng nội dung có thể tranh luận và sử dụng trong dạy học chương Sinh trưởng và phát triển (Sinh học 11) và chương Thành phần hóa học của tế bào (Sinh học 10). 3.1.1. Nguyên tắc xây dựng tình huống dạy học bằng TLKH Khi xây dựng tình huống dạy học bằng TLKH cần đam bao nh ̉ ̉ ững nguyên tắc sau: 3.1.1.1. Tình huống phải có mục đích rõ ràng Mục đích ma GV xây d ̀ ựng tình huống sử dụng trong dạy học cốt là để sau quá trình dạy học HS đạt được mục tiêu dạy học. Vì vậy, khi xây dựng tình huống cần bam sat m ́ ́ ục tiêu dạy học. 3.1.1.2. Tình huống phải có tính chất tranh luận Tình huống muốn sử dụng được trong dạy học bằng TLKH thì ban ̉ thân tình huống đó phai ch̉ ứa đựng những xung đột, mâu thuân nh ̃ ất định khiến ̉ HS phai suy ̀ ết định lựa chọn đứng về phe nao, ch nghĩ va quy ̀ ẳng hạn như HS ̉ ứng trươc l phai đ ́ ựa chọn giữa có hay không; đúng hay sai; đồng ý hay không đồng ý; ủng hộ hay phản đối,… va vì sao cac em l ̀ ́ ại có lựa chọn như vậy. Điều nay có nghĩa la tình hu ̀ ̀ ống phai xây d ̉ ựng sao cho khi HS gặp phai thì bu ̉ ộc cać ̉ ựa chọn hoặc cai nay ho em phai l ́ ̀ ặc cái kia ma không trung l ̀ ập, khi đã lựa chọn rồi thì cac em phai huy đ ́ ̉ ộng được vốn hiểu biết của ca nhân va đ ́ ̀ ồng đội để ̀ ưa ra cac b trình bay, đ ́ ằng chứng, lập luận để thuyết phục đội bạn đồng ý vơí quan điểm của đội mình hoặc cũng có thể thay đổi quyết định nếu bị đội bạn 7
thuyết phục. Dươi s ́ ự hương dân c ́ ̃ ủa GV, ca hai đ ̉ ội sẽ tìm được tiếng nói chung chính la tri th ̀ ức cần hương t ́ ơi.́ 3.1.1.3. Tình huống phải có tính toàn diện Tình huống phai đ ̉ ược xây dựng sao cho khi HS nhìn vấn đề ở cac góc ́ độ khać nhau các em đều có thể vận dụng hiểu biết của mình, bao gồm ca v ̉ ốn kiến thức nội môn va liên môn đã có đ ̀ ể đưa ra những lí lẽ, hay chứng cứ khi tranh luận để bao v ̉ ệ quan điểm của đội mình va thuy ̀ ết phục đội bạn. Kết quả la, cũng vân tình hu ̀ ̃ ống đó nhưng nhìn ở cac góc đ ́ ộ khac nhau nó s ́ ẽ có điểm mạnh va đì ểm yếu nhất định. Bằng cach này, tình hu ́ ống tranh luận phai đam ̉ ̉ ̉ ằng khi HS tranh luận cac em cùng nhau tìm ra tri th bao r ́ ức mơi va hi ́ ̀ ểu sâu sắc nội dung bai h ̀ ọc. 3.1.1.4. Tình huống phải có tính thực tiễn Trong thực tế, người ta có thể tranh luận vơi nhau v ́ ề những điều rất viển vông. Tuy nhiên tình huống tranh luận trong dạy học phai ch ̉ ứa đựng nội dung có tính thực tiễn, nghĩa là sau khi tranh luận HS phai rút ra đ ̉ ược tri thức khoa học có gia tr ́ ị nao đó, đap ̀ ́ ứng mục tiêu dạy học. 3.1.1.5. Tình huống phải vừa sức, phù hợp tâm sinh lý HS, có tính chất chất khoa học và không được nhằm đến các vấn đề về chính trị, tôn giáo, phân biệt chủng tộc. Nguyên tắc naỳ đam ̉ bao ̉ rằng HS có hứng thú khi tiếp nhận tình huống. Các em có thể huy động vốn kiến thức, kinh nghiệm đã có, đồng thời ́ ức tìm hiểu tri thức khoa học mơi có liên quan đ hao h ́ ến vấn đề đặt ra trong baì học. 3.1.2. Quy trình xây dựng tình huống dạy học bằng TLKH Qua tham khảo một số tác giả, chúng tôi đề xuất quy trình xây dựng tình huống dạy học bằng TLKH như sau: Bước 1: Xác định mục tiêu bài học Bước 2: Phân tích nội dung bai h̀ ọc để xac đ ́ ịnh cac đ ́ ơn vị kiến thức có thể xây dựng được cac tình hu ́ ống tranh luận Bước 3: Diễn đạt tình huống có tính chất tranh luận Bước 4: Đanh gia tình hu ́ ́ ống tranh luận đã xây dựng 8
Hình 1. Quy trình xây dựng tình huống dạy học bằng TLKH 3.2. VẬN DỤNG TIẾP CẬN TLKH ĐỂ TỔ CHỨC DẠY HỌC CHƯƠNG SINH TRƯỞNG VÀ PHÁT TRIỂN – SINH HỌC 11 3.2.1. Sự phù hợp của vận dụng tiếp cận TLKH để tổ chức dạy học chương Sinh trưởng và phát triển – Sinh học 11 Cấu trúc nội dung chương III – Sinh trưởng và phát triển Sinh học 11 được chia thành 2 phần là sinh trưởng ở thực vật và sinh trưởng ở động vật. Mỗi phần đều chứa đựng nhiều nội dung kiến thức liên quan đến cac v ́ ấn đề trong thực tiễn đời sống va san xu ̀ ̉ ất, rất gần gũi vơi HS nh ́ ư: các nhân tố bên trong, bên ngoài ảnh hưởng đến sinh trưởng và phát triển ở thực vật, động vật và người; hoocmôn thực vật; điều khiển sinh trưởng và phát triển… Do đó, GV dễ dang đ ̀ ưa ra cac tình hu ́ ống có tính chất tranh luận, lam HS h ̀ ứng thú, tò mò trong việc tìm ra cac ch ́ ứng cứ để chứng minh cho ý kiến hay luận điểm của mình đưa ra khi tranh luận. Thông qua tranh luận, HS được bay t ̀ ỏ quan điểm, huy động vốn kiến thức đã có để lam sang t ̀ ́ ỏ tính đa chiều của vấn đề, giúp cać em biết lắng nghe, chia sẻ để hiểu nội dung bai h ̀ ọc, bổ sung kiến thức mơí ́ ự nhiên ma sâu s theo cach t ̀ ắc. 3.2.2. Phân tích mục tiêu, nội dung chương Sinh trưởng và phát triển ( Sinh học 11) theo công văn 3280 BGDĐT – GDTrH (Thể hiện trong 2 giáo thực nghiệm về 2 chủ đề: Sinh trưởng, phát triển ở TV và Sinh trưởng, phát triển ở ĐV – Phần phụ lục) 3.2.3. Những nội dung có thể vận dụng tiếp cận TLKH chương Sinh trưởng và phát triển Sinh học 11 THPT Chương Sinh trưởng và phát triển bên cạnh cac khai ni ́ ́ ệm, cơ chế thì trong mỗi bai h̀ ọc đều đề cập đến cac ́ ứng dụng của cac đ ́ ơn vị kiến thức vào thực tiễn san xu ̉ ất va đ ̀ ời sống. Qua nghiên cứu, chúng tôi thấy những vấn đề có thể tổ chức dạy học bằng TLKH để phát triển NL TDPB cho HS như sau: Bảng 3. Bảng thống kê đơn vị kiến thức chương Sinh trưởng và phát triển có thể tổ chức tranh luận Đơn vị kiến thức Bài, mục Vấn đề có thể tranh luận 1. Hoocmôn kích thích Bài 35, Có thể tạo quả không hạt bằng cách mục II.1 loại bỏ hạt và xử lí AIA hay không? 9
2. Hoocmôn kích thích và Bài 35, Có phải sự phối hợp của tất cả các hoocmôn ức chế mục II, III loại hoocmôn giúp tăng chiều cao vượt trội của 1 số loài cây không không? 3. . Hoocmôn ức chế Bài 35, Nên hay không nên để quả xanh lẫn mục III quả chín? 4. Các hoocmôn ảnh hưởng Bài 38, Dậy thì sớm có ảnh hưởng đến sinh đến sinh trưởng và phát mục I.1 trưởng và phát triển của trẻ không? triển của động vật có Nên hay không nên tiêm hoocmôn sinh xương sống. trưởng? Tiêm ở giai đoạn nào là phù hợp? 5. Ảnh hưởng của các yếu Bài 39, Nên hay không nên sử dụng mỹ phẩm tố bên ngoài đến sinh mục II từ rất sớm (khi còn là trẻ em)? trưởng và phát triển ở động vật và người Nên hay không nên cho trẻ tắm nắng khi ánh sáng yếu? Nên hay không nên nuôi ĐV hằng nhiệt/biến nhiệt vào mùa đông? Có phải chiều cao của mỗi người chỉ do gen quyết định không? Nên hay không nên quan tâm chế độ dinh dưỡng, tăng cường luyện tập để cải thiện chiều cao của con người? 3.2.3.1. Tình huống để tổ chức hoạt động Hình thành kiến thức mới Trong quá trình tổ chức dạy học chương: Sinh trưởng và phát triển (Sinh học 11), chúng tôi đã thiết kế một số tình huống có thể tranh luận để phát triển NL TDPB. Khi tổ chức các hoạt động dạy học chương này, tùy từng lớp, từng đối tượng HS và mục đích dạy học mà GV có sự vận dụng linh hoạt cho phù hợp. Tình huống 1: Sau khi học xong bài 35 – Sinh học 11 – Hoocmôn thực vật, một nhóm học sinh cho rằng: “Người ta có thể tạo quả không hạt bằng cách loại bỏ hạt và xử lí AIA”. Em có đồng tình với nhận định của nhóm học sinh trên không? Tại sao? Khi tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng ở TV”, mục II.1 – Bài 35: “Auxin”, GV có thể tổ chức cho HS tranh luận về tình huống trên. 10
Sau đây là 1 ví dụ về kết quả tranh luận được chúng tôi ghi lại ở 1 lớp Nhóm đồng tình Nhóm phản đối Hạt là nguồn cung cấp AIA cho quả Hạt là nguồn cung cấp AIA cho quả phát triển. Sau khi thụ tinh, nếu loại phát triển. Nếu loại bỏ hạt và xử lí bỏ hạt và xử lí AIA thì quả vẫn phát AIA ngoại sinh thì quả không thể phát triển bình thường. triển được. Quả sau khi thụ tinh, muốn loại bỏ AIA ngoại sinh dùng để xử lí hạt là hạt để tạo quả không hạt cần xử lí AIA nhân tạo (không có enzim phân AIA tự nhiên để không gây độc hại giải) nên nếu tích lũy trong quả sẽ gây cho con người. độc hại cho người. Sau khi HS tranh luận, GV phân tích, đánh giá kết quả TL và chốt lại vấn đề cơ bản, trọng tâm: Hạt là nguồn cung cấp AIA cho quả phát triển. Sau khi thụ tinh, nếu loại bỏ hạt và xử lí AIA thì quả vẫn phát triển bình thường. Tuy nhiên, AIA sử dụng để xử lí hạt phải là AIA tự nhiên. Quả được tạo ra do thụ tinh bình thường Quả bị loại bỏ hạt và xử lí AIA Quả bị loại bỏ hạt và không xử lí AIA Hình 2. Hạt của quả dâu tây bị loại bỏ sau khi thụ tinh, có thể thay thế nó bằng cách xử lí AIA ngoại sinh (SGK – Sinh 11 – Tr139) Tình huống 2: Tháng 11 năm nay là sinh nhật lần thứ 17 của Minh, để chuẩn bị cho tiệc sinh nhật với khoảng 20 bạn tham dự, Minh đặt mua bơ qua mạng để đãi các bạn món sinh tố bơ. Khi nhận hàng Minh thấy có 1/3 số bơ đã chín số còn lại gần chín. Chỉ còn 2 ngày nữa là đến sinh nhật, Minh đã để quả xanh ở ngoài còn quả chín thì cho vào tủ lạnh. Em có đồng tình với cách xử lí của Minh không? Tại sao? 11
Khi tổ chức dạy học chủ đề: “Sinh trưởng và phát triển ở TV” mục III.1 – Bài 35 “Êtilen”, GV có thể tổ chức cho HS tranh luận về tình huống trên. Sau đây là 1 ví dụ về kết quả tranh luận được chúng tôi ghi lại ở 1 lớp Nhóm đồng tình Nhóm không đồng tình Quả chín mau hỏng để trong tủ lạnh Tháng 11, trời lạnh, quả lâu chín để ăn trước, quả xanh để ngoài ăn sau. riêng như vậy chỉ còn 2 ngày nữa quả xanh sẽ không kịp chín. Quả chín mau thối hỏng do sự xâm nhập của virut, để lẫn quả xanh sẽ Trong quả chín có nhiều êtilen, chất làm quả xanh mau hỏng nên có thể này có vai trò thúc quả chóng chín. Nên thiếu bơ cho việc dự định mời 20 “vị để lẫn quả xanh và quả chín để êtilen khách” của Minh. từ quả chín khuếch tán sang quả xanh làm quả xanh mau chín hơn. Sau khi HS tranh luận, GV phân tích, đánh giá kết quả TL và chốt lại vấn đề cơ bản, trọng tâm: Êtilen có nhiều trong quả đang chín, quả chín; có vai trò thúc quả chong chín. Khi để quả xanh lẫn quả chín thì các phân tử êtilen từ quả chín sẽ khuếch tán sang quả xanh kích thích nhanh quá trình chín của các quả xanh. Tình huống 3: Nhà chị Lan có bé gái 3 tuổi, do sợ con ốm nên chị rất ít cho con ra ngoài, mỗi khi ra ngoài chị đều trùm kín vì sợ nắng làm con ốm. Mỗi ngày chị đều cho con uống sữa 23 l ần, ăn các thực phẩm giàu canxi thế nhưng khi đưa con đi khám, xét nghiệm kết quả vẫn thi ếu canxi . Em đồng tình hay phản đối cách chăm sóc con gái chị của chị Lan? Tại sao? Khi tổ chức dạy học chủ đề: “Sinh trưởng và phát triển ở ĐV”, mục II.3 Bài 39 : “Ảnh hưởng của ánh sáng đến sinh trưởng và phát triển ở ĐV”, GV có thể tổ chức cho HS tranh luận về tình huống trên. Sau đây là 1 ví dụ về kết quả tranh luận được chúng tôi ghi lại ở 1 lớp Nhóm đồng tình Nhóm phản đối 12
Chị Lan đã chăm sóc con rất chu đáo Vitamin D giúp tăng hấp thu canxi. nhưng có thể khả năng hấp thu canxi Trẻ tắm nắng ở ánh sáng yếu (sáng của con kém nên kết quả xét nghiệm sớm hoặc chiều tối), tia tử ngoại tác bé vẫn thiếu canxi. động lên da giúp biến tiền vitamin D thành vitamin D → tăng chuyển hóa canxi để hình thành xương. Để cải thiện tình trạng thiếu canxi Mỗi khi ra nắng chị Lan trùm kín đã của con gái chị Lan cần cho trẻ uống ngăn cản hình thành vitamin D → bé thêm thực phẩm chức năng có chứa không hấp thu được canxi → thiếu canxi. canxi. Chị Lan cần thay đổi cách chăm sóc con gái, tạo điều kiện cho bé được tắm nắng. Sau khi HS tranh luận, GV phân tích, đánh giá kết quả TL và chốt lại vấn đề cơ bản, trọng tâm: Nên cho trẻ tắm vào sáng sớm hoặc chiều tối (khi ánh sáng yếu) vì tia tử ngoại trong ánh sáng tác động lên da biến tiền vitamin D thành vitamin D. Vitamin D có vai trò trong chuyển hóa canxi để hình thành xương qua đó ảnh hưởng đến sinh trưởng. Tình huống 4: Bệnh viện Đại học Y dược thành phố Hồ Chí Minh mới đây đã thông tin về một trường hợp sau gần 1 năm rưỡi tiêm hoocmôn sinh trưởng, bổ sung các hoocmôn tuyến yên, bé trai N.M.T. (14 tuổi, Bình Phước) đã tăng chiều cao hơn 18cm, so với chiều cao trước đó chỉ 135cm. Bé trai này mặc dù đã 14 tuổi nhưng chỉ nặng 33kg, cao 135cm (so với chuẩn chiều cao trung bình thì bé thiếu đến 28cm). Mỗi năm bé chỉ tăng 1 2cm và thậm chí có năm không tăng. Bác sĩ nhận định bé T. bị thiếu hụt hoocmôn sinh trưởng trầm trọng do suy tuyến yên toàn bộ. Tháng 2 2019, các bác sĩ đã tiêm hoocmôn sinh trưởng, đồng thời bổ sung các hoocmôn tuyến yên cho bé. Đến giữa tháng 9 2020, chiều cao của bé tăng hơn 18cm, đạt hơn 153cm. Sau khi đọc báo, biết được thông tin trên, Mai và Hiền (học sinh lớp 11A3, năm nay đã 17 tuổi) rỉ tai nhau về xin tiền bố mẹ để tiêm hoocmôn sinh trưởng hi vọng tăng chiều cao thêm khoảng 10cm (Hiện tại 2 nữ sinh này chỉ cao 1m55). Em ủng hộ hay phản đối dự định “cải tạo” chiều cao của Hiền và Mai? Vì sao? Khi tổ chức dạy học chủ đề: “Sinh trưởng và phát triển ở ĐV”, mục I.1 – bài 38: “Ảnh hưởng của hoocmôn đến sinh trưởng và phát triển của ĐV có xương sống”, GV có thể tổ chức cho HS tranh luận về tình huống trên. Sau đây là 1 ví dụ về kết quả tranh luận được chúng tôi ghi lại ở 1 lớp 13
Nhóm ủng hộ Nhóm phản đối Biết được thông tin này là cơ hội Nhiều nghiên cứu của các nhà khoa vàng. Hai bạn cần nhanh chóng xúc học đề cập chỉ tiêm hoocmôn sinh tiến dự định để cải thiện chiều cao. trưởng cho trẻ em ở độ tuổi đang lớn (có chiều cao khiêm tốn do thiếu GH và phải xác định chắc chắn có nồng độ GH trong máu thấp bằng xét nghiệm). Hoocmôn sinh trưởng (GH) do tuyến Hai bạn đã 17 tuổi, có thể 2 bạn đã yên tiết ra giúp kích thích phát triển kết thúc giai đoạn dậy thì, các đầu xương (xương dài ra và to lên). Hai xương đã đóng nên việc tiêm hoocmôn bạn đã có dự định cần tiêm ngay trong sẽ không còn tác dụng mà có thể gây 2 năm lớp 11 và lớp 12. nhiều tác dụng phụ như to đầu xương chi, nhức đầu đau xương khớp, sưng tay chân… So với các bạn khối 11, chắc chắn 2 Muốn tiêm hoocmôn sinh trưởng 2 bạn thiếu hoocmôn sinh trưởng nên bạn cần đi khám, chụp X quang để không cần thiết phải đi khám và làm kiểm tra sự phát triển của xương và các xét nghiệm mất thời gian, cần tiêm xét nghiệm xem mình có thực sự bị ngay, càng sớm càng tốt. thiếu hoocmôn sinh trưởng. Nếu 2 bạn không bị thiếu hụt hoocmôn sinh trưởng thì cần quan tâm đến chế độ dinh dưỡng, luyện tập thể dục thể thao để có thể phát triển thêm về chiều cao. Sau khi HS tranh luận, GV phân tích, đánh giá kết quả TL và chốt lại vấn đề cơ bản, trọng tâm: Hoocmôn sinh trưởng có vai trò kích thích phân chia tế bào và tăng kích thước của tế bào; kích thích quá trình sinh trưởng và phát triển bình thường của cơ thể. Chỉ tiêm hoocmôn sinh trưởng khi thực sự bị thiếu hụt loại hoocmôn (qua kết quả xét nghiệm) và không nên tiêm khi đã kết thúc giai đoạn dậy thì (do các đầu xương đã đóng) Tình huống 5: Khi nghiên cứu ảnh hưởng của nhiệt độ lên sự sinh trưởng của động vật biến nhiệt, bạn Vinh cho rằng: “Không nên nuôi cá rô phi vào mùa đông vì vào mùa này cá thường lớn chậm, dễ mắc bệnh, thậm chí có thể chết” . Em có đồng ý vơi quan đi ́ ểm của bạn Vinh không? Hãy đưa ra lập luận để baỏ vệ quan điểm của mình. Khi tổ chức dạy học chủ đề: “Sinh trưởng và phát triển ở ĐV”, mục II.2 Bài 39 “Ảnh hưởng của nhiệt độ đến sinh trưởng và phát triển ở ĐV”, GV có thể tổ chức cho HS tranh luận về tình huống trên. 14
Sau đây là 1 ví dụ về kết quả tranh luận được chúng tôi ghi lại ở 1 lớp Nhóm đồng tình Nhóm phản đối Cá là động vật biến nhiệt. Vào mùa Cần tìm hiểu để khắc phục các thay đông, nhiệt độ thường thấp → thân đỏi bất lợi của môi trường trong mùa nhiệt giảm → hoạt tính của các enzim đông; Tham khảo các chuyên gia nuôi giảm → các quá trình chuyển hóa trồng thủy sản về cách thả giống, chăm trong cơ thể giảm → cá thường lớn sóc và quản lý các yếu tố môi trường ao chậm, dễ mắc bệnh, thậm chí có thể nuôi thì mùa đông vẫn có thể nuôi cá rô chết. phi được. Nếu nuôi cá rô phi vào mùa đông, xét Nên nuôi cá mùa đông để đảm bảo cá về mặt kinh tế người nuôi thủy sản giống, cá thịt qua vụ đông. Để giảm sẽ bị lỗ. thiểu rủi ro do thời tiết lạnh, người nuôi cá cần nắm vững kỹ thuật nuôi cá qua đông. Các bạn có thể tham khảo bài viết ở link sau: https://thuysanvietnam.com.vn/nuoi giucaquadong/ Sau khi HS tranh luận, GV phân tích, đánh giá kết quả TL và chốt lại vấn đề cơ bản, trọng tâm: Cá rô phi là động vật biến nhiệt. Đối với động vật biến nhiệt: Khi nhiệt độ môi trường xuống thấp (trời rét) làm thân nhiệt của ĐV giảm theo. Khi đó các quá trình chuyển hóa trong cơ thể giảm, thậm chí bị rối loạn; các hoạt động của ĐV như sinh sản, kiếm ăn cũng bị giảm. Vì thế, quá trình sinh trưởng, phát triển chậm lại. Tình huống 6: Huy là học sinh lớp 12, hàng xóm của Huy là Khôi (HS sinh lớp 9). Em Khôi đã vỡ giọng nhưng chiều cao mới chỉ đạt 1,55 m. Với mong muốn giúp em cải thiện chiều cao, cứ mỗi chiều Huy rủ Khôi đi chơi bóng rổ và khuyên Khôi nên lưu ý khẩu phần ăn hằng ngày. Khôi nói: “Khó cải thiện lắm anh ơi, bố mẹ em đều không cao nên em cũng chẳng hi vọng gì, chơi thể thao và chuẩn bị bữa ăn rườm ra chỉ mất thời gian thôi anh ạ” Em ủng hộ hay phản đối quan điểm của Nam? Tại sao? Khi dạy học chủ đề: “Sinh trưởng và phát triển ở động vật”, mục III – bài 39, GV có thể tổ chức cho HS tranh luận về tình huống trên. Sau đây là 1 ví dụ về kết quả tranh luận được chúng tôi ghi lại ở 1 lớp 15
Nhóm ủng hộ Nhóm phản đối Chiều cao chủ yếu do di truyền (kiểu Theo nhiều nghiên cứu của các nhà gen) quyết định. Dinh dưỡng và luyện khoa học, chiều cao của trẻ chỉ bị ảnh tập chỉ đóng vai trò nhỏ trong sự phát hưởng khoảng 23% từ yếu tố di triển chiều cao của trẻ. truyền, dinh dưỡng lại đóng góp đến 32%; chế độ vận động, thể dục thể thao quyết định 20%. Còn lại là những yếu tố của môi trường sống, giấc ngủ… Bố mẹ Nam đều không cao nên dù Nam có luyện tập và dinh dưỡng tốt Bố mẹ Nam đều không cao nhưng thì sự cải thiện cũng là không đáng kể. nếu Nam đặc biệt quan tâm đến chế độ dinh dưỡng, luyện tập thể dục thể thao… thì Nam hoàn toàn có thể cải thiện đáng kể chiều cao của mình. Sau khi HS tranh luận, GV phân tích, đánh giá kết quả TL và chốt lại vấn đề cơ bản, trọng tâm: Sự tăng trưởng chiều cao của người là sự kết hợp của nhiều yếu tố, trong đó 3 yếu tố đóng vai trò chủ đạo là di truyền, dinh dưỡng và luyện tập thể dục, thể thao. Khôi là HS lớp 9, có thể đây là giai đoạn vàng của tăng trưởng chiều cao. Vì vậy, Khôi cần đặc biệt lưu ý chế độ dinh dưỡng hằng ngày và môn thể thao giúp tăng chiều cao (bóng rổ, bơi, xà đơn…) thì có thể sẽ “cải thiện” chiều cao đáng kể so với bố mẹ. 3.2.3.2. Tình huống để tổ chức hoạt động Luyện tập/Vận dụng/Kiểm tra đánh giá Các tình huống mà chúng tôi xây dựng trong đề tài này, trong quá trình dạy học GV có thể vận dụng linh hoạt để tổ chức hoạt động luyện tâp/vận dụng/kiểm tra đánh giá. Tình huống 7: Khi nước lũ tràn về, cây lúa nước sâu có thể luôn ngoi lên trên mặt nước. Tốc độ sinh trưởng của loài cây này đo được đến 25cm/ngày. Giải thích về sự sinh trưởng chiều cao của loài cây này, bạn Nhật cho rằng : “Do người trồng lúa bón nhiều phân và tác động phối hợp của tất cả các loại hoocmôn trong cây giúp tốc độ sinh trưởng của cây lúa nước sâu đạt 25cm/ngày”. Em có đồng tình với giải thích của bạn Nhật không? Tại sao? 16
Hình 3. Cây lúa nước sâu (http://dwrm.gov.vn/index.php? language=vi&nv=news&op=KhoahocCongnghe/Sudunggenluadethich ungvoilulut7380) Khi dạy học chủ đề: “Sinh trưởng và phát triển ở thực vật”, phần: Luyện tập/Vận dụng, GV có thể tổ chức cho HS tranh luận về tình huống trên. Sau đây là 1 ví dụ về kết quả tranh luận được chúng tôi ghi lại ở 1 lớp Nhóm ủng hộ Nhóm phản đối Bón nhiều phân giúp cây sinh trưởng Cây lúa nước sâu đạt 25cm/ngày là do nhanh nên có thể đạt chiều dài tối đa ở hoạt động của mô phân sinh lóng và mô từng giai đoạn sinh trưởng, phát triển. phân sinh đỉnh, phân bón chỉ có tác dụng hỗ trợ. Hoocmôn TV có vai trò kích thích sự sinh trưởng sinh trưởng giãn dài của tế Cây lúa nước sâu đạt 25cm/ngày là do bào, kích thích sự sinh trưởng chiều cao sự phối hợp của auxin, gibêrelin, của cây nên sự phối hợp của tất cả các xitokinin, trong đó gibêrelin đóng vai trò loại hoocmôn trong cây giúp tốc độ sinh chủ đạo. Axit abxixic, êtylen là các trưởng của cây lúa nước sâu đạt hoocmôn ức chế nên không có tác dụng 25cm/ngày”. đối với sự tăng chiều dài của loài cây này. Sau khi HS tranh luận, GV phân tích, đánh giá kết quả TL và chốt lại vấn đề cơ bản, trọng tâm: Sự tăng chiều dài của cây lúa nước sâu đạt 25cm/ngày ngoài vai trò của phân bón thì tác động chủ yếu thuộc về hoạt động của mô phân sinh lóng, mô phân sinh đỉnh và tác động phối hợp của các hoocmôn kích thích (auxin, gibêrelin, xitokinin), trong đó gibêrelin đóng vai trò chủ đạo. Axit abxixic, êtylen là các hoocmôn ức chế nên không có tác dụng làm tăng chiều dài của loài cây này. Tình huống 8: Vài tháng gần đây, cô con gái hơn 7 tuổi nhà chị Hoa phàn nàn với mẹ về tình trạng bị đau ở hai bên ngực. Sắp xếp công việc đưa con đi khám tại Bệnh viện Nhi Trung ương, chị Hoa bàng hoàng khi các bác sĩ cho biết, bé nhà chị bị dậy thì sớm. Khi nghe câu chuyện này, bạn Hải cho rằng: “Dậy thì 17
sớm hay muộn cũng chẳng ảnh hưởng gì đến sự phát triển của trẻ”. Em có đồng tình với ý kiến của bạn Hải không? Vì sao? Khi dạy học chủ đề: “Sinh trưởng và phát triển ở động vật”, phần: Luyện tập, vận dụng, GV có thể tổ chức cho HS tranh luận về tình huống trên. Sau đây là 1 ví dụ về kết quả tranh luận được chúng tôi ghi lại ở 1 lớp Nhóm đồng tình Nhóm không đồng tình Dậy thì sớm hay muộn cũng chẳng Bình thường trẻ gái bước vào độ tuổi ảnh hưởng gì đến sự phát triển của dậy thì trung bình từ 8 13 tuổi và ở trẻ. trẻ trai là từ 9 14 tuổi. Ở độ tuổi này nồng độ ơstrôgen ở buồng Dậy thì sớm trẻ sẽ sớm ổn đinh về trứng/testostêrôn ở tinh hoàn tăng tâm lí, giúp trẻ tự tin hơn trong các mạnh kích thích sự hình thành các đặc hoạt động. điểm sinh dục phụ thứ cấp. Dậy thì Ở giai đoạn dậy thì nồng độ nồng độ sớm là khi trẻ có các dấu hiệu phát ơstrôgen ở buồng trứng/testostêrôn ở triển về giới tính trước 8 tuổi đối với tinh hoàn tăng cao giúp tăng nhanh sự nữ và trước 9 tuổi đối với nam. phát triển xương. Trong tổng thời gian Dậy thì sớm ở trẻ có thể gây ra tâm sinh trưởng và phát triển của một con lý ngại ngùng, dễ làm trẻ thiếu tự tin người, dậy thì sớm trẻ sẽ cao sớm còn ảnh hưởng tới chất lượng học tập của dậy thì muộn trẻ sẽ tăng trưởng chiều trẻ cao muộn nhưng tổng sẽ không đổi. Dậy thì sớm ở trẻ làm các khớp Dậy thì sớm giúp trẻ sớm ổn định về xương bị đóng sớm hơn bình thường, nhận thức, tránh được tình trạng quan rút ngắn thời gian sinh trưởng do đó hệ tình dục sớm → tránh có thai ngoài làm ảnh hưởng tới chiều cao của trẻ ý muốn. khi trưởng thành. Dậy thì sớm, trẻ có xu hướng quan hệ tình dục sớm trước tuổi trưởng thành gây hậu quả với trẻ gái là có thai ngoài ý muốn do chưa đủ kiến thức. Sau khi HS tranh luận, GV phân tích, đánh giá kết quả TL và chốt lại vấn đề cơ bản, trọng tâm: Bình thường trẻ gái bước vào độ tuổi dậy thì trung bình từ 8 13 tuổi và ở trẻ trai là từ 9 14 tuổi. Ở độ tuổi này nồng độ ơstrôgen ở buồng trứng/testostêrôn ở tinh hoàn tăng mạnh kích thích sự hình thành các đặc điểm sinh dục phụ thứ cấp. Nếu dậy thì (sớm trước 8 tuổi đối với nữ và trước 9 tuổi đối với nam) sẽ ảnh hưởng lớn đến sự phát triển thể chất (ảnh hưởng đến sự phát triển chiều cao do các khớp xương bị đóng sớm) và tâm lí. 18
Tình huống 9: Cô bé Lee Eun Chae, sinh năm 2011 ở Hàn Quốc nổi tiếng mạng xã hội với gương mặt xinh xắn, phong cách ăn mặc thời trang sành điệu. Cô bé được mệnh danh là "cô bé 6 tuổi xinh nhất thế giới" này đã được mẹ rất quan tâm đến khẩu phần ăn và cho dùng mỹ phẩm, chăm sóc da sớm. Mới đây thông tin cô bé không thể phát triển chiều cao dù đang tuổi ăn tuổi lớn đã được cộng đồng mạng rất quan tâm. Bố mẹ của mẫu nhí này đã đưa con đi kiểm tra. Sau khi thăm khám, các bác sĩ cho biết tuổi xương của Eun Chae hiện tại đã đạt tới mức 16 tuổi, phát triển hoàn thiện và khó có thể cao thêm, mặc dù bé chỉ mới 9 tuổi. Phỏng đoán về nguyên nhân của hiện tượng trên, một nhóm HS cho rằng: Có thể do mẫu nhí này sử dụng mỹ phẩm từ quá sớm trong 1 thời gian dài dẫn đến hiện tượng dậy thì sớm. Em có đồng tình với ý kiến của nhóm HS trên không? Vì sao? Hình 4. Mẫu nhí ở Hàn Quốc Lee Eun Chae, sinh năm 2011 (https://baophapluat.vn/thegioisao/maunhinoitienghanquocdung caovilamdungmyphamquasom 520029.html) Khi dạy học chủ đề: “Sinh trưởng và phát triển ở động vật”, phần: Luyện tập, vận dụng , GV có thể tổ chức cho HS tranh luận về tình huống trên. Sau đây là 1 ví dụ về kết quả tranh luận được chúng tôi ghi lại ở 1 lớp 19
Nhóm đồng tình Nhóm không đồng tình Mẹ của bé rất quan tâm đến chế độ Mỹ phẩm không liên quan đến hiện ăn nên nguyên nhân dậy thì sớm có thể tượng dậy thì sớm ở trẻ. Mẫu nhí này do bé sử dụng mỹ phẩm từ rất sớm. dậy thì sớm có thể do ăn các loại thức ăn nhanh. Theo nghiên cứu của tại Đại học CaliforniaBerkeley (Mỹ) cho thấy Mỹ phẩm là an toàn cho mọi lứa tuổi. những hóa chất liên quan đến tình Sử dụng mỹ phẩm sớm không thể gây trạng dậy thì sớm gồm phthalate dậy thì sớm ở trẻ mà giúp trẻ trông (thường có trong nước hoa, xà bông, xinh xắn hơn nhờ đó trẻ tự tin hơn. dầu gội và chất khử mùi); paraben (chất bảo quản trong mỹ phẩm) và phenol (có trong mọi thứ từ son môi đến kem dưỡng da hay triclosan trong kem đánh răng). Bố mẹ không nên cho con làm điệu Các bà mẹ có thể cho con làm điệu từ từ nhỏ, một hai tuổi đã cho sơn móng nhỏ như sơn móng tay móng chân, uốn tay móng chân, uốn tóc, dùng mỹ phẩm tóc, dùng mỹ phẩm make up vì mỹ make up để tránh hiện tượng dậy thì phẩm là vô hại và trông con xinh xắn sớm gây rối loạn nội tiết tố, nguy hại hơn. sức khỏe về sau. Sau khi HS tranh luận GV phân tích, bổ sung và kết luận: Sử dụng mỹ phẩm khi các bé còn nhỏ tuổi có thể gây dậy thì sớm do trong nhiều loại mỹ phẩm (thuốc làm móng tay/chân, son, phấn, thuốc nhuộm tóc… chứa những hóa chất liên quan đến tình trạng dậy thì sớm. Tình huống 10: Khi nghiên cứu ảnh hưởng của nhiệt độ lên sự sinh trưởng của người, bạn Linh cho rằng: “Vào mùa đông trẻ em thường lớn chậm và dễ ốm”. Em có đồng tình vơi quan đi ́ ểm của bạn Linh không? Làm thế nào để khắc phục tình trạng trên? Hãy đưa ra lập luận để bao v ̉ ệ quan điểm của mình. Khi dạy học chủ đề: “Sinh trưởng và phát triển ở động vật”, phần: Luyện tập, vận dụng, GV có thể tổ chức cho HS tranh luận về tình huống trên. Sau đây là ví dụ kết quả tranh luận được chúng tôi ghi lại ở 1 lớp Nhóm đồng tình Nhóm phản đối Người được xếp vào nhóm động vật Khắc phục những bất lợi của thời tiết hằng nhiệt. Vào mùa đông, nhiệt độ mùa đông bằng cách mặc đủ ấm, tăng thường thấp → cơ thể mất nhiều khẩu phần ăn, ăn thức ăn đủ ấm, tắm 20