Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Vận dụng phương pháp Socrates để xây dựng hệ thống câu hỏi đọc - hiểu truyện ngắn Chiếc thuyền ngoài xa của Nguyễn Minh Châu nhằm phát triển tư duy phản biện cho học sinh

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:57

Thêm vào BST

Báo xấu

22
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu sáng kiến nhằm góp phần đổi mới phương pháp dạy - học, nâng cao hiệu quả dạy - học tác phẩm “Chiếc thuyền ngoài xa”, đặc biệt là trong tình hình đổi mới giáo dục toàn diện, hướng đến phát triển năng lực cho người học. Góp phần hình thành kĩ năng tƣ duy, phản biện trƣớc các vấn đề về khoa học và đời sống xã hội.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Vận dụng phương pháp Socrates để xây dựng hệ thống câu hỏi đọc - hiểu truyện ngắn Chiếc thuyền ngoài xa của Nguyễn Minh Châu nhằm phát triển tư duy phản biện cho học sinh

SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM VẬN DỤNG PHƢƠNG PHÁP SOCRATES ĐỂ XÂY DỰNG HỆ THỐNG CÂU HỎI ĐỌC - HIỂU TRUYỆN NGẮN “CHIẾC THUYỀN NGOÀI XA” CỦA NGUYỄN MINH CHÂU NHẰM PHÁT TRIỂN TƢ DUY PHẢN BIỆN CHO HỌC SINH LĨNH VỰC: NGỮ VĂN 0
SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGHỆ AN TRƢỜNG THPT PHAN THÚC TRỰC =====  ===== SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM VẬN DỤNG PHƢƠNG PHÁP SOCRATES ĐỂ XÂY DỰNG HỆ THỐNG CÂU HỎI ĐỌC - HIỂU TRUYỆN NGẮN “CHIẾC THUYỀN NGOÀI XA” CỦA NGUYỄN MINH CHÂU NHẰM PHÁT TRIỂN TƢ DUY PHẢN BIỆN CHO HỌC SINH LĨNH VỰC: NGỮ VĂN Tên tác giả: Phan Thị Thơm Tổ chuyên môn: Văn - Ngoại ngữ Năm thực hiện: 2022 Số điện thoại: 0368627199 NĂM HỌC: 2021 - 2022
MỤC LỤC Trang PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ .......................................................................................... 1 I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI........................................................................................... 1 II. MỤC ĐÍCH VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................ 2 III. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU .................................................... 3 IV. CẤU TRÚC CỦA SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM ............................................ 3 1. Cơ sở lí luận ....................................................................................................... 3 2. Cơ sở thực tiễn ................................................................................................... 3 3. Đề xuất giải pháp “Vận dụng phƣơng pháp Socratic để xây dựng hệ thống câu hỏi Đọc - hiểu truyện ngắn “Chiếc thuyền ngoài xa„ của Nguyễn Minh Châu nhằm phát triển tƣ duy phản biện cho HS .................................................... 4 4. Thực nghiệm sƣ phạm........................................................................................ 4 PHẦN II. NỘI DUNG ............................................................................................. 5 I. CƠ SỞ LÍ LUẬN ................................................................................................... 5 1. Tìm hiểu vài nét về triết gia Hi Lạp cổ đại Socrats và phƣơng pháp Socrates ............. 5 1.1. Vài nét về triết gia Hi Lạp cổ đại Socrats .................................................... 5 1.2. Phƣơng pháp Socrates .................................................................................. 5 1.3. Tầm quan trọng của việc sử dụng phƣơng pháp Socrates ........................... 6 1.4. Cách sử dụng phƣơng pháp Socrates trong lớp học .................................... 6 1.5. Các loại câu hỏi Socrates ............................................................................. 7 2. Tƣ duy phản biện và tầm quan trọng của tƣ duy phản biện với đời sống con ngƣời................................................................................................................ 8 2.1. Tƣ duy phản biện ......................................................................................... 8 2.2. Tầm quan trọng của tƣ duy phản biện ......................................................... 9 2.3. Đặc điểm của ngƣời có tƣ duy phản biện .................................................. 10 2.4. Cách rèn luyện kỹ năng tƣ duy phản biện ................................................. 10 3. Mối quan hệ giữa phƣơng pháp Socrates và tƣ duy phản biện ........................ 11 4. Sự cần thiết phải vận dụng phƣơng pháp Socrates để xây dựng hệ thống câu hỏi đọc hiểu trong dạy - học tác phẩm “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu để phát triển tƣ duy phản biện cho HS ................................ 11 II. CƠ SỞ THỰC TIỄN .......................................................................................... 12 1. Khảo sát thực trạng về hệ thống câu hỏi trong giáo án giảng dạy trên
mạng Internet và các SKKN liên quan đến tiết Đọc - hiểu văn bản “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu (chƣơng trình Ngữ văn 12 cơ bản) ... 12 1.1. Thực trạng xây dựng câu hỏi đọc - hiểu “Chiếc thuyền ngoài xa” (Nguyễn Minh Châu) trong các giáo án giảng dạy trên mạng Internet hiện nay.... 12 1.2. Thực trạng xây dựng câu hỏi khi đọc - hiểu “Chiếc thuyền ngoài xa” (Nguyễn Minh Châu) trong các SKKN: ........................................................... 14 2. Khảo sát thực trạng về sử dụng hệ thống câu hỏi Đọc - hiểu văn bản “Chiếc thuyền ngoài xa” (Nguyễn Minh Châu) của các GV trong tổ chuyên môn khi giảng dạy trên lớp .................................................................................. 15 3. Khảo sát thực trạng về ngƣời học trong vấn đề đặt câu hỏi và trả lời câu hỏi khi đọc - hiểu “Chiếc thuyền ngoài xa”của Nguyễn Minh Châu .................. 15 III. ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP: VẬN DỤNG PHƢƠNG PHÁP SOCRATES ĐỂ XÂY DỰNG HỆ THỐNG CÂU HỎI ĐỌC - HIỂU TRUYỆN NGẮN “CHIẾC THUYỀN NGOÀI XA„ CỦA NGUYỄN MINH CHÂU NHẰM PHÁT TRIỂN TƢ DUY PHẢN BIỆN CHO HỌC SINH ...................................... 16 1. Xây dựng hệ thống câu hỏi đối thoại Socrates (dùng trên lớp) ....................... 16 1.1. Xây dựng hệ thống câu hỏi đối thoại Socrates (dùng trên lớp) ................. 17 1.2. Hƣớng dẫn HS xây dựng hệ thống câu hỏi đối thoại (dùng trên lớp, đối thoại giữa HS - HS) .................................................................................... 22 2. Xây dựng hệ thống câu hỏi Socrates cho nhóm HS thảo luận, tranh luận, tranh biện ............................................................................................................. 23 3. Hệ thống câu hỏi Socrates cho cá nhân HS tự truy vấn................................... 28 IV. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM............................................................................ 30 PHẦN III. KẾT LUẬN ......................................................................................... 47 1. Những ƣu điểm của việc vận dụng phƣơng pháp hỏi Socrates để xây dựng hệ thống câu hỏi đọc - hiểu trong dạy - học “Chiếc thuyền ngoài xa” (Nguyễn Minh Châu) ........................................................................................... 47 2. Những điều cần lƣu ý khi vận dụng phƣơng pháp hỏi Socrates để xây dựng hệ thống câu hỏi đọc - hiểu tác phẩm “Chiếc thuyền ngoài xa” (Nguyễn Minh Châu) ........................................................................................... 47 3. Kiến nghị, đề xuất ............................................................................................ 47 4. Lời kết .............................................................................................................. 47 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 49 PHỤ LỤC 1
DANH MỤC VIẾT TẮT Từ viết tắt Viết đầy đủ GV Giáo viên HS Học sinh SGK Sách giáo khoa SKKN Sáng kiến kinh nghiệm THPT Trung học phổ thông
PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI Quá trình phát triển của nhân loại đã chứng minh rằng: không có tiến bộ vĩ đại nào xuất hiện nếu không có tƣ duy phản biện đồng hành. Đúng vậy! Giordano Bruno bị Giáo hội trung cổ thiêu sống vì tin vào các bằng chứng cho thấy Trái Đất hình cầu chứ không phải mặt phẳng. Khi Charles Darwin lần đầu công bố Thuyết tiến hóa, ông bị cộng đồng khoa học tẩy chay dữ dội. Albert Einstein, bộ óc vĩ đại nhất nhân loại thế kỉ 20, cũng bị ngờ vực khi đƣa ra Thuyết tương đối… Các cá nhân trên đã không để cho tƣ tƣởng cũ đàn áp hoặc áp lực cộng đồng chi phối, mà họ đã kiên định, tin tƣởng vào kết quả từ quá trình tự vấn, trao đổi và suy nghiệm của bản thân cuối cùng chân lí đƣợc sáng tỏ. Nhờ bạn đồng hành vô hình mang tên phản biện mà tri thức loài ngƣời đã tiến những bƣớc xa. Trong thời đại hiện nay, khi đất nƣớc bƣớc vào thời kì hội nhập, khi học sinh, sinh viên ngƣời Việt phải làm việc với môi trƣờng sống rộng lớn thì việc rèn luyện cho HS tƣ duy phản biện, luôn suy nghĩ độc lập, đƣa ra quan điểm để tranh luận nhằm đi đến chân lí cuối cùng của sự việc là hết sức cần thiết. Đây cũng là yêu cầu, mục tiêu của giáo dục hiện đại. Bởi vậy trong nghị quyết hội nghị Trung ƣơng 8 khóa XI về đổi mới căn bản toàn diện giáo dục đã đƣa ra nhiệm vụ: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại, phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc”. Và tại thông tƣ số 13/2012/TT-BGDĐT ngày 06/4/2012, chƣơng II, điều 7, mục 2c cũng quy định: “Hướng dẫn học sinh học tập tích cực, chủ động, sáng tạo và biết phản biện”. Để rèn luyện tƣ duy phản biện cho HS, có rất nhiều cách khác nhau nhƣng chúng ta không thể không kể đến kĩ thuật hỏi. Mấu chốt của cả việc học lẫn việc dạy chính là đặt câu hỏi. Không có câu hỏi, không có tƣ duy. Hơn thế nữa, trong thời đại bùng nổ thông tin, Internet phủ khắp và các công cụ tìm kiếm lúc nào cũng sẵn sàng, việc ghi nhớ càng mất dần ý nghĩa. Các câu hỏi lúc này trở thành yếu tố quan trọng số một để một ngƣời bắt đầu với việc học. Trong khi đó, nền giáo dục Việt Nam có truyền thống “thầy đọc - trò chép” hằng nghìn năm, vì thế ngƣời dạy không có thói quen khuyến khích HS đặt câu hỏi (ngƣời học đặt câu hỏi cho thầy hoặc cho bạn). Đây là đặc điểm không tốt cho một nền giáo dục tiến bộ. Và chính điều đó gây ra cản trở lớn cho cả việc dạy lẫn việc học. Để khơi dậy trí tò mò, ham hiểu biết của ngƣời học, để việc học thực sự trở nên “tự thân”, nhà giáo sẽ phải dụng công hơn nhiều trong việc chuẩn bị cho các chiến lƣợc hỏi - đáp để vƣợt qua lối học đọc - chép thụ động đó. Và trong tiến trình dạy - học, rõ ràng là cả thầy và trò đều phải rèn luyện khả năng hỏi - đáp của mình. Và trên hết, cả hai đối tƣợng đó phải thành thục tƣ duy phản biện vốn có nội hàm quan trọng chính là các câu hỏi. Mà việc vận dụng tốt kĩ thuật đặt câu hỏi của Socrats, hay còn gọi là phƣơng pháp hỏi Socrates là hữu hiệu nhất. 1
Trong chƣơng trình Ngữ văn THPT, hệ thống các bài Đọc hiểu - văn bản văn học chiếm thời lƣợng rất lớn và có vị trí đặc biệt quan trọng trong việc giúp HS nhìn nhận, thƣởng thức, khám phá đời sống xã hội qua các thời kì của các dân tộc, trong đó nền văn học của dân tộc Việt Nam là chủ yếu. Qua mỗi tác phẩm văn học, ngƣời học đƣợc đối thoại với tác giả về các vấn đề xã hội và con ngƣời. Đặc biệt, các tác phẩm văn học sau 1975 đƣợc lựa chọn giảng dạy trong chƣơng trình Ngữ văn 12 là những tác phẩm đặt ra nhiều vấn đề nóng bỏng của xã hội trong thời kì đổi mới, đặt HS trƣớc các vấn đề phải suy nghĩ, lựa chọn. “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu là truyện ngắn nhƣ thế. Bởi vậy, việc vận dụng phƣơng pháp Socrates để xây dựng hệ thống câu hỏi đọc hiểu nhằm rèn luyện và phát triển tƣ duy phản biện cho HS khi học tác phẩm này là rất cần thiết. Thế nhƣng hiện nay, việc đầu tƣ tổ chức các phƣơng pháp, phƣơng tiện dạy - học để rèn tƣ duy phản biện cho văn bản này còn nhiều hạn chế. Vì thế, chúng tôi đã chọn đề tài “Vận dụng phƣơng pháp Socrates để xây dựng hệ thống câu hỏi đọc - hiểu truyện ngắn “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu nhằm phát triển tƣ duy phản biện cho HS” Đề tài này đã đƣợc thực hiện thí điểm ở những lớp tôi giảng dạy trong năm học 2020 - 2021 và đƣợc áp dụng rộng rãi trong năm học 2021 - 2022 đem lại những tín hiệu tích cực, phát huy đƣợc năng lực tƣ duy phản biện của ngƣời học. II. MỤC ĐÍCH VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 1. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu sáng kiến này chúng tôi hƣớng đến các mục đích sau đây: - Góp phần đổi mới phƣơng pháp dạy - học, nâng cao hiệu quả dạy - học tác phẩm “Chiếc thuyền ngoài xa”, đặc biệt là trong tình hình đổi mới giáo dục toàn diện, hƣớng đến phát triển năng lực cho ngƣời học. - Góp phần hình thành kĩ năng tƣ duy, phản biện trƣớc các vấn đề về khoa học và đời sống xã hội. - Giúp HS nhanh nhạy trong tƣ duy, rèn luyện kĩ năng giải quyết vấn đề, phát huy năng lực cá nhân và khả năng sử dụng ngôn ngữ. - Giúp HS có một giờ học thoải mái, tự do bộc lộ suy nghĩ, quan điểm của cá nhân. - Hình thành kĩ năng đọc - hiểu một văn bản văn học. 2. Phƣơng pháp nghiên cứu Trong quá trình làm sáng kiến kinh nghiệm này, chúng tôi đã sử dụng các phƣơng pháp nghiên cứu sau đây: - Phƣơng pháp thu thập và xử lí thông tin. - Phƣơng pháp phân tích - tổng hợp. 2
- Phƣơng pháp khảo sát thực tế. - Phƣơng pháp phát hiện và giải quyết vấn đề. - Phƣơng pháp so sánh đối chiếu. - Phƣơng pháp hoạt động thực hành thực tiễn. III. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU 1. Đối tƣợng nghiên cứu - Truyện ngắn “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minhh Châu, trong chƣơng trình Ngữ văn 12 THPT. - Hệ thống câu hỏi Socrats và câu hỏi đọc hiểu tác phẩm “Chiếc thuyền ngoài xa”. - Học sinh lớp 12 tại trƣờng THPT Phan Thúc Trực. - Giáo viên giảng dạy môn Ngữ văn tại trƣờng THPT Phan Thúc Trực. 2. Phạm vi nghiên cứu Sáng kiến này chỉ nghiên cứu ở phạm vi vận dụng phƣơng pháp hỏi Socrates để xây dựng hệ thống câu hỏi trong dạy - học đọc hiểu tác phẩm “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu trong chƣơng trình Ngữ văn 12 THPT nhằm rèn luyện tƣ duy phản biện cho HS. Giờ học chủ yếu vận dụng phƣơng pháp đặt câu hỏi truy vấn, tranh luận để học sinh bộc lộ quan điểm cá nhân, tự mình nhận thức chân lí của vấn đề đƣợc nêu. Tạo thành môi trƣờng dân chủ để học sinh tự bộc lộ những kiến thức đã biết, những sai lầm trong nhận thức cũng nhƣ tự tìm tòi, khám phá tri thức mới. IV. CẤU TRÚC CỦA SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, sáng kiến kinh nghiệm này triển khai các nội dung sau đây: 1. Cơ sở lí luận 1.1. Tìm hiểu vài nét về triết gia Hi Lạp cổ đại Socrats và phƣơng pháp Socrates 1.2. Tƣ duy phản biện và tầm quan trọng của tƣ duy phản biện với đời sống con ngƣời 1.3. Mối quan hệ giữa phƣơng pháp Socrates và tƣ duy phản biện 1.4. Sự cần thiết phải xây dựng hệ thống câu hỏi Socrates khi dạy - học Đọc hiểu các tác phẩm “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu để phát triển tƣ duy phản biện cho HS 2. Cơ sở thực tiễn 2.1. Khảo sát thực trạng về hệ thống câu hỏi đọc - hiểu trong các giáo án 3
giảng dạy trên mạng Internet và các SKKN liên quan đến tiết Đọc - hiểu văn bản “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu (chƣơng trình Ngữ văn 12 cơ bản). 2.2. Khảo sát thực trạng về sử dụng hệ thống câu hỏi Đọc - hiểu văn bản “Chiếc thuyền ngoài xa” (Nguyễn Minh Châu) của các GV trong tổ chuyên môn: 2.3. Khảo sát thực trạng về vấn đề đặt câu hỏi và trả lời câu hỏi khi đọc - hiểu tác phẩm “Chiếc thuyền ngoài xa” (Nguyễn Minh Châu) của HS lớp 12 trƣờng THPT Phan Thúc Trực - Yên Thành - Nghệ An: 3. Đề xuất giải pháp “Vận dụng phƣơng pháp Socrates để xây dựng hệ thống câu hỏi Đọc - hiểu truyện ngắn “Chiếc thuyền ngoài xa„ của Nguyễn Minh Châu nhằm phát triển tƣ duy phản biện cho HS 3.1. Xây dựng hệ thống câu hỏi đối thoại Socrates dùng trên lớp 3.2. Xây dựng hệ thống câu hỏi Socrates cho nhóm HS thảo luận, tranh luận 3.3. Xây dựng hệ thống câu hỏi Socrates cho cá nhân HS tự truy vấn 4. Thực nghiệm sƣ phạm 4.1. Mục đích thực nghiệm 4.2. Đối tƣợng thực nghiệm 4.3. Nội dung thực nghiệm 4.4. Thời gian thực nghiệm 4.5. Giáo án thực nghiệm 4.6. Kết quả khảo sát 4.7. Kết luận sau khi khảo sát 4
PHẦN II. NỘI DUNG I. CƠ SỞ LÍ LUẬN Nhƣ chúng ta đã biết, từ xa xƣa lối học theo cặp của ngƣời Do Thái (Eran Katz) khuyến khích ngƣời học đi đến tận cùng của vấn đề bằng cách đặt câu hỏi liên tục, trả lời cho một câu hỏi luôn là một câu hỏi khác. Cách học đó không chỉ giúp ngƣời học tiếp cận đến chiều sâu của chân lý mà còn giúp ngƣời học tự trải nghiệm để trƣởng thành trong quá trình học tập. Và khi đã thực sự “sống” với tri thức ấy, thì nó rất khó mất đi. Đó là bí quyết để dân tộc Do Thái có khả năng ghi nhớ nổi bật, giúp họ bảo tồn đƣợc di sản trí tuệ qua hàng nghìn năm mà không cần đến nhiều văn bản. Phổ biến hơn, ngày nay phƣơng pháp học tập dựa vào hỏi đáp của Socrats vẫn đƣợc sử dụng nhƣ là công cụ học tập cơ bản của rất nhiều lớp học. Theo đó, việc tiếp cận tri thức thƣờng bắt đầu bằng một câu hỏi mấu chốt, tiếp sau đó là việc đối thoại hỏi - đáp liên tục cho tới khi chân lí lộ diện một cách rõ ràng, luôn thật sự cần thiết. Bởi vậy, ngƣời dạy cần trang bị cho mình một kĩ năng đặt câu hỏi thành thục, chuẩn bị một danh mục các câu hỏi của bài học là yếu tố cực kì quan trọng. Giáo viên sẽ tạo ra môi trƣờng cởi mở để khuyến khích HS hỏi các câu hỏi có chất lƣợng; một mặt ra sức rèn luyện khả năng đặt ra các câu hỏi tốt, mặt khác trợ giúp HS thực hành liên tục việc đặt câu hỏi có hiệu quả sẽ giúp cho HS có đƣợc kĩ năng tƣ duy phản biện. Vì thế phƣơng pháp đặt câu hỏi của triết gia Hi Lạp cổ đại Socrats là một lựa chọn có giá trị. 1. Tìm hiểu vài nét về triết gia Hi Lạp cổ đại Socrats và phƣơng pháp Socrates 1.1. Vài nét về triết gia Hi Lạp cổ đại Socrats Socrats là một nhà triết học Hy Lạp và là nguồn tƣ duy chính của phƣơng Tây cổ đại. Ông sinh ra vào khoảng năm 470 trƣớc công nguyên, tại Athens, Hy Lạp. Ông không viết nhiều về chính mình cho nên những tài liệu liên quan về ông hiện nay chủ yếu đƣợc ngƣời học trò của ông là Plato và Xenophon (khoảng 431 - 352 TCN) ghi lại. Ngoài những câu chuyện về tính cách, ngoại hình kỳ lạ, cuộc sống nghèo khó, những lời tiên tri về số phận của ông thì cái để lại cho ngƣời đời rất giá trị chính là phƣơng pháp đặt câu hỏi Socrats (Socrates Questioning Technique). Đây là một phƣơng pháp thực hành giảng dạy sƣ phạm, trong đó ngƣời giáo viên đặt câu hỏi cho học sinh theo cách để có thể rút ra câu trả lời và kết luận đúng. 1.2. Phương pháp Socrates Kỹ thuật đặt câu hỏi Socrats là cách hiệu quả để khám phá ý tƣởng theo chiều sâu. Phƣơng pháp này có thể đƣợc sử dụng ở tất cả các trình độ và là công cụ hữu ích cho tất cả các giáo viên. Bằng cách sử dụng kỹ thuật đặt câu hỏi Socrats, giáo viên thúc đẩy tƣ duy độc lập của học sinh và cho học sinh quyền sở hữu những kiến thức chúng đang học. Kỹ năng tƣ duy cấp cao hơn sẽ cần thiết khi 5
ngƣời học suy nghĩ, thảo luận, tranh luận, đánh giá và phân tích nội dung thông qua suy nghĩ của chính họ và những ngƣời xung quanh. Hiểu một cách đơn giản, phƣơng pháp đặt câu hỏi Socrats là cách giáo viên giúp học sinh tự khai thác và xâu chuỗi kiến thức của mình để đi đến kết luận/giải pháp cho một chủ đề/vấn đề nào đó. Khi đặt ra một vấn đề cần giải quyết, thay vì trực tiếp hỏi học sinh câu trả lời cho vấn đề đó, thì giáo viên sẽ tiếp cận gián tiếp bằng cách đặt những câu hỏi xung quanh có liên quan ít nhiều đến vấn đề đó. Khi học sinh đƣợc hỏi các câu hỏi gián tiếp, mạng lƣới thần kinh nơi “ghi nhớ” các chi tiết phụ đƣợc tái hoạt động và củng cố và dần dà dẫn ta đến các kết nối thần kinh nơi “ghi nhớ” trọng tâm vấn đề cần giải quyết. Phƣơng pháp đặt câu hỏi Socrats tƣởng chừng đơn giản và dễ thực hiện, nhƣng thực ra nó đòi hỏi ngƣời sử dụng kiến thức sâu sắc và cƣờng độ tập trung cao. Trong các ghi chép của Plato, học trò của Socrats, ngƣời giáo viên giả vờ nhƣ không biết gì về chủ đề bài học, để có thể khai thác đƣợc kiến thức của học sinh nhiều nhất có thể. Mỗi cá nhân đều có khả năng nhận ra đƣợc sự trái ngƣợc, tƣơng phản, vì thế ông giả định rằng những ý tƣởng chƣa hoàn thiện hoặc thiếu chính xác có thể đƣợc chỉnh sửa cho đúng thông qua việc đặt câu hỏi có kỷ luật, và vì thế sẽ dẫn đến việc sự thật và tính chính xác đƣợc cải thiện dần theo thời gian. Bên cạnh đó, Socrats cũng tin rằng việc thực hành cách đặt câu hỏi có tính kỷ luật cho phép ngƣời học kiểm tra các ý tƣởng một cách logic và xác định tính hợp lệ của những ý tƣởng đó. 1.3. Tầm quan trọng của việc sử dụng phương pháp Socrates Phƣơng pháp đặt câu hỏi Socrats giúp học sinh có tƣ duy phê phán, thông qua việc tập trung cụ thể vào quá trình suy nghĩ, HS biết lập luận, dùng các dẫn chứng lí lẽ để bảo vệ quan điểm của mình. Khi đƣợc hỏi một cách có hệ thống, kỷ luật, học sinh buộc sẽ phải giảm tốc độ suy nghĩ, kiểm tra trí nhớ và kiểm tra lại mạch tƣ duy một cách cẩn thận. Việc đặt câu hỏi có tính kỷ luật và sâu sắc trong lớp học có thể giúp đạt đƣợc các mục tiêu học tập sau:  Thực hành mô hình đặt câu hỏi khoa học  Hỗ trợ việc học chủ động, lấy học sinh làm trung tâm  Thúc đẩy phƣơng pháp học lấy việc hỏi làm gốc  Giúp học sinh tự xây dựng kiến thức  Giúp học sinh phát triển kỹ năng giải quyết vấn đề  Giúp học sinh rèn luyện khả năng ngôn ngữ. 1.4. Cách sử dụng phương pháp Socrates trong lớp học * Vai trò của giáo viên Khi dùng phƣơng pháp đặt câu hỏi Socrats, giáo viên chính là hình mẫu của 6
tƣ duy phản biện, nhƣng vẫn là ngƣời tôn trọng quan điểm của học sinh, thăm dò sự hiểu biết và thể hiện sự quan tâm đến suy nghĩ của học sinh. Giáo viên tạo ra và duy trì một môi trƣờng lớp học kích thích trí tuệ và công nhận giá trị của tất cả các học sinh trong môi trƣờng đó. Trong một môi trƣờng học tập cởi mở, an toàn và có tính đòi hỏi về mặt trí tuệ, học sinh sẽ đƣợc thử thách, nhƣng vẫn cảm thấy thoải mái khi trả lời các câu hỏi một cách trung thực và đầy đủ trƣớc các bạn cùng lớp. Bởi vậy giáo viên nên:  Lập kế hoạch cho các câu hỏi quan trọng và đóng vai trò xây dựng cấu trúc và định hƣớng bài học.  Đặt câu hỏi một cách rõ ràng và cụ thể  Thời gian chờ đợi: Duy trì im lặng và đợi ít nhất từ 5 đến 10 giây để học sinh phản hồi lại câu hỏi.  Duy trì sự tập trung cho cuộc thảo luận  Theo dõi câu trả lời của học sinh và mời các học sinh khác cùng xây dựng câu trả lời.  Khuyến khích các cuộc thảo luận với loại câu hỏi thăm dò.  Tóm tắt phần trả lời/thảo luận của học sinh (ví dụ: trên bảng hoặc trên máy chiếu) những gì đã đƣợc thảo luận.  Kéo càng nhiều học sinh vào cuộc thảo luận càng tốt. Hạn chế đặt các câu hỏi có/không, vì những câu hỏi đó thƣờng không thúc đấy học sinh phải suy nghĩ hoặc khuyến khích việc thảo luận.  Không đặt những câu hỏi mơ hồ hoặc vƣợt quá trình độ của học sinh. * Vai trò của học sinh Để áp dụng thành công phƣơng pháp Socrates, giáo viên phổ biến những việc mà học sinh cần làm, gồm có:  Tham gia khi đƣợc gọi tên.  Trả lời các câu hỏi một cách cẩn thận và rõ ràng nhất có thể.  Cố gắng truyền tải câu trả lời đến cả lớp để mọi ngƣời đều có thể nghe đƣợc.  Câu trả lời càng ngắn gọn càng tốt, để tối đa hóa thời gian và hiệu quả của lớp học. 1.5. Các loại câu hỏi Socrates: * Dạng câu hỏi làm rõ:  Ý chính của em là gì?  Em có thể đƣa ra một ví dụ không? 7
 Em lấy nguồn ý tƣởng đó ở đâu?  Em có thể tóm tắt lại những gì chúng ta vừa thảo luận không? * Dạng câu hỏi thăm dò các giả định, ý tưởng:  Em có giả định gì về vấn đề này?  Em sẽ hỗ trợ giả định của mình thế nào? Em nghĩ có thể tìm bằng chứng cho giả định của mình ở những đâu, hoặc những ngƣời nào? * Dạng câu hỏi thăm dò lý do và bằng chứng:  Em đã quan sát đƣợc gì trong phần trình bày/thí nghiệm đó?  Những bằng chứng nào có thể hỗ trợ giả thuyết của em? * Dạng câu hỏ thăm dò ý nghĩa và hậu quả:  Tác động của điều đó có là gì?  Em sẽ chốt lại điều gì từ những quan sát này?  Điều đó nhắc em nhớ lại gì?  Em dự đoán điều gì sẽ sảy ra tiếp theo? Trên đây là những hiểu biết về phƣơng pháp hỏi Socrates giúp giáo viên gợi nhớ lại các mảng kiến thức còn rời rạc trong trí nhớ HS bằng cách kích hoạt các vùng thông tin liên quan, giúp mở ra một cuộc tranh luận lành mạnh và kích thích trí tò mò trong học tập, rèn luyện tƣ duy cho HS. 2. Tƣ duy phản biện và tầm quan trọng của tƣ duy phản biện với đời sống con ngƣời Ngày nay, tƣ duy phản biện là một kỹ năng sống đƣợc đề cao trong nhà trƣờng, doanh nghiệp và trong cuộc sống. Những cá nhân có tƣ duy phản biện sẽ trở nên nổi trội và đƣợc đánh giá cao. Vậy tƣ duy phản biện là gì? Tƣ duy phản biện có tầm quan trọng nhƣ thế nào trong học tập và công tác? 2.1. Tư duy phản biện Hiện nay, có rất nhiều định nghĩa, nhiều cách hiểu về tƣ duy phản biện. Ví dụ nhƣ “Tư duy phản biện là khả năng, hành động để thấu hiểu và đánh giá được những dữ liệu thu thập được thông qua quan sát, giao tiếp, truyền thông, và tranh luận” (Michael Scriven). Tư duy phản biện là thái độ sẵn lòng quan tâm suy nghĩ chu đáo về những vấn đề và chủ đề xuất hiện trong cuộc sống cá nhân; sự hiểu biết về phương pháp điều tra và suy luận có lý; và một số kỹ năng trong việc áp dụng các phương pháp đó. Tư duy phản biện đòi hỏi sự nỗ lực bền bỉ để khảo sát niềm tin hay giả thuyết bất kỳ có xem xét đến các bằng chứng khẳng định nó và những kết luận xa hơn được nhắm đến. Nhƣng đáng chú ý hơn cả là ý kiến của nhà 8
nghiên cứu Hatcher cho rằng: “Tư duy phản biện là loại tư duy năng lực để đưa ra một phán đoán sau khi đã tìm cách thức đáng tin cậy để đánh giá thực chất mọi phương diện của các bằng chứng và các luận cứ”. Còn tác giả Nguyễn Gia Cầu thì cho rằng: “Tư duy phản biện là giá trị quan trọng của nhân cách, là quá trình tư duy gồm: phân tích, lựa chọn, “sàng lọc” và đánh giá một thông tin, một vấn đề đã có cách theo cách nhìn khác nhằm làm sáng tỏ và khẳng định lại tính chính xác của vấn đề”. Hoặc trong “Tài liệu tập huấn về Kỹ Năng Sống của tổ chức World Vision Việt Nam” viết: “Tư duy phản biện là một quá trình tư duy biện chứng gồm phân tích và đánh giá một thông tin đã có theo các cách nhìn khác cho vấn đề đã đặt ra nhằm làm sáng tỏ và khẳng định lại tính chính xác của vấn đề. Lập luận phản biện phải rõ ràng, lôgic, đầy đủ bằng chứng, tỉ mỉ và công tâm”. Nhƣ vậy, tƣ duy phản biện không đơn thuần chỉ là những ý kiến “phản biện” nhƣ tên gọi. Những hoạt động trong quá trình tƣ duy phản biện thƣờng bao gồm: nêu quan điểm và bảo vệ quan điểm, sử dụng những bằng chứng phù hợp, tạo mối liên hệ giữa các ý, đánh giá, phân tích, tổng hợp, phân loại, so sánh, chỉ ra khó khăn và cách khắc phục. Một quá trình tƣ duy phản biện đƣợc coi là tốt khi đạt đƣợc những tiêu chí: rõ ràng, mạch lạc, chính xác, thống nhất, ngắn gọn, phù hợp, những giải thích và lý do phù hợp, khách quan, toàn diện và có chiều sâu. Tƣ duy phản biện liên quan đến nhiều kỹ năng nhƣ: khả năng lắng nghe và đọc một cách cẩn thận; khả năng đánh giá các lập luận; khả năng tìm kiếm, phát hiện các giả định bên trong, và khả năng vạch ra các hệ quả của một phát biểu nào đó, khả năng thể hiện quan điểm của mình một cách thuyết phục Ngƣời có tƣ duy phản biện có thể suy luận ra những hệ quả từ những gì họ biết và biết cách sử dụng thông tin để giải quyết vấn đề, đồng thời tìm kiếm những nguồn thông tin liên quan để tăng hiểu biết của mình về vấn đề đó.Tƣ duy phản biện giúp chúng ta thu nạp kiến thức, tăng mức độ thấu hiểu lý thuyết đã biết, củng cố các lập luận, nâng cao hiệu quả xử lý công việc và giải quyết vấn đề. 2.2. Tầm quan trọng của tư duy phản biện Nhƣ đã nói ở trên, trong thời đại phát triển công nghệ nhƣ hiện nay, chỉ cần một click chuột máy tính, tra Google thì bất cứ thông tin nào cũng đều đƣợc trả lời bằng hàng nghìn, chục nghìn kết quả cụ thể. Với tình hình đó, việc con ngƣời trang bị cho mình kĩ năng tƣ duy, tƣ duy phản biện là hết sức cần thiết. Vì tƣ duy phản biện rất quan trọng: + Tƣ duy phản biện sẽ tăng kỹ năng vận dụng trí óc linh hoạt và khả năng phân tích thông tin, tích hợp các nguồn kiến thức đa dạng vào giải quyết vấn đề. Tƣ duy phản biện tốt sẽ thúc đẩy những kỹ năng tƣ duy góp phần quan trọng trong môi trƣờng làm việc không ngừng thay đổi. + Tƣ duy phản biện cải thiện các kỹ năng thuyết trình và ngôn ngữ. Suy nghĩ rõ ràng và có hệ thống có thể cải thiện cách mà chúng ta diễn đạt các ý tƣởng. Đối 9
với phân tích cấu trúc logic của văn bản, tƣ duy phản biện cũng tăng khả năng hiểu rõ những gì đã đƣợc viết. + Tƣ duy phản biện thúc đẩy sáng tạo. Nó đóng vai trò cốt lõi trong việc đánh giá các ý tƣởng mới, lựa chọn những ý tƣởng tốt nhất và điều chỉnh chúng nếu cần thiết. + Tƣ duy phản biện rất quan trọng đối với quá trình nhìn nhận bản thân, kiểm soát cuộc sống và làm nó trở nên có ý nghĩa, chúng ta cần nhận dạng rõ giá trị bản thân và tỉnh táo khi ra quyết định. Tƣ duy phản biện chính là thứ sẽ giúp chúng ta thực hiện những điều này một cách hợp lý. + Tƣ duy phản biện tốt là nền tảng của khoa học và dân chủ. Khoa học đòi hỏi việc sử dụng lập luận trong thử nghiệm và xác nhận các lý thuyết. Việc vận hành hiệu quả hơn của nền dân chủ tự do cũng đòi hỏi các công dân có cách suy nghĩ lý trí về các vấn đề xã hội để lan tỏa những giá trị đúng đắn và vƣợt qua những khuynh hƣớng và định kiến sai lầm. 2.3. Đặc điểm của người có tư duy phản biện Ngƣời có tƣ duy phản biện thƣờng có biểu hiện: - Hiểu sự gắn kết logic giữa các quan điểm. - Nhận dạng, phát triển và đánh giá các lập luận. - Tìm ra những sự không nhất quán và lỗi sai phổ biến trong cách lập luận. - Giải quyết vấn đề một cách có hệ thống. - Nhận dạng sự liên quan và tầm quan trọng của các ý tƣởng. - Xem xét cách lập luận và sự đúng đắn trong quan điểm, niềm tin của ngƣời khác. 2.4. Cách rèn luyện kỹ năng tư duy phản biện + Tích cực trau dồi kiến thức cho bản thân Ngƣời có tƣ duy phản biện thƣờng có khả năng ăn nói tốt, có thể tranh luận với ngƣời khác một cách dễ dàng. Tuy nhiên, để lập luận tốt chúng ta cần không ngừng trau dồi kiến thức tổng quát, nắm vững thông tin đa dạng về tất cả các lĩnh vực có liên quan đến ngành nghề mình đang làm việc và cả những ngành nghề không thuộc công việc của mình. Tập thói quen quan sát và học hỏi nhiều kiến thức để khi tranh luận thì mình luôn là ngƣời nắm rõ các thông tin chính xác để làm ngƣời khác thuyết phục. + Có một tầm nhìn khách quan Muốn có tƣ duy phản biện tốt, chúng ta cần có cái nhìn khách quan về một vấn đề nào đó, không nghĩ hay giải quyết vấn đề theo cảm tính hay đặt cái tôi quá nhiều để nhìn nhận một vấn đề. Hãy bỏ cái nhìn chủ quan và thay thế bằng suy nghĩ khách quan, có nhƣ vậy thì ta mới có thể lập luận vấn đề một cách chính xác. 10
+ Tập thói quen đặt câu hỏi - Khi giải quyết một vấn đề thì cần có thêm những câu hỏi tự đặt ra, nhìn nhận vấn đề dƣới nhiều góc độ để phòng tránh mọi trƣờng hợp không hay có thể xảy ra ngoài suy nghĩ của mình. Đây cũng là cách để giải quyết mọi vấn đề một cách chỉn chu, tránh sai sót. - Khi nhận diện một vấn đề nào đó, đầu tiên là chúng ta nắm rõ thông tin chính xác về vấn đề gì? Về ai? Về điều gì? Liên quan đến lĩnh vực gì? Sau đó, dựa trên những cơ sở khoa học và logic, hãy lên những câu hỏi để làm rõ vấn đề. Tại sao A mà không phải B, A đúng hay B đúng, nếu là A thì kết quả thế nào, B thì kết quả thế nào, cái nào mới là cái đúng và chính xác. Từ đó rút ra kết luận và nguyên nhân cho vấn đề trên. Tóm lại: Tƣ duy phản biện thật sự rất quan trọng cho tất cả mọi ngƣời, mọi lĩnh vực nghề nghiệp chuyên môn và mọi chuyên ngành khoa học. Quá trình tƣ duy phản biện liên quan đến việc thu thập và diễn giải thông tin một cách thận trọng và dùng nó để đạt đến một kết luận có thể biện minh đƣợc rõ ràng. Đây là một kỹ năng quan trọng vì nó tạo điều kiện cho chúng ta phân tích, đánh giá, xây dựng lại những suy nghĩ của mình, làm giảm rủi ro vận dụng, hành động, suy nghĩ với một niềm tin sai lầm. Đối với HS, để học đƣợc nội dung kiến thức, thì sự gắn kết trí tuệ là điều vô cùng cốt yếu. Mọi HS đều phải tự mình tƣ duy bằng cái đầu của chính mình, tự mình kiến tạo nên tri thức cho bản thân thì mới thành công đƣợc. 3. Mối quan hệ giữa phƣơng pháp Socrates và tƣ duy phản biện Ông cha ta đã dạy rằng: “Muốn biết thì phải hỏi, muốn giỏi thì phải học”. “Hỏi” đƣợc xem là yếu tố đầu tiên để rèn luyện tƣ duy cho con ngƣời. Khi chúng ta hỏi chính là lúc chúng ta đang tƣ duy, suy nghĩ. Phƣơng pháp hỏi Socrates sẽ giúp ngƣời tham dự tự nhận ra những lỗ hổng trong tƣ duy cũng nhƣ khuyết thiếu, sai lầm mà mình mắc phải. Từ đó giúp chúng ta có một cái nhìn thấu đáo, toàn diện hơn về vấn đề và về chính mình. Mặt khác phƣơng pháp hỏi Socrates giúp ta tránh khỏi những định kiến, những sai lầm mang tính chủ quan. Và chính vì lẽ đó, phƣơng pháp hỏi Socrates là cơ sở nền tảng, có mối liên hệ mật thiết với tƣ duy phản biện. 4. Sự cần thiết phải vận dụng phƣơng pháp Socrates để xây dựng hệ thống câu hỏi đọc hiểu trong dạy - học tác phẩm “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu để phát triển tƣ duy phản biện cho HS Có rất nhiều lí do để vận dụng phƣơng pháp hỏi Socrates vào xây dựng hệ thống câu hỏi đọc hiểu trong dạy - học tác phẩm “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu. + Thứ nhất: “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu là truyện ngắn hiện đại. Truyện xoay quanh những vấn đề thế sự, cuộc sống gia đình, đặc biệt là 11
những hoàn cảnh trớ trêu, kém may mắn vì thế có khá nhiều vấn đề gần gũi và khá nhạy cảm đối với lứa tuổi học trò. + Thứ hai: “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu là truyện ngắn có tính luận đề, có nhiều cách tiếp cận, khai thác cốt truyện khác nhau. Sức hấp dẫn của tác phẩm này là ở giá trị nhân đạo, là vẻ đẹp tiềm ẩn của ngƣời đàn bà hàng chài có ngoại hình đối lập với tấm lòng vị tha, bao dung. + Thứ ba: Trong truyện ngắn “Chiếc thuyền ngoài xa” Nguyễn Minh Châu còn để ngỏ nhiều vấn đề đòi hỏi ngƣời đọc, ngƣời học suy ngẫm nhƣ: mối quan hệ giữa nghệ thuật và cuộc đời, giải pháp nào cho thực trạng bạo lực gia đình? Làm con cần ứng xử nhƣ thế nào khi gia đình nhất là giữa cha mẹ xẩy ra bạo lực... Vậy làm sao để HS cảm nhận đƣợc điều mới mẻ ở loại truyện ngắn thiên về đời sống thực, khám phá đƣợc sự tinh tế trong bút pháp và những nét đặc sắc trong tƣ tƣởng của nhà văn cũng là cả quá trình nỗ lực và chọn lọc của ngƣời Thầy. Sau nhiều năm trực tiếp giảng dạy tác phẩm “Chiếc thuyền ngoài xa” (Nguyễn Minh Châu) tôi có sáng kiến về phƣơng pháp thiết kế hệ thống câu hỏi đọc hiểu tác phẩm này. Chính vì vậy mà tôi đã chọn đề tài: “Vận dụng phƣơng pháp Socrates để xây dựng hệ thống câu hỏi đọc hiểu trong dạy - học tác phẩm “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu nhằm phát triển tƣ duy phản biện cho HS” với mong muốn góp một phần nhỏ vào việc đổi mới và nâng cao chất lƣợng dạy học Ngữ văn của chúng ta hiện nay. II. CƠ SỞ THỰC TIỄN “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu đƣợc đƣa vào giảng dạy ở chƣơng trình Sách giáo khoa Ngữ văn 12 chính thức từ năm 2008 - 2009. Cho đến nay, tác phẩm này đã đƣợc gần 15 thế hệ học sinh đón nhận, thƣởng thức cùng sống, cùng vui, buồn cùng phẫn nộ với những cảnh đời trong đó. Cũng vì thế đã có biết bao thế hệ giáo viên lên lớp và từng hỏi học sinh nhiều câu hỏi đọc - hiểu nhằm tìm ra vẻ đẹp của tác phẩm. Mỗi giáo viên tìm cho mình một phƣơng pháp hỏi, một hệ thống câu hỏi khác nhau. Chúng tôi xin đƣa ra một số khảo sát về thực trạng đặt câu hỏi khi dạy - học “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu nhƣ sau: 1. Khảo sát thực trạng về hệ thống câu hỏi trong giáo án giảng dạy trên mạng Internet và các SKKN liên quan đến tiết Đọc - hiểu văn bản “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu (chƣơng trình Ngữ văn 12 cơ bản) 1.1. Thực trạng xây dựng câu hỏi đọc - hiểu “Chiếc thuyền ngoài xa” (Nguyễn Minh Châu) trong các giáo án giảng dạy trên mạng Internet hiện nay Chúng tôi tiến hành khảo sát giáo án trên trang vanhay.edu.vn đăng ngày 21 tháng 7 năm 2015 và ngày 23 tháng 8 năm 2017. Và khảo sát giáo án về “Chiếc thuyền ngoài xa” trên trang KHTN.edu.vn mục Giáo dục năm 2022. Đây là hai giáo án đƣợc đề là giáo án Hội giảng, có đầu tƣ kĩ lƣỡng, có chất lƣợng. Qua 2 giáo án này chúng tôi thấy: 12
+ Mức độ nhận thức của câu hỏi: Chủ yếu dùng câu hỏi nhận biết, thông hiểu, vận dụng. * Câu hỏi nhận biết: - Trình bày về cuộc đời, sự nghiệp sáng tác của tác giả. - Theo em, có thể chia tác phẩm thành mấy phần? - Tìm từ ngữ, hình ảnh về bức tranh thiên nhiên dƣới sự chứng kiến của nghệ sỹ Phùng. - Tìm chi tiết miêu tả về ngoại hình của ngƣời đàn bà hàng chài và ngoại hình ngƣời đàn ông. - Câu chuyện ở tòa án huyện diễn ra nhƣ thế nào? Hoàn cảnh của ngƣời đàn bà hàng chài thế nào? - Trƣớc hoàn cảnh của ngƣời đàn bà hàng chài, Đẩu đã đƣa ra giải pháp gì? Giải pháp mà Đẩu đƣa ra có đƣợc ngƣời đàn bà chấp nhận không? * Câu hỏi thông hiểu: - Khi chứng kiến cảnh đẹp (cảnh ngƣời đàn ông đánh ngƣời đàn bà) tâm trạng của Phùng nhƣ thế nào? - Qua hai phát hiện của nghệ sĩ Phùng nhà văn muốn chuyển tải đến ngƣời đọc thông điệp gì? - Suy nghĩ, nhận xét của anh/ chị về nhân vật ngƣời đàn bà hàng chài? - Cách nhìn gã đàn ông vũ phu của ngƣời đàn bà khác gì với cách nhìn của Phùng và Đẩu? Nhận xét chung về nhân vật ngƣời đàn ông? - Sau khi nghe xong câu chuyện của ngƣời đàn bà hàng chài Đẩu và Phùng đã “vỡ ra” điều gì? Ý nghĩa của sự “vỡ ra” ấy? * Câu hỏi vận dụng: - Nếu em là Phùng, em sẽ hành động gì? - Tại sao ngƣời đàn ông không tìm cách gì để giải quyết bi kịch mà trút nỗi bực dọc vào việc đánh vợ tàn nhẫn? - Từ câu chuyện của ngƣời đàn bà hàng chài tác giả đặt ra vấn đề gì đang tồn tại phổ biến trong cuộc sống hiện nay? Từ câu chuyện về ngƣời đàn bà và thái độ của Phùng và Đẩu nhà văn muốn chuyển tải thông điệp gì đến với ngƣời đọc? - Tại sao khi nhìn vào bức ảnh đen trắng Phùng lại thấy hiện lên cái màu hồng hồng của ánh sƣơng mai và từ đó bƣớc ra một ngƣời đàn bà cao lớn, khôn mặt mệt mỏi, hòa lẫn vào đám đông. Phải chăng đây là một dụng ý nghệ thuật? Hãy phát biểu về dụng ý của nhà văn? 13
1.2. Thực trạng xây dựng câu hỏi khi đọc - hiểu “Chiếc thuyền ngoài xa” (Nguyễn Minh Châu) trong các SKKN: Nhƣ trên đã trình bày “Chiếc thuyền ngoài xa” là một truyện ngắn đặc sắc, tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật của Nguyễn Minh Châu. Tác phẩm này đã đƣợc đƣa vào giảng dạy trong nhà trƣờng nhiều năm nay ở cả hai bộ sách: Cơ bản và Nâng cao. Vì là một tác phẩm hay, đƣợc tiếp cận qua nhiều thời gian nên đã có rất nhiều bài viết bàn luận về tác phẩm này. Cụ thể nhƣ: Sáng kiến kinh nghiệm “Hướng dẫn học sinh tiếp cận Chiếc thuyền ngoài xa của Nguyễn Minh Châu qua phương thức nêu vấn đề” của tác giả Nguyễn Thị Mai Lan, “Chiếc thuyền ngoài xa và thông điệp nghệ thuật của Nguyễn Minh Châu” của Đoàn Đức Phƣơng (Khoa Ngữ văn - ĐHSP Hà Nội, ngày 13 tháng 10 năm 2020). “Về Chiếc thuyền ngoài xa của Nguyễn Minh Châu” của Chế Diễm Trâm in trên Tạp chí Non nƣớc. Đặc biệt gần gũi hơn trong vấn đề xây dựng hệ thống câu hỏi đọc hiểu có sáng kiến của tác giả Nguyễn Thị Huyền “Xây dựng hệ thống câu hỏi gợi mở trong đọc hiểu “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu”. Sáng kiến này viết: “Trong đổi mới dạy học văn, khi lấy HS làm trung tâm của hoạt động, để các em đối diện với văn bản và xem đó là khung trời rộng mở để phát huy mọi cá tính, sở thích, hình dung tưởng tượng của cá nhân thì việc xây dựng hệ thống câu hỏi mở, khoa học, sáng tạo, hệ thống trong đọc hiểu tác phẩm là rất cần thiết”. Theo đó tác giả Nguyễn Thị Huyền đã liệt kê ra 40 câu hỏi ứng với trình tự bài dạy đọc - hiểu văn bản, từ đọc - hiểu tiểu dẫn, đến đọc - hiểu chi tiết văn bản. Đáng chú ý nhất là một số câu hỏi có tính chất gợi mở tác động vào tƣ duy của các em nhƣ: Phần đọc - hiểu tiểu dẫn có câu hỏi: “Tình huống nhận thức của nhân vật Phùng được sắp xếp theo trình tự như thế nào? Hãy chia bố cục truyện theo trình tự đó và cho biết nội dung của mỗi đoạn?” “Tiếp cận truyện ngắn “Chiếc thuyền ngoài xa” để lại trong em cảm xúc như thế nào?” “Ý nghĩa nhan đề là gì?” Hoặc trong phần đọc - hiểu chi tiết có những câu hỏi gợi mở nhƣ: “Em có nhận xét gì về hai bức tranh: bức tranh chiếc thuyền ngoài khơi xa và bức tranh cuộc sống của gia đình làng chài khi chiếc thuyền vào bờ?” “Đặt hai cảnh tượng trái ngược liền kề nhau, tác giả muốn người đọc nhận thức gì về cuộc sống?”. Và trong đó có một số câu hỏi thảo luận giáo viên đƣa ra khá hay nhƣ: “Em có nhận xét gì về cách giải quyết của vị Chánh án? Nếu là em, em sẽ chọn cách giải quyết nào?” “Em suy nghĩ gì về nạn bạo lực gia đình trong xã hội hiện nay? Theo em, ngăn chặn được nạn bạo lực gia đình sẽ mang lại những ý nghĩa gì cho cuộc sống?”. Hoặc trong thao tác tìm hiểu về các nhận vật, khi tìm hiểu nhân vật ngƣời đàn ông hàng chài giáo viên hỏi: “Hãy xâu chuỗi những tình tiết về tính cách và bản chất thực của người đàn ông hàng chài từ quá khứ đến hiện tại? Em có cảm nhận sâu sắc gì về chân dung người đàn ông? Có điều gì đáng báo động ở đây không?”, “Nhân vật thằng Phác có phải vừa là nạn nhân vừa là thủ phạm của nạn bạo hành gia đình hay không? Vì sao?”. Ở hoạt động luyện tập giáo viên đặt một số câu hỏi gợi mở yêu cầu học sinh trả lời. Ví dụ “Từ sự lựa chọn của người đàn bà hàng chài về sự quyết tâm gắn bó với 14
cuộc sống gia đình dù cho mọi người muốn chị li hôn, bạn có liên tưởng đến một tình huống khác mà bạn đã gặp ngoài cuộc đời?” Từ hệ thống câu hỏi đọc hiểu về “Chiếc thuyền ngoài xa” (Nguyễn Minh Châu) mà các giáo án và SKKN đã sử dụng ở trên chúng tôi rút ra một số nhận xét sau: + Thứ nhất: Hệ thống câu hỏi đã hƣớng đến tìm hiểu các phƣơng diện của tác phẩm văn học theo cách đọc - hiểu tác phẩm trong nhà trƣờng. Đó là đi từ đọc - hiểu tác giả đến tác phẩm. Trong tác phẩm, đi từ đọc - hiểu khái quát đến chi tiết. + Thứ hai: Câu hỏi đọc - hiểu bám sát đặc trƣng thể loại + Thứ ba: Câu hỏi chủ yếu là dạng câu hỏi gợi mở. Tuy nhiên các tài liệu trên chƣa có các câu hỏi hƣớng đến phát triển tƣ duy phản biện ở ngƣời học. Ở đây đang thiếu các câu hỏi “công não”, câu hỏi “kích tƣ duy” gây ra “trăn trở” cho ngƣời học. Ví dụ: “Ta đã thấy trong tác phẩm Chánh án Đẩu đã đưa ra giải pháp cho người đàn bà, Đẩu khuyên chị ta li hôn vì không thể sống nổi với lão đàn ông vũ phu ấy đâu! Nhưng Đẩu chưa đưa ra giải pháp cho người đàn ông, giải pháp cho thằng Phác. Vậy em sẽ tìm giải pháp nào cho họ?” Thiết nghĩ, trong giáo án của giáo viên hiện nay còn thiếu những dạng câu hỏi nhƣ thế này. 2. Khảo sát thực trạng về sử dụng hệ thống câu hỏi Đọc - hiểu văn bản “Chiếc thuyền ngoài xa” (Nguyễn Minh Châu) của các GV trong tổ chuyên môn khi giảng dạy trên lớp Chúng tôi đã tiến hành dự giờ 4 giáo viên trong tổ chuyên môn trực tiếp giảng dạy tác phẩm “Chiếc thuyền ngoài xa” trong năm học 2020 - 2021 và năm học 2021 - 2022. Qua dự giờ chúng tôi nhận thấy: * Ƣu điểm: + Hệ thống câu hỏi giáo viên sử dụng ở dạng hỏi - đáp, mức độ chủ yếu là nhận biết, thông hiểu. + Các câu hỏi phù hợp với đối tƣợng học sinh, phù hợp tâm lí lứa tuổi. + Câu hỏi tìm hiểu bám sát đặc trƣng thể loại truyện. * Nhƣợc điểm: + Giáo viên phải sử dụng nhiều câu hỏi phụ để gợi mở cho học sinh trong quá trình tìm hiểu. Điều này chứng tỏ học sinh có mức độ nhận thức không cao. + Giáo viên có sử dụng câu hỏi thảo luận nhƣng cũng mang tính hình thức, chƣa đi vào thực chất. Học sinh vẫn chƣa động não, tƣ duy nhiều. 3. Khảo sát thực trạng về ngƣời học trong vấn đề đặt câu hỏi và trả lời câu hỏi khi đọc - hiểu “Chiếc thuyền ngoài xa”của Nguyễn Minh Châu Chúng tôi đã khảo sát học sinh lớp 12A1 và 12C3 khi học tác phẩm “Chiếc thuyền ngoài xa” với một số câu hỏi nhƣ sau: 15