SKKN: Tổ chức các hình thức khởi động trong dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh ở trường trung học phổ thông

Chia sẻ: Trần Thị Ta | Ngày: | Loại File: DOC | Số trang:42

Thêm vào BST

Báo xấu

77
lượt xem 10
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài: “Tổ chức các hình thức khởi động trong dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh ở trường trung học phổ thông”, góp phần nâng cao chất lượng dạy và học bộ môn lịch sử hiện nay nói riêng và các bộ môn khác nói chung.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: SKKN: Tổ chức các hình thức khởi động trong dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh ở trường trung học phổ thông

BÁO CÁO KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU, ỨNG DỤNG SÁNG KIẾN 1. Lời giới thiệu Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp, sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học”. Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo xác định “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ và đồng bộ các yếu tố cơ bản của giáo dục, đào tạo theo hướng coi trọng phát triển phẩm chất, năng lực của người học”; “Tập trung phát triển trí tuệ, thể chất, hình thành phẩm chất, năng lực công dân, phát hiện và bồi dưỡng năng khiếu, định hướng nghề nghiệp cho học sinh. Nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, chú trọng giáo dục lý tưởng, truyền thống, đạo đức, lối sống, ngoại ngữ, tin học, năng lực và kỹ năng thực hành, vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Phát triển khả năng sáng tạo, tự học, khuyến khích học tập suốt đời.” Như vậy, giáo dục phổ thông nước ta đang thực hiện bước chuyển từ chương trình giáo dục tiếp cận nội dung sang tiếp cận năng lực của người học, nghĩa là từ chỗ quan tâm đến việc học sinh học được cái gì đến chỗ quan tâm học sinh vận dụng được cái gì qua việc học. Để đảm bảo được điều đó, nhất định phải chuyển từ phương pháp dạy học theo lối “truyền thụ một chiều” sang dạy cách học, cách vận dụng kiến thức, rèn luyện kỹ năng, hình thành năng lực và phẩm chất cho học sinh nhằm nâng cao chất lượng của các hoạt động dạy học. 1
Thực tế trong những năm học qua, phần lớn giáo viên đã được tiếp cận với các phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực như dạy học nêu vấn đề, dạy học theo dự án… Phương pháp “bàn tay nặn bột” với các kỹ thuật dạy học tích cực: kỹ thuật “khăn trải bàn”, kỹ thuật “các mảnh ghép”, kỹ thuật động não, kỹ thuật tia chớp, kỹ thuật “3 lần 3”… Tuy nhiên, qua việc dự giờ thăm lớp, qua buổi thao giảng liên môn ở trường, qua việc dạy thể nghiệm theo nghiên cứu bài học minh họa ở các môn học, qua việc trao đổi với giáo viên (cùng môn) của trường bạn, bản thân thấy việc nắm vững và vận dụng chúng còn hết sức hạn chế, có khi máy móc và lạm dụng, có lúc “làm cho có” và rất lúng túng, kém hiệu quả. Điều này rất dễ hiểu bởi một tình trạng là giáo viên không trải nghiệm thường xuyên, lo sợ “cháy giáo án” do học sinh không hoàn thành các hoạt động được giao trong giờ học. Chính vì vậy, mặc dù có cố gắng nhưng việc sử dụng các phương pháp dạy học tích cực hiện nay chưa thực sự tổ chức được hoạt động nhận thức tích cực, sáng tạo và bồi dưỡng phương pháp tự học cho học sinh, chưa kết hợp được sự đánh giá của giáo viên và sự tự đánh giá của học sinh trong quá trình dạy học. Như vậy, sự hiểu biết của giáo viên về các phương pháp dạy học, kỹ thuật dạy học tích cực còn hạn chế, chủ yếu mới dừng lại ở mức độ “biết” một cách rời rạc, thiếu tính hệ thống, chưa làm chủ được phương pháp mới nên giáo viên “vất vả” hơn khi sử dụng so với phương pháp truyền thống. Vì vậy dẫn tới tâm lý ngại sử dụng. Mặt khác chưa kể đến hiệu quả khai thác sử dụng các phương tiện dạy học và tài liệu bổ trợ theo phương pháp dạy học tích cực còn hạn chế. Chính những hạn chế đó mà dẫn tới các hình thức kiểm tra kết quả học tập của học sinh còn lạc hậu, chủ yếu là đánh giá sự ghi nhớ của học sinh mà chưa đánh giá được khả năng vận dụng sáng tạo, kỹ năng thực hành và năng lực giải quyết vấn đề của học sinh. Đó cũng là lí do chưa tạo được động lực cho đổi mới phương pháp và hình thức tổ chức dạy học. Với mong muốn hướng tới phát triển năng lực, phẩm chất của học sinh, giúp đỡ học sinh về phương pháp học tập, động viên sự cố gắng, hứng thú học tập của các em 2
trong quá trình dạy học. Thực hiện mục tiêu phát triển toàn diện các phẩm chất nhân cách, chú trọng năng lực vận dụng tri thức trong những tình huống thực tiễn nhằm chuẩn bị cho học sinh năng lực giải quyết các tình huống của cuộc sống và nghề nghiệp. Mặt khác, nhằm khắc phục những hạn chế trên và đặc biệt gây được hứng thú học tập, phát huy tính tích cực , chủ động của học sinh, giáo viên phải thường xuyên đổi mới phương pháp dạy học và các hình thức tổ chức hoạt động dạy học. Chính vì vậy mà việc khơi dậy niềm đam mê yêu thích môn học cho học sinh là điều hết sức cần thiết, trong đó hoạt động khởi động bài học trên lớp có tác dụng kích thích tính tò mò và định hướng hoạt động của học sinh vào bài học mới. Tôi tiến hành thực thực hiện đề tài: “ Tổ chức các hình thức khởi động trong dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh ở trường trung học phổ thông”, góp phần nâng cao chất lượng dạy và học bộ môn lịch sử hiện nay nói riêng và các bộ môn khác nói chung. 2. Tên sáng kiến: “ Tổ chức các hình thức khởi động trong dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh ở trường trung học phổ thông” 3. Tác giả sáng kiến: Họ và tên: Dương Thị Thảo Địa chỉ tác giả sáng kiến: Trường THPT Tam Đảo 2 Số điện thoại: 0967519527 Email: duongthithao.gvtamdao2@vinhphuc.edu.vn 4. Chủ đầu tư sáng kiến: Không 5. Lĩnh vực áp dụng sáng kiến: Áp dụng phuơng pháp tổ chức phần khởi động trong các tiết dạy học bộ môn Lịch sử tại ba khối 10, 11 12. 6. Ngày sáng kiến được áp dụng lần đầu hoặc áp dụng thử: Đợt 1, từ ngày 1/10/2017 đến ngày 20/4/2018 3
7. Mô tả bản chất của sáng kiến: 7.1 Về nội dung của sáng kiến: 7.1.1. Điều kiện của việc tổ chức các hình thức khởi động trong dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh ở trường Trung học phổ thông Đối với giáo viên: Phân tích nội dung chương trình môn lịch sử ở các bậc học và tìm ra những mạch nội dung để vận dụng tổ chức các hình thức khởi động trong dạy học cho phù hợp. Luôn chú ý mối quan hệ chặt chẽ giữa các phần, chương, bài, mục trong chương trình môn lịch sử. Mối quan hệ giữa môn lịch sử với các môn học khác. Chuẩn bị cho mình vốn kiến thức rộng trên các lĩnh vực khác nhau, thực hiện học tập suốt đời. Hướng dẫn các em chuẩn bị bài bằng những câu hỏi cụ thể. Lựa chọn nội dung phù hợp với trình độ của học sinh. Lựa chọn phương pháp, phương tiện phù hợp để phối hợp trong quá trình tổ chức các hình thức khởi động dạy học. Hướng dẫn học sinh biết cách vận dụng những kiến thức đã học để tiếp thu kiến thức mới. Luôn chú ý kiểm tra, đánh giá công việc chuẩn bị của học sinh. Như vậy việc tổ chức các hình thức khởi động trong dạy học lịch sử đòi hỏi người giáo viên không chỉ có những kiến thức vững chắc về bộ môn lịch sử mà còn phải nắm vững những nội dung, kiến thức cơ bản về môn được tích hợp. Vận dụng linh hoat nhẹ nhàng, đúng nội dung bài giảng, không làm nặng nề hoặc rối tiết học, tránh biến môn lịch sử thành môn học khác. Đối với học sinh Chuẩn bị bài theo sự hướng dẫn của giáo viên, khâu chuẩn bị bài của học sinh là một yếu tố rất quan trọng, quyết định sự thành công của phương pháp này Tích cực tham gia quá trình học trên lớp theo yêu cầu của giáo viên: Phát biểu ý kiến, trình bày kết quả chuẩn bị của mình 4
Ngoài ra, học sinh phải thường xuyên sưu tầm các tác phẩm văn học, tranh ảnh, lược đồ, sơ đồ có liên quan đến bài giảng, tự đọc và tìm kiếm cho mình những kiến thức quan trọng khác. Ôn tập, củng cố, tổng hợp ở mức cao hơn và được vận dung thông minh hơn trong học tập. 7.1.2. Một số giải pháp tiến hành tổ chức các hình thức khởi động trong dạy học lịch sử Những yêu cầu chung Tự lĩnh hội kiến thức trên lớp là một trong những bước quan trọng nhất trong quá trình học tập của học sinh vì dưới sự hướng dẫn có phương pháp và kiểm tra chặt chẽ của giáo viên, học sinh có thể tiếp thu được những tri thức lịch sử cơ bản quan trọng nhất. Ngoài ra, với những nội dung phong phú và vận dụng phương pháp giảng dạy tốt của giáo viên trên lớp thì khả năng tư duy, năng lực diễn đạt, kỹ năng thực hành… của học sinh mới được bộc lộ và có điều kiện để phát triển. Tiếp thu kiến thức kết hợp phát biểu ý kiến để nhận thức bài học Lịch sử. Đây là một trong những hoạt động quan trọng để tiến hành khởi động bài học lịch sử nhằm phát triển tư duy và phát huy tính tích cực của học sinh. Để đạt được những yêu cầu mục tiêu của bài giảng, giáo viên cần tổ chức các hình thức khởi động và sử dụng sáng tạo hệ thống các câu hỏi trong sách giáo khoa, ngoài sách giáo khoa sao cho đúng nguyên tắc, phù hợp với yêu cầu từng bài, từng chương, phù hợp với đối tượng học sinh… Song song với việc đó, giáo viên cần xây dựng tình huống có vấn đề để học sinh luôn tự suy nghĩ, tự rút ra những kết luận trước các vấn đề giáo viên đưa ra. Học sinh chú ý đi sâu tìm hiểu những điểm quan trọng, cơ bản theo sự hướng dẫn của giáo viên kết hợp với trả lời các câu hỏi liên quan đến bài Lịch sử đó mà giáo viên và sách giáo khoa đã đặt ra Một số nguyên tắc khi tổ chức các hình thức khởi động trong dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh ở trường Trung học phổ thông. 5
* Nhiệm vụ học tập trong hoạt động khởi động cần đảm bảo rằng học sinh không thể giải quyết trọn vẹn với kiến thức, kĩ năng cũ. * Tình huống, câu hỏi mở đầu chỉ có thể giải quyết một phần hoặc phỏng đoán kết quả nhưng chưa lý giải được đầy đủ bằng kiến thức, kỹ năng cũ mà cần học thêm kiến thức, kỹ năng mới trong các hoạt động hình thành kiến thức và luyện tập để hoàn thiện; đặt ra được tình huống có vấn đề trong câu hỏi đưa ra. Vì vậy không cần học sinh trả lời hết và đúng các câu hỏi trong hoạt động khởi động. Giáo viên không chốt kiến thức. Học sinh không phải ghi kết quả trả lời các câu hỏi của hoạt động khởi động. * Giáo viên cần: Xem hoạt động này là một hoạt động học tập, có mục đích, thời gian hoạt động và sản phẩm hoạt động. Chuyển giao nhiệm vụ rõ ràng, cụ thể phù hợp với đối tượng học sinh, lựa chọn các tình huống có vấn đề để giúp học sinh động não (vấn đề với câu hỏi lệnh: Tại sao?) Bố trí thời gian thích hợp cho các em học tập, bày tỏ quan điểm, cũng như sản phẩm của hoạt động Xuất phát từ những vấn đề trên tôi đã nghiên cứu và trải nghiệm qua quá trình giảng dạy để đúc rút ra kinh nghiệm này . Một số giải pháp tổ chức các hình thức khởi động trong dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh ở trường Trung học phổ thông Khởi động bài dạy là một trong những hoạt động thể hiện năng lực cốt lõi của một giáo viên trong thế kỷ XXI, đồng thời đây cũng là một trong những hoạt động quan trọng góp phần quyết định sự thất bại hay thành công của một tiết dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh. Qua quá trình trải nghiệm trực tiếp giảng dạy trên các lớp, tôi đưa ra một số giải pháp tổ chức các hình thức khởi động trong dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực cho học sinh ở trường trung học phổ thông như sau: 6
+ Giải pháp tổ chức hoạt động khởi động bài học lịch sử từ việc xây dựng tình huống có vấn đề. *Ý nghĩa “Tình huống có vấn đề” là thời điểm thể hiện mâu thuẫn trong nhận thức của học sinh để nhận ra điều mình chưa biết, mà chưa giải quyết được. Tình huống này buộc học sinh phải quyết tâm tìm hiểu, chứ không khoanh tay khuất phục. Song không phải điều không biết nào được đặt ra cũng tạo được tình huống có vấn đề, mà chỉ khi nào những điều học sinh nhận thấy không thể không biết, không thể không tìm hiểu để nhận thức đúng, sâu sắc vấn đề đặt ra, nhằm vào việc học tập. Việc giải quyết vấn đề là tiến hành tìm hiểu, làm sáng tỏ những điều chưa biết để biết. Để tổ chức các hình thức khởi động trong dạy học nhằm phát triển năng lực cho học sinh , giáo viên luôn chú trọng khêu gợi học sinh đặt vấn đề để tìm hiểu, không dừng lại ở việc tiếp thu thụ động. Đặt câu hỏi nêu ra điều mình chưa biết là một yếu tố quan trọng để học tập thông minh, chủ động. Vấn đề đặt ra là phải nhằm vào bản chất, những điều quan trọng để hiểu sự kiện, chứ không phải những chi tiết vụn vặt, hình thức bên ngoài. Giáo viên hướng dẫn học sinh giải quyết vấn đề thông qua việc khai thác sách giáo khoa, sử dụng đồ dùng trực quan, tư liệu thành văn… Học sinh tự mình nắm kiến thức, tự mình rút ra kết luận sau khi đã suy nghĩ kỹ. Những kết luận này là phản ánh những quan điểm riêng, có căn cứ khoa học, do các em nhận thức được. Học sinh chỉ học tập tốt, có kết quả khi các em phát hiện ra vấn đề và tìm cách giải quyết vấn đề. Câu hỏi đưa ra phải là vấn đề mới mà học sinh chưa biết. Câu trả lời của học sinh phải là sản phẩm của hoạt động tư duy. *Cách thức tiến hành: Cách 1. + Bước 1. Giáo viên đưa ra quan điểm trái chiều về một vấn đề của bài học. 7
+ Bước 2. Yêu cầu học sinh đưa ra chính kiến về vấn đề tìm hiểu của bài học. + Bước 3.Giáo viên nhận xét và dẫn dắt vào bài học. Ví dụ 1 Khi học về Tổng khởi nghĩa tháng Tám 1945 giáo viên đưa ra vấn đề: Bàn về thắng lợi của cách mạng tháng Tám 1945 ở Việt Nam, một số sử gia tư sản cho rằng: đó là một sự “ăn may” vì nó diễn ra trong điều kiện “trống vắng quyền lực”. Các nhà sử học của chúng ta lại khẳng định: Thành công của cách mạng tháng Tám không phải là sự “ăn may”. Các em đồng ý với ý kiến nào, vì sao? Ví dụ 2. Khi nghiên cứu về phong trào Đồng khởi (19591960), có ý kiến cho rằng Nghị quyết Trung ương lần thứ 15 của Ban chấp hành Trung ương Đảng ra đời quá muộn nên để lại những tổn thất to lớn cho cách mạng. Còn các nhà sử học Mácxít thì khẳng định Nghị quyết Trung ương lần thứ 15 của Ban chấp hành Trung ương Đảng ra đời kịp thời, đáp ứng yêu cầu cơ bản của cách mạng miền Nam. Vậy quan điểm của các em như thế nào? Tại sao? * Cách 2. Bước 1. Giáo viên tạo mâu thuẫn xung đột về mặt nhận thức để học sinh tự tìm ra con đường giải quyết. Bước 2. Yêu cầu học sinh suy nghĩ và trả lời câu hỏi Bước 3. Giáo viên nhận xét, kết luận và dẫn vào bài học. Ví dụ1 Khi học về Luận cương chính trị tháng 10/1930, giáo viên yêu cầu học sinh nhắc lại những nét cơ bản về nội dung Cương lĩnh chính trị đầu tiên của Đảng và kết luận: Đây là một cương lĩnh cách mạng giải phóng dân tộc sáng tạo, kết hợp đúng đắn vấn đề dân tộc và vấn đề giai cấp. Tại Hội nghị lần thứ nhất Ban Chấp hành Trung ương lâm thời tháng 10/1930 đã thông qua Luận cương chính trị của Đảng. Luận cương chính trị 8
này có gì khác hơn so với Cương lĩnh chính trị đầu tiên mà người ta đánh giá đây là văn kiện còn có những mặt hạn chế? Ví dụ 2 Sau khi học xong về các phong trào cách mạng ở Việt Nam giai đoạn 19301945, trong phần ôn tập giáo viên có thể đưa ra tình huống có vấn đề là: Vì sao phong trào cách mạng 19301931 là phong trào cách mạng vừa có tính chất rộng lớn, vừa có tính chất quyết liệt và triệt để? Với câu hỏi này buộc học sinh phải tái hiện lại những nét cơ bản nhất của các phong trào cách mạng đã học để nắm được những nét đặc trưng của mỗi phong trào, đồng thời phải giải quyết về “vấn đề”: rộng lớn, quyết liệt và triệt để của phong trào cách mạng 19301931. Đương nhiên giáo viên cũng phải đưa ra các gợi ý để học sinh từng bước giải quyết về tính rộng lớn thể hiện như thế nào về phạm vi nổ ra, lực lượng tham gia, quy mô như thế nào? Tính quyết liệt thể hiện ở hình thức đấu tranh gì, sự kiện nào tiêu biểu, thực dân Pháp đàn áp như thế nào? Tính triệt để thể hiện ở kết quả ra sao?... Sau khi giải quyết được các vấn đề này, giáo viên khắc sâu cho học sinh về vị trí của phong trào này so với các phong trào trước đây và sau này kể từ khi Đảng ra đời. Với sự phát triển không ngừng và nhanh chóng của khoa học công nghệ đòi hỏi phải đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy học hướng đến người học. Người học cần phải có những năng lực kiến tạo tri thức, kỹ năng đa dạng, có tư duy tốt. Để phát huy ưu thế của phương pháp dạy học nêu vấn đề đòi hỏi người giáo viên cần quan tâm đến kĩ thuật xây dựng và sử dụng tình huống có vấn đề. Tuy nhiên, để đưa lại hiệu quả cao đòi hỏi người dạy phải căn cứ vào đặc trưng từng loại bài, kết hợp nhuần nhuyễn các phương pháp dạy học để xây dựng các tình huống có vấn đề có tỉ lệ hợp lý giữa cái chưa biết và cái đã biết phù hợp với khả năng của học sinh. + Giải pháp tổ chức hoạt động khởi động bài học lịch sử từ việc tổ chức trò chơi * Ý nghĩa 9
Trò chơi học tập đem lại hiệu quả cao trong dạy học, gây sự hứng thú trong giờ học. Thông qua trò chơi lịch sử nội dung của bài học được truyền tải đến học sinh một cách tự nhiên, nhẹ nhàng, sâu sắc và dễ hiểu. Mặt khác, còn có ý nghĩa làm thay đổi hình thức học tập, làm cho hình thức học tập trở nên đa dạng, phong phú hơn và biến quá trình học tập của học sinh trở thành hình thức học tập vui chơi hấp dẫn. Ngoài tác dụng truyền thụ kiến thức cho học sinh nó còn giúp các em hình thành nhân cách khiến cho các em vui vẻ, nhanh nhẹn, cởi mở hơn, tiếp thu bài học một cách tự nhiên, tự giác, tích cực. Trò chơi học tập là một hoạt động của con người nhằm mục đích chủ yếu là tiếp thu kiến thức một cách có hiệu quả nhất, ngoài ra còn giúp các em vui chơi, giải trí và thư giãn. Giúp các em yêu thích môn học hơn.Thông qua trò chơi học tập, giúp học sinh có thể rèn luyện được thể lực, rèn luyện về giác quan, tạo cơ hội giao lưu với mọi người, cùng hợp tác với bạn bè, đồng đội trong nhóm tổ… đây là một hoạt động được tổ chức có tính chất vui chơi, giải trí, thư giản. Nhưng thông qua hoạt động này học sinh có điều kiện học mà chơi, chơi mà học. Khi tham gia các trò chơi học tập học sinh sẽ có điều kiện thể hiện khả năng của mình, giúp các em mạnh dạn hơn, tự tin hơn, giao tiếp cũng tốt hơn, sống hòa nhã với bạn bè hơn, được suy ngẫm, thử nghiệm các tình huống, các lập luận để đạt kết quả cao. Trò chơi học tập còn tạo không khí vui tươi, hồn nhiên, nhẹ nhàng, sinh động trong giờ học. Giúp cho đặc thù bộ môn lịch sử bớt đi sự khô khan, giúp các em ghi nhớ sự kiện, nhân vật lịch sử, thấu hiểu bài học một cách nhanh nhất, giúp các em tiếp thu tri thức một cách tích cực và tự giác.Từ đó bồi dưỡng cho các em lòng say mê, yêu thích môn lịch sử. Sử dụng trò chơi học tập ở các môn học nói chung, trong môn lịch sử nói riêng là một trong những phương pháp mới nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh. Việc sử dụng trò chơi học tập mang lại hiệu quả to lớn trong giáo dục. * Cách thức tiến hành. Bước 1. Giáo viên đặt tên trò chơi cho phù hợp, liên quan đến bài học. 10
Bước 2. Giáo viên thông qua luật chơi. Bước 3.Yêu cầu học sinh trả lời câu hỏi Bước 4.Giáo viên nhận xét và chuyển tiếp vào bài học. Ví dụ. + Khi dạy bài 6 “Các quốc gia Ấn và văn hoá truyền thống Ấn Độ” ở chương trình lịch sử lớp 10, tôi thiết kế hoạt động khởi động bằng cách tổ chức cho học sinh trò chơi với tên gọi: “Đi tìm mảnh ghép”. + Cho học sinh quan sát màn hình máy chiếu và thông qua luật chơi như sau: Trên màn máy chiếu là 4 mảnh ghép, mỗi mảnh ghép là một câu hỏi, em nào trả lời nhanh và chính xác các câu hỏi trong vòng 15 giây thì sẽ được 10 điểm. Sau khi các em trả lời chính xác thì mảnh ghép được mở ra. Như vậy thông qua hoạt động khởi động nói trên, tôi đã tạo ra một tình huống bằng một trò chơi độc đáo tạo sự hấp dẫn thu hút sự chú ý, khơi dậy sự tò mò của học sinh ngay từ đầu. Bằng những câu hỏi thông qua trò chơi nói trên, học sinh đã sử dụng kiến thức liên môn lịch sử địa lí và vận dung liên hệ những kiến thức lịch sử của thời cổ đại các em đã học để giải quyết vấn đề tôi đưa ra để khởi động cho bài học này . Điều đó, giúp học sinh hình thành nhiều kĩ năng để hình thành mối liên hệ giữa các kiến thức trong bộ môn lịch sử và giữa lịch sử với địa lí. Đồng thời giúp học sinh hình thành các năng lực như năng lực thực hành bộ môn, năng lực xác đinh mối liên hệ, ảnh hưởng, tác động các sự kiện, hiện tượng lịch sử với nhau; năng lực vận dụng liên hệ kiến thức đã học để giải quyết vấn đề lịch sử đặt ra…. Từ thực tế hoạt động khởi động nói trên tôi thấy học sinh sẽ tiếp cận bài học bằng sự hứng thú, chủ động ngay từ đầu. Điều này góp phần phát triển các năng lực cần thiết cho các em, góp phần quan trọng làm cho tiết học đạt hiệu quả cao. + Giải pháp tổ chức hoạt động khởi động bài học lịch sử từ việc vận dụng kiến thức liên môn với Âm nhạc nhằm phát triển năng lực học sinh * Ý nghĩa 11
Âm nhạc là một bộ môn nghệ thuật dùng âm thanh (chất giọng) để diễn đạt tình cảm, xúc cảm của con người. Âm nhạc gồm thanh nhạc và khí nhạc. Cuộc sống của chúng ta với bao khoảnh khắc vui buồn, âm nhạc đã thể hiện rõ điều đó. Khi vui người ta ca hát, khi buồn, tuyệt vọng, cô đơn âm nhạc đã giúp chúng ta trải lòng. Trong chiến tranh khói lửa với bao hiểm nguy rình rập, âm nhạc có vai trò thúc dục con người mạnh mẽ, vững tin hơn, quyết chiến đứng lên chống lại mọi kẻ thù, khơi dậy lòng yêu nước cũng như sức mạnh tiềm tàng trong con người để vươn tới tương lại tốt đẹp. Ở các trường trung học phổ thông các môn học đều được xây dựng và tác động đến việc hình thành nhân cách cho học sinh theo hướng chủ yếu: Từ trí tuệ đến tình cảm ngược lại âm nhạc có tác dụng đi từ con tim đến khối óc của con người. Âm nhạc giúp cho con người có thêm sự phấn chấn và sức mạnh trong lao động, trong chiến đấu, để giáo dục cho con cháu truyền thống của cha ông, đạo lí làm người. Sự oanh liệt hào hùng của lịch sử Việt Nam trong cuộc kháng chiến chống Pháp, chống Mĩ một thời máu lửa đã được các nhạc sĩ thể hiện thành công, sinh động trong nhiều ca khúc cách mạng. Việc kết hợp những ca khúc cách mạng trong dạy học lịch sử là điều rất cần thiết và giải quyết những khó khăn, vướng mắc trong dạy học lịch sử hiện nay: Giảm bớt sự khô khan trong việc dạy và học lịch sử, giảm bớt những thông số, con số, tạo cho giờ dạy học lịch sử trở nên nhẹ nhàng có sức thu hút, giúp học sinh tiếp thu bài học lịch sử một cách có hiệu quả.Cải thiện thực trạng học sinh còn xa rời với bộ môn lịch sử, giúp các em nhìn nhận lại về cách học môn lịch sử Giúp học sinh tiếp thu các kiến thức lịch sử nhẹ nhàng cô đọng thông qua những ca khúc cách mạng. Đặc biệt thông qua ca từ và âm nhạc sẽ có sức lay động đến tâm tư, tình cảm và nhận thức của người học. Giúp học sinh hình dung một cách cụ thể, sinh động các giai đoạn lịch sử. * Cách thức tiến hành. Bước 1. Tuỳ thuộc vào đặc diểm của từng lớp và đối tượng của học sinh, Giáo viên tiến hành tổ chức khởi động bài học bằng nhiều cách sau: 12
. Cho học sinh hoặc nghe một đoạn nhạc không lời, . hoặc xem bài hát ở videokết hợp với quan sát kênh hình, . hoặc cho học sinh hát, . hoặc giáo viên hát về những vấn đề liên quan đến bài học . Bước 2. Giáo viên yêu cầu học sinh rút ra nội dung vấn đề tìm hiểu. Bước 3. Giáo viên nhận xét và dẫn dắt vào tìm hiểu nội dung bài học. Ví dụ1. Khi dạy bài 20 ( tiết 2) Cuộc kháng chiến toàn quốc chống thực dân pháp kết thúc 1953 1954 ở chương trình lịch sử lớp 12 tôi tiến hành khởi động bài học ở 4 cách trên. Lớp 12A3 cho học sinh nghe nhạc không lời: “ Giải phóng Điện Biên” của nhạc sĩ Đỗ Nhuận. Lớp 12A6 , học sinh xem bài hát này ở video với những hình ảnh về chiến thắng Điện biên Phủ 1954 hoặc đoạn phim về chiến thắng Điện biên Phủ. Lớp 12A4, do học sinh có năng khiếu hát hay vì vậy các em hát đồng ca về bài “ giải phóng Điện Biên” của nhạc sĩ Đỗ Nhuận. Ví dụ 2. Khi dạy bài 28 Truyền thống yêu nước của dân tộc Việt Nam thời phong kiến ở chương trình lịch sử lớp 10, tôi tiến hành khởi động bằng cách cho học sinh xem video trong khoảng 4 phút về tiến trình lịch sử Việt nam kết hợp với lồng bài hát “Dòng máu lạc hồng” Như vậy tuỳ từng đối tượng học sinh ở các lớp khác nhau để đưa ra cách thức tiến hành khởi động bài học lịch sử từ việc vận dụng kiến thức liên môn với âm nhạc một cách đa dạng và phong phú , gây hào hứng cho học sinh vào tìm hiểu bài học mới. + Giải pháp tổ chức hoạt động khởi động bài học lịch sử từ việc vận dụng kiến thức liên môn với văn học nhằm phát triển năng lực học sinh *Ý nghĩa 13
Nói đến lịch sử là nói đến sự kiện, không gian, thời gian. Vì vậy, trong quá trình giảng dạy lịch sử, nhiệm vụ cơ bản của giáo viên là cung cấp cho học sinh kiến thức cơ bản đủ để khôi phục lại quá khứ và hiểu biết quá khứ. Các tác phẩm văn học góp phần quan trọng làm cho bài giảng sinh động, hấp dẫn, nâng cao hứng thú học tập cho học sinh. Bởi vì, các tác phẩm thực sự có giá trị đều phản ánh cuộc sống một cách chân thực. Vì vậy, trong quá trình dạy học ngoài việc sử dụng các phương pháp khác nhau như: phương pháp sử dụng đồ dùng trực quan, sử dụng bài tập nhận thức, sử dụng dạy học nêu vấn đề... thì việc sử dụng tài liệu văn học để bổ sung vào bài học là rất quan trọng. Qua việc sử dụng tài liệu văn học để minh họa cho bài học lịch sử, giáo viên sẽ giúp học sinh hiểu sâu sắc kiến thức lịch sử, góp phần nhất định vào việc khôi phục, tái hiện hình ảnh quá khứ. Việc sử dụng tài liệu văn học còn có thêm cơ sở cho học sinh nắm vững bản chất các sự kiện, hình thành khái niệm, hiểu rõ quy luật, bài học của lịch sử. Các tác phẩm văn học bằng những hình tượng cụ thể, có tác động mạnh mẽ đến tư tưởng, tình cảm của người học, từ đó làm nảy sinh những hành động đúng đắn. Ngoài ra, sử dụng tài liệu văn học trong dạy học lịch học lịch sử còn góp phần giáo dục tư tưởng, đạo đức cho học sinh. Đặc biệt trong giai đoạn hiện nay, vấn đề giáo dục tư tưởng, đạo đức càng đặt ra một cách cấp thiết. Nền kinh tế thị trường với những mặt tích cực ngày càng được khẳng định trong quá trình đổi mới toàn diện của đất nước, song nó cũng có mặt tiêu cực cần phải hạn chế và khắc phục. Trong bối cảnh chung ấy, giáo dục lịch sử cần phải khai thác những giá trị tiến bộ, đích thực để làm phong phú đời sống vật chất, tinh thần của nhân dân ta, cần phải tiếp thu có chọn lọc tinh hoa của nhân loại, giữ gìn bản sắc văn hóa của dân tộc mình. Tài liệu văn học trong dạy học lịch sử góp phần nâng cao năng lực tư duy và phát triển năng lực của học sinh thể hiện ở các mặt sau: Rèn luyện kỹ năng tưởng tượng để tái hiện lại không khí, không gian xảy ra các sự kiện, hiện tượng lịch sử. 14
Rèn luyện kỹ năng so sánh, phân tích, đối chiếu các nguồn tài liệu trên cơ sở đó có kết luận khách quan chính xác. Mặt khác, sử dụng tài liệu văn học trong dạy học lịch sử góp phần phát triển cho học sinh thói quen và kỹ năng tự làm việc với tài liệu phục vụ cho bài học, phát huy năng lực tự học cho học sinh * Cách thức tiến hành. Bước 1. Giáo viên cung cấp một đoạn thơ hoặc văn liên quan đến bài học Bước 2. Yêu cầu học sinh rút ra nội dung hoặc cảm nghĩ về vấn đề tìm hiểu Bước 3.Giáo viên nhận xét và dẫn dắt vào bài học Ví dụ1. Khi dạy bài 22 “ Nhân dân hai miền trực tiếp chiến đấu chống đế quốc Mĩ xâm lược. Nhân dân miền Bắc vừa chiến đấu vừa sản xuất( 1965 – 1973) ở lớp 12 phần III : Chiến đấu chống chiến lược “ Việt Nam hoá chiến tranh” và “ Đông Dương hoá chiến tranh” của Mĩ , tôi tiến hành khởi động bài học bằng cách thức mượn lời bài thơ của nhà thơ Tế Hanh cho học sinh điền vào chỗ trống tên nhân vật được nhắc đến và tên chiến lược chiến tranh mà Mĩ áp dụng ở Miền Nam Việt Nam. Ví dụ 2. Khi dạy bài 14 “ Phong trào cách mạng 1930 – 1935 ở lớp 12, tôi cho học sinh quan sát màn hình máy chiếu và đọc bài thơ “Bài thơ cách mạng” của tác giả Đặng chính Ký xem nội dung bài thơ tái hiện điều gì mà em cần biết? Hoặc cho học sinh phát biểu cảm nghĩ sau khi đọc bài thơ này. + Giải pháp tổ chức hoạt động khởi động bài học lịch sử từ việc khai thác kênh hình. *Ý nghĩa. Kênh hình góp phần quan trọng tạo biểu tượng cho học sinh, cụ th ể hoá các sự kiện, là phương tiện rất có hiệu lực để hình thành các khái niệm lịch sử quan trọng nhất, giúp cho học sinh nắm vững các quy luật của sự phát triển xã hội. Đặc biệt, kênh 15
hình còn có ý nghĩa trong việc giúp học sinh nhớ kỹ , hiểu sâu những hình ảnh, những kiến thức ịch sử. Hình ảnh được giữ lại đặc biệt vững chắc trong trí nhớ chúng ta là hình ảnh chúng thu nhận được bằng trực quan. Mặt khác kênh hình còn phát triển khả năng quan sát, trí tưởng tượng, tư dy và ngôn ngữ của học sinh. Nhìn vào bất cứ loại đồ đùng trực quan nào, học sinh cũng thích nhận xét, hình dung quá khứ lịch sử được phản ánh, minh hoạ như thế nào. Học sinh suy nghĩ và tìm cách diễn đạt bằng lời chính xác, có hình ảnh rõ ràng, cụ thể về bức tranh xã hội đã qua. Với tất cả ý nghĩa giáo dưỡng, giáo dục và phát triển đó. Kênh hình góp phần to lớn nâng cao chất lượng dạy học lịch, gây hứng thú học tập nó là “cầu nối” giữa quá khứ với hiện tại. Sử dụng kênh hình trong việc khởi động bài học lịch sử không những làm cho quá trình học tập thêm sinh động mà còn góp phần rèn luyện tư duy phân tích, tập cho các em học sinh nhìn thấy bản chất của sự kiện, kích thích tính ham hiểu biết của các em. Kênh hình cũng chính là phương tiện trực quan được sử dụng như là nguồn chủ yếu dẫn đến kiến thức mới. *Cách thức tiến hành. Bước 1. Giáo viên cho học sinh quan sát kênh hình phù hợp và liên quan đến bài học Bước 2.Yêu cầu học sinh tìm hiểu mối quan hệ của kênh hình( là tranh, ảnh, chân dung) và xác định những địa danh dành thắng lợi tiêu biểu trong các cuộc cách mạng, cuộc khởi nghĩa( kênh hình bằng lược đồ câm) mà giáo viên đưa ra có liên quan đến bài học Bước 3. Giáo viên nhận xét và dẫn dắt vào bài học. Ví dụ. Khi dạy bài 20” Cuộc kháng chiến toàn quốc chống thực dân pháp kết thúc (tiết 2) Chiến dịch lịch sử Điện Biên Phủ 1954 ở chương trình lịch sử 12, tuỳ vào đặc điểm và đối tượng học sinh ở các lớp là khác nhau do đó tôi tiến hành khởi động bài học bằng nhiều cách thức 16
+ Hoặc yêu cầu học sinh quan sát tranh, ảnh và chỉ ra mối quan hệ. Lá cờ chiến thắng trên nóc hầm Đơcatxtơri. Đoàn quân chiến thắng trở về Phó thủ tướng Phạm văn Đồng đến Thuỵ Sĩ tham dự hội nghị Giơnevơ về Đông Dương, 1954 Quang cảnh phiên họp hội nghị Giơnevơ, 1954 + Hoặc yêu cầu học sinh đánh dấu, điền địa danh chiến thắng vào lược đồ câm. + Giải pháp tổ chức hoạt động khởi động bài học lịch sử từ việc xem phim tư liệu. * Ý nghĩa. Sử dụng phim tài liệu trong dạy học lịch có ý nghĩa rất sâu sắc trong việc kích thích hứng thú học tập, thu hút được sự quan sát tập trung ở học sinh. Đây chính là phương tiện thuận lợi cung cấp tư liệu, sự kiện trực quan có hệ thống, logic chặt chẽ, có khả năng làm sống lại sự kiện, hiện tượng, góp phần bổ sung và cụ thể hoá kiến thức, giáo dục tư tưởng, tình cảm, đạo đức, phát triển toàn diện học sinh. *Cách thức tiến hành. Bước 1. Giáo viên cung cấp một đoạn phim tư liệu liên quan đến bài học. Bước 2. Yêu cầu học sinh rút ra nội dung vấn đề tìm hiểu Bước 3.Giáo viên nhận xét, kết luận và dẫn dắt vào bài học. *Ví dụ. Khi dạy bài 23 (tiết 2 )“ Phong trào Tây Sơn và sự nghiệp thống nhất đất nước, bảo vệ Tổ quốc cuối thế kỉ XVIII” ở lớp 10, tôi tiến hành khởi động bài học bằng hình thức cho học sinh xem phim về trận Ngọc Hồi – Đống Đa. Bài 9. Cách mạng tháng Mười Nga năm 1917 ( Lớp 10) cho học sinh xem phim: Cuộc tấn công cung điện Mùa Đông. Bài 20( tiết 2) “ Cuộc kháng chiến toàn quốc chống thực dân Pháp kết thúc 1953 – 1954 ở chương trình lịch sử lớp 12, học sinh xem một đoạn phim về chiến thắng Điện Biên Phủ 1954. 17
Sau khi xem phim xong giúp học sinh tự rút ra nội dung vấn đề tìm hiểu và những suy nghĩ của bản thân. 7.1.3. Các họat động khởi động đối với một số bài học lịch sử cụ thể Mục đích thực nghiệm Xuất phát từ tình hình thực tiễn của chương trình giáo dục nói chung và dạy học môn lịch sử nói riêng ở trường trung học phổ thông hiện nay, cùng với việc dạy học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất cho học sinh, trong đó chú ý đến rèn luyện năng lực tự học. Đề tài nghiên cứu và trải nghiệm này nhằm đổi mới nội dung, phương pháp, hình thức tổ chức dạy học để tìm ra biện pháp nâng cao chất lượng, hiệu quả giảng dạy và giáo dục học sinh, góp phần đáp ứng nội dung dạy học hiện nay ở trường trung học phổ thông và cũng như xu thế của thế giới. Để khẳng định tính khả thi của đề tài, tôi đã tiến hành thực nghiệm sư phạm. Kết quả thực nghiệm là bằng chứng cho phép khẳng định sự cần thiết của việc đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất môn Lịch sử trường trung học phổ thông, nhằm góp phần nâng cao hiệu quả dạy học, bồi dưỡng học sinh phương pháp tự học, hình thành khả năng học tập suốt đời, tập dượt cho học sinh biết phát hiện, đặt ra và giải quyết những vấn đề gặp phải trong học tập, trong cuộc sống cá nhân, gia đình và cộng đồng. Đối tượng và địa bàn thực nghiệm: * Tại trường THPT tác giả đang công tác: Đề tài này tôi tiến hành thực nghiệm tại đơn vị tôi đang công tác. Tổ chức hoạt động khởi động bài học với các kỹ thuật dạy học tích cực ở nhiều khối, lớp chú ý nhiều tới phát triển năng lực và phẩm chất cho học sinh. Từ năm học 2017 2018, 20182019, 2019 2020, tôi tiến hành thực nghiệm tổ chức hoạt động khởi động bài học nhằm phát triển năng lực và phẩm chất cho học sinh, trải nghiệm ở tất cả các lớp trực tiếp giảng dạy: * Tại trường Trung học phổ thông khác: 18
Thông qua ban giám hiệu nhà trường, tôi đã trao đổi với các đồng nghiệp cùng triển khai phương pháp và kĩ thuật dạy học tổ chức các hình thức khởi động nhằm phát triển năng lực, phẩm chất cho học sinh . Nội dung thực nghiệm: + Yêu cầu chung: Đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất môn lịch sử trong nhà trường trung học phổ thông nhằm hình thành, phát triển năng lực giao tiếp và hợp tác; năng lực tự học, sáng tạo, phát hiện và giải quyết vấn đề; năng lực sử dụng công nghệ thông tin và truyền thông…và phẩm chất cho học sinh trong quá trình tổ chức hoạt động khởi động bài học như: Phẩm chất nhân ái và khoan dung, làm chủ bản thân, thực hiện nghĩa vụ học sinh. Tiến hành thực hiện trải nghiệm phương pháp này cũng góp phần tìm ra biện pháp nâng cao chất lượng, hiệu quả giảng dạy và giáo dục học sinh ở nhà trường nói chung, trường trung học phổ thông nói riêng. + Thời gian: Căn cứ vào phân phối chương trình bộ môn, đặc điểm của từng bài mà giáo viên có thể linh động vận dụng để thực hiện. Đề tài này tôi tiến hành tổ chức hoạt động khởi động bài học cho học sinh ở mỗi tiết dạy từ 5 đến 7 phút . + Thực nghiệm: Đề tài tiến hành thực nghiệm ở bốn chủ đề kiến thức khác nhau: Chủ đề 1: Truyền thống yêu nước của dân tộc Việt Nam Chủ đề 2: kinh tế. Chủ đề 3: văn hóa. Chủ đề 4: Duy tân – cải cách. * Đối với chủ đề truyền thống yêu nước của dân tộc Việt Nam. Thực nghiệm tổ chức hoạt động khởi động bài học cho học sinh như sau: Lớp 10: Bài 28 – Truyền thống yêu nước của dân tộc Việt Nam thời phong kiến. 19
Lớp 12: Bài 14:Phong trào cách mạng 1930 – 1935 . Bài 16. Phong trào giải phóng dân tộc và tổng khởi nghĩa tháng Tám (1939 – 1945). Nước Việt Nam dân chủ cộng hoà ra đời. ( Tiết 3 III. KHởi nghĩa vũ trang giành chính quyền) . Bài 20 . Cuộc kháng chiến toàn quốc chống Thực Dân Pháp kết thúc (1953 – 1954). ( Tiết 2 – 2. Chiến dịch lịch sử Điện Biên Phủ 1954) * Đối với chủ đề kinh tế: Thực nghiệm tổ chức hoạt động khởi động bài học cho học sinh lớp 10 ở Bài 22 Tình hình kinh tế ở các thế kỷ XVI – XVIII. * Đối với chủ đề văn hóa: Thực nghiệm tổ chức hoạt động khởi động bài học cho học sinh: . Lớp 10 Bài 6 Các quốc gia Ấn và văn hoá truyền thống Ấn Độ Bài 24 Tình hình văn hóa ở các thế kỷ XVI – XVIII . Lớp 11 Bài 7 Những thành tựu văn hóa thời cận đại. * Đối với chủ đề Duy tân Cải cách: Thực nghiệm tổ chức hoạt động khởi động bài học cho học sinh lớp 11 Bài 1 Nhật Bản. Phương pháp. Ở các lớp thực nghiệm tổ chức hoạt động khởi động bài học tuỳ thuộc vào đối tượng và năng lực của học sinh ở các lớp, tôi vận dụng ở các mức độ nhận thức khác nhau để hình thành năng lực và phẩm chất cho các em. Mức độ nhận biết: Dùng phương pháp thuyết trình kết hợp với khai thác lược đồ, tranh ảnh, thông tin khác, sử dụng công nghệ thông tin... 20