Sổ tay bệnh động vật - Chương 1

Chia sẻ: Summer Flora | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:10

Thêm vào BST

Báo xấu

175
lượt xem 75
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

CHƯƠNG 1 PHÂN LOẠI BỆNH Sách về bệnh của gia súc thường có xu hướng tập trung vào các bệnh ký sinh trùng và truyền nhiễm. Đây là một điều không đúng vì như mọi người đều biết, trong thực tế nhiều gia súc ốm không phải do bệnh truyền nhiễm hay ký sinh trùng mà do một số sai sót khác.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sổ tay bệnh động vật - Chương 1

CH¦¥NG 1 PH¢N LO¹I BÖNH S¸ch vÒ bÖnh cña gia sóc th−êng cã xu h−íng tËp trung vµo c¸c bÖnh ký sinh trïng vµ truyÒn nhiÔm. §©y lµ mét ®iÒu kh«ng ®óng v× nh− mäi ng−êi ®Òu biÕt, trong thùc tÕ nhiÒu gia sóc èm kh«ng ph¶i do bÖnh truyÒn nhiÔm hay ký sinh trïng mµ do mét sè sai sãt kh¸c. VËy bÖnh lµ g× ? BÖnh lµ bÊt cø qu¸ tr×nh nµo c¶n trë chøc n¨ng b×nh th−êng cña con vËt. Nãi mét c¸ch chÆt chÏ, mét con vËt gÉy ch©n lµ m¾c bÖnh v× nã kh«ng thÓ ®i l¹i b×nh th−êng ®−îc, nh−ng trong thùc tÕ khi nãi ®Õn bÖnh, ta th−êng cã khuynh h−íng kh«ng kÓ ®Õn c¸c tr−êng hîp do tai n¹n. Cã nh÷ng lo¹i bÖnh kh¸c nhau. BiÕt ®−îc nh÷ng lo¹i bÖnh kh¸c nhau ®ã ®Ó hiÓu ®−îc c¸c nÐt riªng cña tõng bÖnh lµ rÊt cÇn thiÕt. Cã thÓ ph©n lo¹i bÖnh theo mét sè c¸ch. Ch−¬ng nµy kh¸i qu¸t nh÷ng nguyªn lý chung cña c¸c lo¹i bÖnh kh¸c nhau, nh− bÖnh nhiÔm trïng, bÖnh truyÒn nhiÔm, bÖnh do c«n trïng, bÖnh truyÒn qua ®−êng giao phèi, bÖnh nhiÔm trïng bÈm sinh, bÖnh giun s¸n vµ c¸c bÖnh liªn quan tíi c¸c yÕu tè m«i tr−êng vµ ch¨n nu«i. 1. BÖnh nhiÔm trïng vµ bÖnh truyÒn nhiÔm Nh÷ng thuËt ng÷ nµy th−êng dïng tuú tiÖn ®Ó chØ cïng mét lo¹i bÖnh mÆc dï chóng cã ý nghÜa kh¸c nhau. BÖnh nhiÔm trïng lµ bÖnh mµ ®éng vËt bÞ nhiÔm vi sinh vËt ngo¹i lai nh− vi-rót, vi khuÈn hay nguyªn sinh ®éng vËt tõ mét ®éng vËt bÞ bÖnh kh¸c. Mét sè bÖnh nhiÔm trïng l©y lan tõ con nµy sang con kh¸c qua c¸c t¸c nh©n trung gian, vÝ dô bÖnh Babesia cña bß chØ cã thÓ bÞ l©y tõ con bß nµy sang con bß kh¸c qua ve. Mét sè bÖnh nhiÔm trïng kh¸c cã thÓ l©y gi÷a c¸c con vËt kh«ng cÇn bÊt kú t¸c nh©n trung gian nµo. §ã lµ bÖnh truyÔn nhiÔm, vÝ dô bÖnh DÞch t¶ tr©u bß l©y lan trùc tiÕp khi con vËt khoÎ m¹nh tiÕp xóc víi con vËt m¾c bÖnh. BÖnh truyÒn nhiÔm cã thÓ l©y trùc tiÕp nh− bÖnh DÞch t¶ tr©u bß ®· nªu ë trªn hay gi¸n tiÕp khi vi sinh vËt g©y bÖnh tån t¹i ë ngo¹i c¶nh vµ nhiÔm l¹i con vËt kh¸c. VÝ dô nha bµo cña nÊm g©y nªn bÖnh nÊm da (Ringworm) cã thÓ tån t¹i ë m«i tr−êng vµ trë thµnh nguån bÖnh ®èi víi c¸c ®éng vËt mÉn c¶m kh¸c. Vi sinh vËt g©y bÖnh cã thÓ truyÒn tõ con vËt nhiÔm bÖnh sang con ch−a bÞ nhiÔm theo nhiÒu con ®−êng kh¸c nhau. N¾m ®−îc c¸c con ®−êng truyÒn l©y lµ ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt ®Ó x©y dùng biÖn ph¸p phßng ngõa. Nh÷ng ®−êng truyÒn l©y chñ yÕu nh− sau: 1.1 §−êng tiªu ho¸ Trong mét sè bÖnh, con vËt bÞ bÖnh bµi xuÊt c¸c sinh vËt g©y bÖnh vµo m«i tr−êng. C¸c ®éng vËt c¶m nhiÔm cã thÓ trë thµnh bÞ nhiÔm bÖnh do ¨n ph¶i thøc ¨n vµ n−íc uèng « nhiÔm c¸c chÊt bµi xuÊt ®ã. §©y lµ mét ®−êng truyÒn l©y quan träng cho nhiÒu sinh vËt g©y nhiÔm, râ rµng lµ sinh vËt sèng sãt cµng l©u trong m«i tr−êng th× c¬ héi ®éng vËt mÉn c¶m bÞ nhiÔm bÖnh qua con ®−êng nµy cµng lín. VÝ dô: BÖnh Lë måm long mãng (LMLM). Mét trong nh÷ng lý do t¹i sao bÖnh LMLM l¹i l©y lan nhanh ®Õn nh− vËy lµ v× con vËt nhiÔm bÖnh bµi xuÊt mét l−îng lín vi-rót g©y nhiÔm 20
trong n−íc bät, s÷a, ph©n, tinh dÞch, n−íc tiÓu vµ h¬i thë vµo m«i tr−êng n¬i c¸c vi-rót nµy cã thÓ sèng sãt tíi vµi th¸ng (H×nh 1.1 vµ 1.2). H×nh 1.1 N−íc bät bß m¾c bÖnh LMLM chøa mét l−îng lín vi-rót c¶m nhiÔm. H×nh 1.2 §éng vËt uèng chung n−íc lµ mét c¸ch m¾c bÖnh do uèng ph¶i n−íc ®· nhiÔm mÇm bÖnh tõ con èm cã triÖu chøng l©m sµng nh− trong h×nh 1.1. 21
1.2 HÝt thë Gia sóc cã thÓ nhiÔm bÖnh do hÝt ph¶i sinh vËt g©y bÖnh do con vËt m¾c bÖnh bµi xuÊt vµo kh«ng khÝ. VÝ dô: BÖnh Lë måm long mãng. Do kh¶ n¨ng cña vi-rót LMLM sèng sãt trong m«i tr−êng mét thêi gian dµi, nªn vi-rót cã thÓ ®−îc giã chuyÓn ®i rÊt xa vµ ®éng vËt mÉn c¶m c¸ch xa nhiÒu c©y sè cã thÓ bÞ m¾c bÖnh do hÝt ph¶i kh«ng khÝ « nhiÔm. 1.3 NhiÔm bÖnh qua da Mét sè vi sinh vËt cã thÓ g©y nhiÔm cho ®éng vËt qua da, th−êng do c¸c vÕt c¾n hay trÇy s−ít bÞ nhiÔm bÈn... VÝ dô: BÖnh uèn v¸n. Uèn v¸n lµ bÖnh cña tÊt c¶ ®éng vËt do nhiÔm bÈn ®Êt c¸t hay chÊt h÷u c¬ vµo c¸c vÕt c¾t vµ vÕt th−¬ng ngoµi da. 1.4 L©y truyÒn c¬ giíi L©y truyÒn c¬ giíi lµ l©y truyÒn qua bÊt cø mét ®å vËt g× cã thÓ mang sinh vËt g©y nhiÔm, vÝ dô chÊt ®én chuång, xe cé, dông cô ch¨n nu«i ... VÝ dô: BÖnh ®Ëu dª, cõu. Vi-rót ®Ëu g©y nªn bÖnh nÆng ë ngoµi da cã thÓ tån t¹i nhiÒu th¸ng ë m«i tr−êng. Dª, cõu cã thÓ trë nªn nhiÔm bÖnh do cä x¸t víi c¸c ®å vËt ®· nhiÔm vi-rót nh− chuång tr¹i... 2. BÖnh nhiÔm trïng do giao phèi vµ bÖnh nhiÔm trïng bÈm sinh BÖnh nhiÔm trïng qua giao phèi l©y lan th«ng qua giao phèi. Trong phÇn lín c¸c bÖnh nhiÔm trïng qua giao phèi, sinh vËt g©y bÖnh cã thÓ truyÒn tõ con ®ùc nhiÔm bÖnh sang con c¸i mÉn c¶m hay ng−îc l¹i bÖnh nhiÔm trïng bÈm sinh ®−îc truyÒn tõ con mÑ sang con con trong thêi gian mang thai. VÝ dô: BÖnh DÞch t¶ lîn. Vi-rót dÞch t¶ lîn trong lîn n¸i cã chöa cã thÓ qua nhau thai vµ g©y nhiÔm bµo thai, lµm sÈy thai hay ®Î ra thai dÞ d¹ng vµ run rÈy. Con ®−êng truyÒn nµy ®«i khi gäi lµ truyÒn däc. 3. §éng vËt ch©n ®èt Trong tù nhiªn cã hµng ngµn c¸c loµi ®éng vËt ch©n ®èt kh¸c nhau bao gåm c¸c loµi ruåi, ve, rËn, bä chÐt, ghÎ vµ rÖp. NhiÒu loµi ký sinh trªn da gia sóc, mét sè chØ lµm h¬i khã chÞu nh−ng mét sè cã thÓ g©y kÝch thÝch vµ tæn th−¬ng da nghiªm träng. Mét nhãm ®éng vËt ch©n ®èt quan träng gåm nh÷ng loµi ruåi ®Î trøng ë trªn gia sóc (H×nh l.3). Khi në thµnh Êu trïng, cßn gäi lµ dßi, cã thÓ chui vµo da, vµo vÕt th−¬ng vµ c¸c lç tù nhiªn. KÕt qu¶ lµ t¹o thµnh c¸c æ dßi vµ lµm cho con vËt rÊt ®au ®ín khã chÞu (H×nh l.4). Mét sè ký sinh trïng ngoµi da ch©n ®èt lµ loµi hót m¸u, cã vßi hót m¸u chÝch qua da ®Ó hót m¸u lµm dinh d−ìng. B»ng c¸ch hót m¸u nh− vËy chóng truyÒn nhiÒu lo¹i vi sinh vËt g©y bÖnh tõ con vËt nµy sang con vËt kh¸c (xem Ch−¬ng 2). 22
B»ng m¾t th−êng cã thÓ thÊy phÇn lín loµi ®éng vËt ch©n ®Êt mÆc dï ®Ó ph¸t hiÖn mét sè loµi ghÎ cÇn cã kÝnh hiÓn vi. Chi tiÕt h¬n vÒ loµi ®éng vËt ch©n ®èt ®−îc nªu ë Ch−¬ng 11. 4. Nh÷ng bÖnh truyÒn qua ®éng vËt ch©n ®èt NhiÒu bÖnh nhiÔm trïng quan träng l©y tõ con vËt nµy sang con vËt kh¸c b»ng loµi ®éng vËt ch©n ®èt. §éng vËt ch©n ®èt hót m¸u con vËt nhiÔm bÖnh cã thÓ mang mÇm bÖnh truyÒn cho con vËt kh¸c ë lÇn hót m¸u sau. Nh− vËy ®éng vËt ch©n ®èt lµ nh÷ng vËt truyÒn bÖnh hay vect¬ truyÒn bÖnh qua ®ã bÖnh truyÒn l©y tõ con vËt nµy sang con vËt kh¸c. MÇm bÖnh cã thÓ nh©n lªn trong vect¬ truyÒn bÖnh, do ®ã duy tr× tÝnh g©y nhiÔm cña vec-t¬ truyÒn bÖnh trong mét thêi gian dµi. Còng cã khi viÖc truyÒn bÖnh chØ mang “tÝnh c¬ giíi” (xem Ch−¬ng 2), tøc lµ c«n trïng ®¬n thuÇn truyÒn m¸u cã nhiÔm mÇm bÖnh tõ con vËt nµy sang con vËt kh¸c. C¸c t¸c nh©n g©y bÖnh do ®éng vËt ch©n ®èt truyÒn gåm vi-rót, rickettsiae, nguyªn trïng vµ giun s¸n. VÝ dô loµi ruåi tr©u Tabanids hót m¸u truyÒn Trypanosoma evansi g©y bÖnh Tiªn mao trïng. H×nh 1.3 Ruåi Chrysomya bezziana (ruåi H×nh 1.4 æ gißi ë gèc sõng do ruåi h×nh xo¸y èc) ®Î trøng trong vÕt th−¬ng Chrysomya bezziana gia sóc, trøng në thµnh Êu trïng (dßi). 5. NhiÔm giun s¸n Giun s¸n (giun trßn, giun ®Çu gai vµ s¸n) lµ nguyªn nh©n chñ yÕu g©y bÖnh vµ gi¶m søc s¶n xuÊt cña gia sóc ë c¸c vïng nhiÖt ®íi. TÊt c¶ c¸c loµi gia sóc ®Òu cã nguy c¬ nhiÔm nhiÒu loµi giun s¸n. C¸c loµi giun s¸n nµy kh¸c nhau vÒ vËt chñ, vßng ®êi vµ møc ®é nghiªm träng. Cã lÏ giun s¸n ký sinh ë d¹ dÇy vµ ruét lµ cã ý nghÜa nhÊt nh−ng còng cã mét sè giun s¸n quan träng ký sinh ë nh÷ng bé phËn kh¸c cña c¬ thÓ nh− phæi vµ gan. 23
6. Nh÷ng bÖnh liªn quan tíi c¸c yÕu tè m«i tr−êng vµ ch¨n nu«i Mét sè bÖnh quan träng ë gia sóc lµ hËu qu¶ cña m«i tr−êng hay c¸ch nu«i d−ìng ch¨m sãc cña chñ vËt nu«i. Nh÷ng bÖnh nµy gåm mét sè bÖnh nhiÔm trïng, rèi lo¹n trao ®æi chÊt, suy dinh d−ìng vµ dinh d−ìng mÊt c©n b»ng, do chÊt ®éc vµ nhiÒu ®iÒu kiÖn kh¸c n÷a. 6.1 C¸c bÖnh nhiÔm trïng C¸c yÕu tè cã liªn quan ®Õn m«i tr−êng vµ ch¨n nu«i cã thÓ më ®−êng cho mét sè bÖnh nhiÔm trïng x¶y ra. Nh÷ng yÕu tè nµy gäi lµ c¸c yÕu tè tiÒn ®Ò vµ hiÓu biÕt vÒ c¸c yÕu tè tiÒn ®Ò lµ rÊt quan träng khi x©y dùng c¸c ch−¬ng tr×nh khèng chÕ dÞch bÖnh. VÝ dô: BÖnh viªm vó trong ch¨n nu«i bß s÷a hiÖn ®¹i. BÖnh viªm vó t−¬ng ®èi hiÕm x¶y ra ë bß c¸i cho bª bó s÷a tù nhiªn (H×nh 15) nh−ng trong ch¨n nu«i bß s÷a cao s¶n v¾t s÷a b»ng m¸y th× vÊn ®Ò nµy rÊt nghiªm träng. NÕu kh«ng thùc hiÖn ®óng víi c¸c tiªu chuÈn vÖ sinh cao th× qu¸ tr×nh v¾t s÷a b»ng m¸y cã thÓ dÉn tíi nhiÔm khuÈn ®Çu vó vµ viªm vó. Nãi kh¸c ®i, ch¨n nô«i bß s÷a kÐm th−êng lµ mét yÕu tè tiÒn ®Ò cña viªm vó. VÝ dô: NhiÔm ®éc m¸u do Clostridium. Mét nhãm bÖnh nhiÔm trïng rÊt quan träng do c¸c yÕu tè m«i tr−êng hay ch¨n nu«i më ®−êng lµ nhiÔm ®éc m¸u do Clostridium, gia sóc bÞ ngé ®éc vi khuÈn Clostridium g©y nhiÔm s¶n sinh ra. Vi khuÈn Clostridium ph©n bè réng r·i trong thiªn nhiªn, cã thÓ t×m thÊy ë trong ®Êt, chÊt h÷u c¬ vµ c− tró tù nhiªn trong ruét gia sóc. C¸c vi khuÈn nµy th−êng lµ v« h¹i nh−ng khi cã mét sè yÕu tè tiÒn ®Ò nµo ®ã th× chóng sÏ nh©n lªn nhanh chãng vµ s¶n sinh mét l−îng lín ®éc tè g©y ngé ®éc gia sóc. Hai yÕu tè tiÒn ®Ò chñ yÕu lµ dinh d−ìng n©ng cao ®ét ngét hoÆc tæ chøc bÞ tæn th−¬ng. BÖnh uèn v¸n lµ mét vÝ dô cho tr−êng hîp tæ chøc bÞ tæn th−¬ng. Vi khuÈn Clostridium tetani, khu tró vµ nh©n lªn ë nh÷ng vÕt c¾n vµ vÕt th−¬ng bÞ nhiÔm trïng, s¶n sinh ra ®éc tè lµm ¶nh h−ëng tíi hÖ thèng thÇn kinh. H×nh 1.5 Bß vµng ViÖt Nam cho bª bó nhiÒu kh¶ n¨ng kh«ng m¾c bÖnh viªm vó vµ sèt s÷a 24
6.2 Rèi lo¹n trao ®æi chÊt Nh÷ng rèi lo¹n nµy th−êng liªn quan tíi ph−¬ng thøc ch¨n nu«i th©m canh vµ cã thÓ coi nh− lµ “bÖnh hiÖn ®¹i do ng−êi g©y ra” chñ yÕu liªn quan tíi ngµnh c«ng nghiÖp ch¨n nu«i ë Mü, T©y ¢u... Tuy nhiªn nh÷ng bÖnh nµy ®«i khi ®−îc gäi lµ “bÖnh trong s¶n xuÊt” cã thÓ xÈy ra bÊt cø ë ®©u cã tiÕn hµnh ch¨n nu«i th©m canh, xuÊt hiÖn khi mÊt c©n b»ng gi÷a khÈu phÇn dinh d−ìng vµ møc s¶n xuÊt. VÝ dô: BÖnh sèt s÷a. ë bß c¸i sinh s¶n khi b¾t ®Çu tiÕt s÷a lu«n lu«n cã gi¶m ®ét ngét Canxi trong m¸u (Hypocalcaemia) vµ ë bß s÷a -cao s¶n møc gi¶m canxi cã thÓ qu¸ ng−ìng g©y nªn bÖnh sèt s÷a th−êng g©y chÕt nÕu kh«ng ®−îc ®iÒu trÞ gÊp. BÖnh sèt s÷a râ rµng lµ rÊt Ýt khi cã ë ®µn bß ch¨n th¶ qu¶ng canh cho bª bó s÷a (H×nh 15). 6.3 Dinh d−ìng thiÕu vµ dinh d−ìng mÊt c©n b»ng Gia sóc søc khoÎ kÐm th−êng do suy dinh d−ìng hoÆc dinh d−ìng mÊt c©n b»ng. §«i khi suy dinh d−ìng vµ dinh d−ìng mÊt c©n b»ng chØ g©y ra bÖnh khi cã mét sè yÕu tè kh¸c kÌm theo, vÝ dô thiÕu photpho trong khÈu phÇn chØ g©y bÖnh cho bß cã chöa hay ®ang cho s÷a mµ kh«ng g©y bÖnh cho nh÷ng con bß kh¸c. Trong tr−êng hîp nµy thiÕu photpho kÕt hîp cã chöa hay ®ang tiÕt s÷a míi g©y nªn bÖnh. Ng−êi ta th−êng cho r»ng suy dinh d−ìng lµ bÖnh quan träng nhÊt cña gia sóc vïng nhiÖt ®íi. §iÒu nµy rÊt cã thÓ lµ ®óng song ®iÒu quan träng lµ nhËn thøc ®−îc r»ng, so víi con vËt ®−îc nu«i d−ìng tèt, con vËt bÞ suy dinh d−ìng th−êng dÔ m¾c bÖnh h¬n, m¾c nhiÒu bÖnh cïng mét lóc h¬n. §ã lµ mét khã kh¨n cho chÈn ®o¸n, mét con vËt thÓ tr¹ng gµy yÕu t×m thÊy nhiÔm mét sè l−îng lín ký sinh trïng vµ ®−îc ®iÒu trÞ ®óng nh−ng chØ ®Õn khi con vËt kh«ng khái nh− mong muèn ng−êi ta míi biÕt r»ng nhiÔm ký sinh trïng chØ lµ thø ph¸t, nguyªn nh©n chñ yÕu lµ suy dinh d−ìng. 6.4 ChÊt ®éc vµ ®éc tè BÖnh do ngé ®éc lµ mét trong sè nh÷ng r¾c rèi nhÊt cña chÈn ®o¸n v× khã kh¨n vÒ kü thuËt ph¸t hiÖn vµ x¸c ®Þnh chÊt ®éc. Cã hai nhãm lín chÊt ®éc: mét lµ nhãm chÊt ®éc cã nguån sinh häc, cßn gäi lµ ®éc tè, vÝ dô ®éc tè cña thùc vËt; vi sinh vËt... vµ hai lµ, nhãm chÊt ®éc kh«ng cã nguån sinh häc, vÝ dô c¸c ho¸ chÊt... Trªn thùc tÕ hai tõ nµy, chÊt ®éc vµ ®éc tè th−êng ®−îc sö dông tuú tiÖn nh− lµ chØ cïng mét thø. Nguån chÊt ®éc vµ ®éc tè chñ yÕu ®èi víi gia sóc lµ thùc vËt, mét sè thøc ¨n, thøc ¨n bÞ nÊm mèc vµ c¸c ho¸ chÊt dïng trong n«ng nghiÖp. Thùc vËt. Cã hµng tr¨m loµi thùc vËt trªn ®ång cá ®éc ®èi víi gia sóc. May m¾n lµ gia sóc th−êng tr¸nh ®−îc nh−ng trong mét sè ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh gia sóc cã thÓ ¨n ph¶i thùc vËt ®éc, nh− lóc h¹n h¸n, khan hiÕm b·i ch¨n th¶. Ngé ®éc thùc vËt lµ mét nguyªn nh©n quan träng g©y èm vµ chÕt ë c¸c n−íc nhiÖt ®íi. RÊt tiÕc lµ th−êng cã rÊt Ýt t− liÖu vÒ c¸c thùc vËt liªn quan tíi ngé ®éc. Ch−¬ng 14 nªu tãm t¾t mét sè thùc vËt g©y ®éc quan träng ®· biÕt. Muèn tr×nh bµy cÆn kÏ cÇn mét cuèn s¸ch riªng. Thuèc trõ s©u vµ thuèc diÖt ve bÐt. Mét nguån tiÒm tµng chÊt ®éc quan träng ®èi víi gia sóc lµ c¸c ho¸ chÊt dïng ®Ó diÖt ký sinh trïng ngoµi da nh− c¸c ho¸ chÊt t¾m diÖt ve. Nh÷ng ho¸ chÊt cã ®Çy ®ñ t− liÖu vµ Ch−¬ng 11 sÏ m« t¶ tãm t¾t sè mét ho¸ chÊt th−êng dïng. 25
Ngé ®éc thÞt. Mét ngé ®éc quan träng lµ ngé ®éc thÞt cã thÓ lµm èm vµ chÕt nhiÒu gia sóc vïng nhiÖt ®íi. Ngé ®éc thÞt do gia sóc ¨n ph¶i thøc ¨n vµ n−íc uèng cã nhiÔm ®éc tè cña vi khuÈn Clostridium botulinum. 7. C¸c yÕu tè di truyÒn 7.1 BÖnh bÈm sinh Kh«ng nªn lÉn lén bÖnh bÈm sinh víi bÖnh nhiÔm trïng bÈm sinh. Bªnh bÈm sinh lµ bÖnh di truyÒn, lµ kÕt qu¶ trùc tiÕp cña c¸c yÕu tè di truyÒn hay kiÓu gen cña ®éng vËt. Nãi chung, kiÓu gen cña ®éng vËt gåm c¸c cÆp gen n»m trong nhiÔm s¾c thÓ, trong mçi cÆp cã mét gen di truyÒn tõ bè, mét gen di truyÒn tõ mÑ. Trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ phÇn lín c¸c cÆp gen s¶n sinh ra c¸c nh©n tè cã h¹i hoÆc cã liªn quan ®Õn bÖnh tËt ®Òu ®· bÞ lo¹i bá trõ nh÷ng gen bÞ gen cÆp ®«i ®èi diÖn lÊn ¸t. Nh÷ng gen nµy gäi lµ gen lÆn. ¶nh h−ëng cña gen lÆn chØ xuÊt hiÖn khi chóng cÆp ®«i víi chÝnh nã. Kh«ng may m¾n lµ mét sè cÆp gen lÆn g©y ra khuyÕt tËt vÒ h×nh thÓ hoÆc trao ®æi chÊt. Râ rµng lµ c¶ hai bè mÑ cã mang gen liªn quan mÆc dï b¶n th©n bè mÑ cã thÓ b×nh th−êng. May m¾n lµ nh÷ng rèi lo¹n di truyÒn cã liªn quan ®Õn c¸c gen lÆn nh− vËy th−êng rÊt hiÕm. VÝ dô di truyÒn gen lÆn ë mét sè gièng bß vµ dª cõu cã thÓ g©y ra bÖnh b−íu cæ hay t¨ng sinh tuyÕn gi¸p. Ghi chó: BÖnh b−íu cæ cßn cã mét sè nguyªn nh©n kh¸c. H×nh 1.6 Bß vµng ViÖt Nam ®Ò kh¸ng víi c¸c bÖnh do ve truyÒn tèt h¬n c¸c gièng bß nhËp 26
7.2 Di truyÒn søc ®Ò kh¸ng víi bÖnh tËt Quan träng h¬n nh÷ng rèi lo¹n di truyÒn vÒ h×nh thÓ vµ trao ®æi chÊt lµ kh¶ n¨ng di truyÒn søc ®Ò kh¸ng ®èi víi bÖnh tËt cña mét sè gièng gia sóc tèt h¬n nh÷ng gièng kh¸c. ë phÇn lín vïng nhiÖt ®íi, c¸c gièng bß néi cã kh¶ n¨ng ®Ò kh¸ng víi ve vµ c¸c bÖnh do ve truyÒn cao h¬n c¸c gièng bß ch©u ¢u vµ ®Æc ®iÓm nµy ®ang ®−îc khai th¸c trong c¸c ch−¬ng tr×nh lai gièng bß. VÝ dô, bß vµng néi ë ViÖt Nam kh«ng bÞ Babesia g©y bÖnh, trong khi c¸c gièng bß ch©u ¢u nhËp néi th× m¾c bÖnh. (H×nh l.6) 8. Mét sè ®Þnh nghÜa vÒ bÖnh Ng−êi ta th−êng sö dông mét sè thuËt ng÷ khi m« t¶ bÖnh vµ sù ph¸t triÓn cña bÖnh. D−íi ®©y lµ gi¶i thÝch mét sè thuËt ng÷ th«ng dông sö dông trong tµi liÖu nµy. 8.1 BÖnh cÊp tÝnh vµ bÖnh m¹n tÝnh PhÇn lín c¸c bÖnh ®Òu cã mét kiÓu ph¸t triÓn cña chuçi c¸c hiÖn t−îng t¹o nªn bøc tranh cña bÖnh ®ã. BÖnh cÊp tÝnh lµ bÖnh cã chuçi c¸c hiÖn t−îng ®ã ph¸t triÓn nhanh, cßn bÖnh m¹n tÝnh lµ bÖnh chuçi ®ã diÔn ra trong mét thêi gian dµi. BiÕt ®−îc mét bÖnh lµ cÊp tÝnh hay m¹n tÝnh lµ rÊt cã lîi v× nã hç trî cho chÈn ®o¸n. BÖnh cÊp tÝnh diÔn ra rÊt nhanh ®−îc gäi lµ qu¸ cÊp tÝnh, diÔn ra chËm h¬n th× gäi lµ thø cÊp tÝnh. VÝ dô: C¸c bÖnh NhiÖt th¸n, DÞch t¶ tr©u bß, Tiªn mao trïng. BÖnh NhiÖt th¸n lµ mét bÖnh vi trïng xÈy ra rÊt nhanh, th−êng g©y chÕt cho gia sóc. BÖnh cã thÓ xÈy ra nhanh ®Õn nçi gia sóc chÕt mµ kh«ng thÊy tr−íc bÊt cø triÖu chøng nµo. ThÓ bÖnh NhiÖt th¸n nµy gäi lµ qu¸ cÊp tÝnh. BÖnh DÞch t¶ tr©u bß lµ bÖnh truyÒn nhiÔm vi-rót g©y chÕt cao cho gia sóc ®Æc biÖt lµ bß. MÆc dï bÖnh nµy cã thÓ qu¸ cÊp tÝnh lµm gia sóc m¾c bÖnh chÕt trong vµi ngµy tõ khi b¾t ®Çu ph¸t ra triÖu chøng, nh÷ng phÇn lín lµ thÓ cÊp tÝnh, c¸c triÖu chøng kÐo dµi kho¶ng mét tíi hai tuÇn tr−íc khi chÕt. Ng−îc l¹i, bÖnh Tiªn mao trïng, mét bÖnh ký sinh trïng ®−êng m¸u quan träng cña gia sóc vïng nhiÖt ®íi, th−êng lµ m¹n tÝnh lµm gia sóc èm hµng th¸ng, thËm chÝ hµng n¨m. 8.2 NhiÔm bÖnh kh«ng cã triÖu chøng l©m sµng Kh¶ n¨ng cña gia sóc ®Ó nh÷ng sinh vËt cã h¹i c− tró mµ kh«ng cã bÊt cø mét triÖu chøng bÖnh râ rµng nµo lµ mét ®iÒu khã hiÓu ®èi víi nhiÒu ng−êi. VÝ dô kh¾p n¬i trªn thÕ giíi, gia sóc ¨n cá chøa giun s¸n trong d¹ dÇy vµ ruét nh−ng chØ trë nªn èm khi nhiÔm giun s¸n ®¹t tíi møc ®¸ng kÓ. ViÖc nhiÔm giun s¸n kh«ng cã triÖu chøng l©m sµng nh− vËy lµ hoµn toµn tù nhiªn vµ kh«ng cã g× ph¶i lo l¾ng c¶ mét khi kh«ng cã nh÷ng ®iÒu kiÖn lµm sè giun s¸n nhiÔm t¨ng tíi møc ®¸ng kÓ. Nh÷ng vÝ dô kh¸c lµ c¸c bÖnh nhiÔm trïng ®−êng m¸u do ve truyÒn (Biªn trïng, Lª d¹ng trïng, Theileria). PhÇn lín vïng nhiÖt ®íi vµ ¸ nhiÖt ®íi bao gåm c¶ ViÖt Nam, c¸c gia sóc néi cã thÓ bÞ nhiÔm ký sinh trïng ®−êng m¸u ngay tõ khi cßn nhá cho ®Õn suèt ®êi kh«ng bÞ ¶nh h−ëng èm ®au g× (xem H×nh l.6). NhËn thøc ®−îc viÖc nhiÔm bÖnh kh«ng cã triÖu chøng l©m sµng x¶y ra ë nhiÒu n¬i nh− vËy lµ rÊt quan träng, bëi v× gia sóc ngo¹i nhËp th−êng mÉn 27
c¶m ®èi víi viÖc nhiÔm bÖnh nµy, khi bÞ c¸c lo¹i ve tÊn c«ng nh− ®èi víi gia sóc néi th× gia sóc ngo¹i nhËp sÏ m¾c bÖnh nÆng. 9. NhËn ra c¸c d¹ng bÖnh §Ó nhËn ra c¸c d¹ng bÖnh kh¸c nhau cÇn rÊt nhiÒu kü n¨ng vµ ®µo t¹o. Mét sinh viªn thó y ph¶i mÊt kho¶ng 5 n¨m ®¹i häc ®Ó thu nhËn nh÷ng kü n¨ng vµ kiÕn thøc cÇn thiÕt cho viÖc ®ã. V× vËy mong muèn c¸n bé kh«ng qua ®µo t¹o, n«ng d©n vµ nh÷ng ng−êi kh«ng cã chuyªn m«n chÈn ®o¸n ®−îc bÖnh cña gia sóc lµ ®iÒu kh«ng thùc tÕ, trõ nh÷ng bÖnh phæ biÕn, ®· biÕt râ. Tuy nhiªn, phÇn lín viÖc chÈn ®o¸n bÖnh lµ dùa vµo nh÷ng c¶m nhËn th«ng th−êng ®¬n gi¶n. Thùc tÕ trong mét sè tr−êng hîp nhÊt ®Þnh, cÇn ®Ó nh÷ng ng−êi kh«ng cã chuyªn m«n cè g¾ng chÈn ®o¸n nh»m cã nh÷ng xö trÝ tr−íc m¾t trong khi chê ®îi c¸c b¸c sü thó y ®Õn. Trong nh÷ng tr−êng hîp nh− vËy, ®Çu tiªn ph¶i nhËn ra d¹ng bÖnh ®ang g©y ra æ dÞch. Cã thÓ sö dông nh÷ng h−íng dÉn sau ®©y: BÖnh nhiÔm trïng vµ bÖnh truyÒn nhiÔm, bÖnh do ®éng vËt ch©n ®èt truyÒn, bÖnh giun s¸n. • NhiÒu con vËt m¾c bÖnh. • Gia sóc ë c¸c løa tuæi vµ giíi tÝnh kh¸c nhau ®Òu cã thÓ m¾c. • BÖnh do ®éng vËt ch©n ®èt truyÒn vµ bÖnh giun s¸n th−êng theo mïa. • BÖnh nhiÔm trïng do giao phèi • ChØ x¶y ra ë gia sóc gièng ®· tr−ëng thµnh. BÖnh nhiÔm trïng bÈm sinh • ¶nh h−ëng cña bÖnh th−êng râ rÖt ngay khi sinh ra hay ngay sau ®ã. BÖnh bÈm sinh • Cã khuyÕt tËt vÒ trao ®æi chÊt hay h×nh thÓ ngay khi sinh. BÖnh th−êng hiÕm. BÖnh liªn quan tíi c¸c yÕu tè m«i tr−êng vµ ch¨n nu«i • Th−êng chØ x¶y ra ë gia sóc cã liªn quan tíi mét ph−¬ng thøc ch¨n nu«i hay ph−¬ng thøc s¶n xuÊt ®Æc biÖt. ChÊt ®éc • Ngé ®éc do tai n¹n, vÝ dô ngé ®éc víi c¸c ho¸ chÊt dïng trong n«ng nghiÖp, th−êng x¶y ra thµnh tõng vô viÖc riªng lÎ. • Ngé ®éc thùc vËt th−êng x¶y ra khi tr−íc ®ã cã thay ®æi ch¨n th¶, viÖc thay ®æi nµy cã thÓ buéc gia sóc ph¶i ¨n c¸c thùc vËt ®éc mµ b×nh th−êng chóng tr¸nh, vÝ dô h¹n h¸n, b·i ch¨n th¶ qu¸ ®«ng gia sóc … 28
Ghi chó: Nh÷ng ®iÓm nªu trªn chØ lµ h−íng dÉn vµ kh«ng ®−îc coi lµ nh÷ng b−íc chÈn ®o¸n bÖnh ®−îc qui ®Þnh. Trong tù nhiªn cã nhiÒu ngo¹i lÖ so víi c¸c qui luËt chung vµ kh«ng cã g× kh¸c ®èi víi dÞch bÖnh vèn lµ nh÷ng bÊt th−êng cña tù nhiªn. 29