Tóm tắt luận án Tiến sĩ Luật học: Nghiên cứu so sánh cơ quan thanh tra quốc hội trên thế giới và khả năng áp dụng ở Việt Nam

Chia sẻ: Kequaidan6 Kequaidan6 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:28

Thêm vào BST

Báo xấu

85
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án nghiên cứu các dạng cơ quan Thanh tra Quốc hội trên thế giới nhằm làm rõ vị trí, vai trò của loại cơ quan này trong hoạt động của nhà nước, thấy được những ưu điểm của Thanh tra Quốc hội trong nhà nước pháp quyền hiện đại, từ đó đề xuất kiến nghị vận dụng mô hình Thanh tra Quốc hội phù hợp, góp phần hoàn thiện và nâng cao hiệu quả hoạt động của bộ máy nhà nước ở Việt Nam trong lĩnh vực kiểm soát quyền lực đối với cơ quan hành chính nhà nước và vấn đề bảo đảm thúc đẩy quyền con người, quyền công dân trong giai đoạn hiện nay.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt luận án Tiến sĩ Luật học: Nghiên cứu so sánh cơ quan thanh tra quốc hội trên thế giới và khả năng áp dụng ở Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TƢ PHÁP TRƢỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI THÁI THỊ THU TRANG NGHIÊN CỨU SO SÁNH CƠ QUAN THANH TRA QUỐC HỘI TRÊN THẾ GIỚI VÀ KHẢ NĂNG ÁP DỤNG Ở VIỆT NAM Chuyên ngành đào tạo: Luật Hiến pháp Mã số: 9.38.01.02 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2020
Công trình được hoàn thành tại: TRƢỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. Thái Vĩnh Thắng Phản biện 1: …………………………………………………… Phản biện 2: …………………………………………………… Phản biện 3: …………………………………………………… Luận án được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án tiến sĩ cấp Trường, họp tại Trường Đại học Luật Hà Nội, vào hồi …….. ngày …..tháng ….. năm 2020 Có thể tìm hiểu luận án tại: 1) Thư viện Quốc gia; 2) Thư viện Trường Đại học Luật Hà Nội.
DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN 1. Vị trí, vai trò của Thanh tra Quốc hội trong cơ chế kiểm soát quyền lực nhà nước ở nhà nước pháp quyền hiện đại”, Đề tài khoa học cấp cơ sở, Trường Đại học Luật Hà Nội, Hà Nội, 2017. 2. “Vai trò của thanh tra trong kiểm soát quyền lực đối với hệ thống cơ quan hành chính ở một số nước trên thế giới”, Tạp chí Thanh tra (3), 2016, tr. 39 – 42. 3. “Mô hình Thanh tra Quốc hội của Thuỵ Điển, Phần Lan và các giá trị tham khảo đối với Việt Nam”, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp (16), 2017, tr. 57 - 64. 4. “Khả năng vận dụng mô hình Thanh tra Quốc hội trong việc nâng cao chất lượng giám sát của Quốc hội đối với các cơ quan hành chính ở Việt Nam”, Tạp chí Pháp luật và phát triển (9+10), 2018, tr. 67 - 74. 5. “Thanh tra Quốc hội cổ điển và những biến dạng của Thanh tra Quốc hội trong nhà nước hiện đại”, Tạp chí Pháp luật và phát triển (11+12), 2018, tr. 72 - 78.
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Thứ nhất, nghiên cứu cơ quan Thanh tra Quốc hội đáp ứng mục tiêu xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, trong đó, bộ máy nhà nước phải đảm bảo trong sạch, vững mạnh, thực sự là công cụ phục vụ cho lợi ích của Nhân dân. Thứ hai, nghiên cứu cơ quan Thanh tra Quốc hội xuất phát từ yêu cầu phát huy quyền làm chủ của người dân theo tinh thần của Điều 6 Hiến pháp năm 2013. Thứ ba, nghiên cứu cơ quan Thanh tra Quốc hội xuất phát từ mục tiêu xây dựng cơ quan nhân quyền quốc gia ở Việt Nam. Thứ tư, nghiên cứu về Thanh tra Quốc hội xuất phát từ nhu cầu nâng cao hiệu quả hoạt động của Quốc hội Việt Nam, đặc biệt là khả năng kiểm soát của Quốc hội đối với hệ thống các cơ quan hành chính. Thứ năm, nghiên cứu Thanh tra Quốc hội xuất phát từ nhu cầu cải cách hệ thống cơ quan thanh tra ở Việt Nam. Mặc dù ở Việt Nam, Thanh tra Quốc hội là thiết chế chưa từng được vận dụng, tuy nhiên, thiết chế này đã có trong bộ máy nhà nước của rất nhiều quốc gia. Vì lẽ đó, việc nghiên cứu so sánh cơ quan Thanh tra Quốc hội các nước trên thế giới và đánh giá khả năng áp dụng Thanh tra Quốc hội ở Việt Nam là điều thực sự cần thiết. Từ những lý do trên, tác giả đã chọn đề tài: “Nghiên cứu so sánh cơ quan Thanh tra Quốc hội trên thế giới và khả năng áp dụng ở Việt Nam” làm đề tài nghiên cứu sinh của mình. 2.2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu đề tài 2.1. Mục đích nghiên cứu đề tài Nghiên cứu các dạng cơ quan Thanh tra Quốc hội trên thế giới nhằm làm rõ vị trí, vai trò của loại cơ quan này trong hoạt động của nhà nước, thấy được những ưu điểm của Thanh tra Quốc hội trong nhà nước pháp quyền hiện đại, từ đó đề xuất kiến nghị vận dụng mô hình Thanh tra Quốc hội phù hợp, góp phần hoàn thiện và nâng cao hiệu quả hoạt động của bộ máy nhà nước ở Việt Nam trong lĩnh vực kiểm soát quyền lực đối với cơ quan hành chính nhà nước và vấn đề bảo đảm thúc đẩy quyền con người, quyền công dân trong giai đoạn hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu đề tài Để đạt được mục đích nêu trên, luận án cần phải thực hiện các nhiệm vụ sau: - Làm rõ các vấn đề lý luận về cơ sở hình thành Thanh tra Quốc hội, các nguyên tắc tổ 1
chức và hoạt động của Thanh tra Quốc hội và vai trò của thiết chế này trong việc kiểm soát quyền lực nhà nước và thực hiện quyền dân chủ của người dân. - Phân tích, đánh giá, so sánh giữa các dạng cơ quan Thanh tra Quốc hội trên thế giới thông qua việc đi sâu phân tích Thanh tra Quốc hội của một số nước tiêu biểu ở các khía cạnh: vị trí, chức năng, cơ cấu tổ chức, nhiệm vụ, quyền hạn của Thanh tra Quốc hội; - Phân tích thực trạng kiểm soát quyền lực ở Việt Nam đối với cơ quan hành chính nhà nước, nhằm làm rõ những hạn chế, khó khăn của các cơ chế kiểm soát hiện tại, từ đó thấy được sự cần thiết của việc xây dựng thiết chế Thanh tra Quốc hội ở Việt Nam hiện nay; - Phân tích cơ chể thúc đẩy và đảm bảo quyền con người ở nước ta hiện nay, chỉ ra sự phù hợp của việc lựa chọn Thanh tra Quốc hội là cơ quan nhân quyền quốc gia ở Việt Nam. - Phân tích những yếu tố tác động đến tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước khi áp dụng Thanh tra Quốc hội vào Việt Nam trên cơ sở học tập kinh nghiệm các nước trên thế giới. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu - Luận án nghiên cứu các vấn đề lý luận và thực tiễn tổ chức và hoạt động của cơ quan Thanh tra Quốc hội trên thế giới trên cơ sở có sự so sánh và đối chiếu giữa các mô hình đó. - Luận án nghiên cứu nhu cầu và khả năng áp dụng Thanh tra Quốc hội ở Việt Nam. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về phạm vi không gian, Luận án tập trung nghiên cứu tổ chức và hoạt động của Thanh tra Quốc hội ở các khu vực khác nhau trên thế giới. - Về phạm vi thời gian, luận án nghiên cứu Thanh tra Quốc hội từ lúc mới hình thành cho đến nay thông qua các mô hình thanh tra cổ điển và hiện đại. - Luận án nghiên cứu hệ thống pháp luật hiện hành và thực tiễn thi hành pháp luật liên quan đến cơ chế kiểm soát quyền lực đối với các cơ quan hành chính nhà nước, nghiên cứu cơ chế bảo đảm và thúc đẩy quyền con người ở Việt Nam để đánh giá nhu cầu vận dụng Thanh tra Quốc hội ở Việt Nam. 4 . Cơ sở lý thuyết, câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu 4.1. Cơ sở lý thuyết Nghiên cứu của luận án dựa trên các vấn đề lý luận về tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước về kiểm soát quyền lực, cơ quan hiến định độc lập; nguyên tắc chủ quyền nhân dân, bảo đảm và thúc đẩy quyền con người trong nhà nước pháp quyền hiện đại. 2
4.2. Câu hỏi nghiên cứu - Thanh tra Quốc hội là loại cơ quan gì trong tổ chức bộ máy nhà nước, có vai trò như thế nào đối với việc thực hiện quyền lực nhà nước? - Có điểm gì giống và khác nhau giữa Thanh tra Quốc hội thời kỳ mới hình thành và Thanh tra Quốc hội hiện nay? - Có điểm gì giống và khác nhau giữa Thanh tra Quốc hội ở những nước thuộc các khu vực khác nhau trên thế giới? - Vì sao Thanh tra Quốc hội ngày càng được nhiều quốc gia vận dụng, Việt Nam có nên áp dụng cơ quan Thanh tra Quốc hội trong tổ chức bộ máy nhà nước hay không? Nếu có thì Thanh tra Quốc hội ở Việt Nam sẽ có những đặc điểm gì? Sự tác động của Thanh tra Quốc hội đến tổ chức và hoạt động của các cơ quan nhà nước hiện tại như thế nào? 4.3. Giả thuyết nghiên cứu Thanh tra Quốc hội dưới góc độ so sánh các nước trên thế giới là dạng cơ quan kiểm soát độc lập, với thiết kế đa dạng và được vận dụng linh hoạt ở nhiều quốc gia. Ở Việt Nam hiện nay, việc bổ sung Thanh tra Quốc hội trong tổ chức Bộ máy Nhà nước là có tính khả thi và thực sự cần thiết nhằm đáp ứng nguyên tắc kiểm soát quyền lực, góp phần thực hiện mục tiêu xây dựng cơ quan nhân quyền ở Việt Nam. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu - Phương pháp luận: Luận án sử dụng phương pháp luận dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác - Lê nin và tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước và pháp luật; Các học thuyết chính trị về nhà nước và pháp luật trên thế giới; Quan điểm, đường lối của Đảng và Nhà nước về đổi mới tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước. - Phương pháp nghiên cứu cụ thể: Luận án sử dụng phương pháp so sánh: Luận án vận dụng nhiều trong quá trình nghiên cứu đặc biệt là trong chương II phần so sánh các mô hình Thanh tra Quốc hội để chỉ ra những điểm nổi bật, những điểm giống nhau và khác nhau giữa các loại cơ quan Thanh tra Quốc hội; Bên cạnh đó, phương pháp so sánh còn được luận án sử dụng để đối chiếu mô hình cơ quan thanh tra nằm trong và ngoài hệ thống cơ quan hành chính, so sánh mô hình cơ quan Thanh tra Quốc hội với các mô hình cơ quan hiến định độc lập khác… Bên cạnh đó, luận án còn sử dụng các phương pháp nghiên cứu thông dụng trong lĩnh vực khoa học pháp lý như: Phương pháp phân tích, phương pháp đánh giá, phương pháp thống kê… 3
6. Những đóng góp mới về khoa học của luận án Thứ nhất, luận án là công trình quy mô đầu tiên nghiên cứu Thanh tra Quốc hội dưới góc độ so sánh. Điều này tạo ra sự khác biệt so với các nghiên cứu trong nước về Thanh tra Quốc hội trước đó. Việc tiếp cận Thanh tra Quốc hội bằng phương pháp so sánh luật giúp nghiên cứu về loại cơ quan này được bao quát, toàn diện hơn. Điều này thể hiện ở những điểm mới cụ thể sau: Một là, việc so sánh mô hình Thanh tra Quốc hội các nước trên thế giới theo tiêu chí thời gian từ cổ điển đến hiện đại góp phần làm rõ hơn nguồn gốc ra đời và quá trình phát triển của Thanh tra Quốc hội. Hai là, việc so sánh mô hình Thanh tra Quốc hội các nước trên thế giới theo tiêu chí không gian góp phần làm rõ mối tương quan giữa điểm đặc trưng của mô hình Thanh tra Quốc hội đối với từng khu vực quốc gia trên thế giới. Điều này có ý nghĩa quan trọng cho việc đánh giá mô hình Thanh tra Quốc hội nào là phù hợp khi xem xét vận dụng loại thiết chế này ở Việt Nam. Ba là, nghiên cứu và tìm ra những điểm giống nhau giữa các mô hình Thanh tra Quốc hội trên thế giới góp phần làm rõ bản chất của Thanh tra Quốc hội. Có thể ngày nay thiết chế này tồn tại dưới nhiều biến thể khác nhau nhưng những điểm giống nhau chính là yếu tố cốt lõi để cấu thành cơ quan được gọi là Thanh tra Quốc hội, giúp nhận dạng và phân biệt được Thanh tra Quốc hội với các thiết chế khác. Bốn là, nghiên cứu và tìm ra những điểm khác nhau giữa các mô hình Thanh tra Quốc hội trên thế giới góp phần chứng minh sự đa dạng, linh hoạt trong tổ chức và hoạt động của loại cơ quan này trong thực tiễn. Qua đó phản ánh khả năng “thích nghi” của Thanh tra Quốc hội với nhiều nền chính trị pháp lý khác nhau, đáp ứng nhu cầu của nhiều quốc gia trên thế giới. Điều này giúp các nhà lập pháp có căn cứ để đánh giá tính khả thi của việc thành lập Thanh tra Quốc hội ở Việt Nam. Thứ hai, luận án là công trình đầu tiên nghiên cứu một cách quy mô khả năng áp dụng Thanh tra Quốc hội ở Việt Nam. Đây có thể xem là đóng góp mới về khoa học nổi bật của luận án, có ý nghĩa tích cực trong việc hoàn thiện bộ máy Nhà nước trên phương diện nâng cao chất lượng kiểm soát quyền lực đối với cơ quan hành chính nhà nước và vấn đề bảo vệ, bảo đảm quyền con người, quyền công dân. Qua đó góp phần xây dựng thành công mô hình nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam theo Hiến pháp năm 2013. Điều này thể hiện ở những điểm mới cụ thể sau: 4
Một là, luận án phân tích, chứng minh nhu cầu vận dụng Thanh tra Quốc hội ở Việt Nam bằng việc chỉ ra những ưu điểm khi áp dụng Thanh tra Quốc hội trong việc nâng cao chất lượng kiểm soát quyền lực đối với cơ quan hành chính nhà nước cũng như đáp ứng mục tiêu xây dựng cơ quan nhân quyền quốc gia ở Việt Nam. Hai là, luận án chỉ ra một cách đầy đủ cơ sở chính trị, pháp lý làm tiền đề cho việc tiếp nhận Thanh tra Quốc hội ở Việt Nam. Ba là, luận án đề xuất mô hình Thanh tra Quốc hội cụ thể được cho là phù hợp với đặc điểm chính trị pháp lý của Việt Nam trên cơ sở đúc rút từ kết qủa nghiên cứu so sánh mô hình Thanh tra Quốc hội các nước trên thế giới. Bốn là, không chỉ đề xuất mô hình cụ thể, luận án còn đánh giá những khó khăn, thách thức, sự tác động của Thanh tra Quốc hội đối với các cơ quan trong bộ máy Nhà nước khi cơ quan này được thành lập ở Việt Nam, cùng với việc đề ra những giải pháp cụ thể nhằm giải quyết được những khó khăn, thử thách đó. Đây là điều mà các công trình nghiên cứu đề xuất vận dụng Thanh tra Quốc hội ở Việt Nam trước đây ít hoặc chưa đề cập. Thứ ba, ngoài những đóng góp mới cơ bản về khoa học như đã trình bày, công trình nghiên cứu còn bổ sung những phân tích, đánh giá mang tính lý luận về cơ chế kiểm soát quyền lực nhà nước, mối quan hệ giữa kiểm soát quyền lực nhà nước với vấn đề bảo vệ quyền con người trong nhà nước pháp quyền hiện đại; chỉ ra những điểm đặc trưng trong tổ chức và hoạt động của hệ thống cơ quan hành chính nhà nước ở Việt Nam, trên cơ sở đó xác định những yêu cầu mang tính đặc thù trong cơ chế kiểm soát quyền lực đối với loại cơ quan này. Mặt khác, việc luận án phân tích, chỉ ra những hạn chế của pháp luật trong vấn đề kiểm soát quyền lực đối với cơ quan hành chính nhà nước góp phần giúp các nhà lập pháp có thêm căn cứ để hoàn thiện các quy định pháp luật hiện hành. 7. Kết cấu của luận án Ngoài Lời mở đầu, Kết luận, Danh mục các từ viết tắt, Danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận án được kết cấu gồm 3 chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án Chương 2: Những vấn đề lý luận về Thanh tra Quốc hội và các loại Thanh tra Quốc hội trên thế giới dưới góc độ so sánh Chương 3: Nhu cầu vận dụng Thanh tra Quốc hội trong kiểm soát quyền lực đối với cơ quan hành chính nhà nước và xây dựng cơ quan nhân quyền quốc gia ở Việt Nam hiện nay Chương 4: Khả năng xây dựng cơ quan Thanh tra Quốc hội ở Việt Nam 5
CHƢƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1.1. Tình hình nghiên cứu ở nƣớc ngoài về Thanh tra Quốc hội 1.1.1. Các công trình nghiên cứu nước ngoài về Thanh tra Quốc hội với vai trò là cơ quan kiểm soát quyền lực 1.1.2. Các công trình nghiên cứu nước ngoài về Thanh tra Quốc hội với vai trò là cơ quan nhân quyền quốc gia 1.1.3. Đánh giá tình hình nghiên cứu ở nước ngoài về cơ quan Thanh tra Quốc hội Nghiên cứu về cơ quan Thanh tra Quốc hội đã được nhiều học giả nước ngoài quan tâm và việc nghiên cứu được thực hiện ở nhiều phương diện khác nhau, cụ thể: Thứ nhất, về nội dung: Các công trình nghiên cứu đã phân tích và làm rõ về vị trí, chức năng, thẩm quyền cũng như tổ chức và hoạt động của Thanh tra Quốc hội: một là, Thanh tra Quốc hội là thiết chế hiến định độc lập có vai trò kiểm soát nền hành chính công, góp phần xây dựng một nền quản trị tốt; hai là, Thanh tra Quốc hội là loại cơ quan nhân quyền quốc gia được nhiều nước vận dụng bởi một số ưu điểm của nó. Ở phương diện là một thiết chế độc lập trong cơ chế kiểm soát quyền lực, các công trình nghiên cứu đã giúp luận án xác định được vị trí của cơ quan này trong các cơ chế kiểm soát quyền lực nhà nước hiện nay. Nhà nước hiện đại sử dụng các cơ chế kiểm soát quyền lực rất đa dạng, linh hoạt trong tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước. Theo đó, Thanh tra Quốc hội ra đời, được xem là một trong những thiết chế thuộc cơ chế kiểm soát “mềm” („soft control‟) - với những đặc tính độc lập, người dân dễ tiếp cận, hình thức kiểm soát đa dạng, linh hoạt đã thể hiện có nhiều ưu điểm trong việc kiểm soát quyền lực hiện nay, đặc biệt là đối với những quốc gia mà việc tổ chức hoạt động giữa các nhánh quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp chưa thực sự hiệu quả. Ở phương diện là cơ quan nhân quyền quốc gia, những nghiên cứu về Thanh tra Quốc hội đã giúp luận án đánh giá được xu thế phát triển của cơ quan này. Từ một thiết chế kiểm soát quyền lực đơn thuần, giúp quốc hội kiểm soát chính phủ (một số quốc gia còn kiểm soát cả tòa án), Thanh tra Quốc hội hiện nay còn đóng vai trò là cơ quan bảo vệ quyền con người. Việc mở rộng phạm vi chức năng để trở thành cơ quan nhân quyền quốc gia khiến Thanh tra Quốc hội ngày càng lan tỏa đến các nước trên thế giới. Như vậy, các công trình nghiên cứu ở nước ngoài về Thanh tra Quốc hội cung cấp những 6
thông tin, tài liệu tương đối đầy đủ, qua đó giúp luận án có thể đánh giá một cách toàn diện về bản chất cũng như lý giải được sự hình thành và phát triển của Thanh tra Quốc hội. Thứ hai, về phương pháp nghiên cứu: Đa phần các công trình nghiên cứu về Thanh tra Quốc hội được thực hiện dưới dạng nghiên cứu tổng hợp. Bên cạnh đó cũng có những nghiên cứu về Thanh tra Quốc hội ở một quốc gia cụ thể. Các công trình sử dụng phương pháp nghiên cứu chủ đạo là phân tích, thống kê, chỉ một số công trình sử dụng phương pháp nghiên cứu so sánh làm phương pháp nghiên cứu chủ đạo, tuy nhiên phạm vi so sánh chỉ giới hạn ở phạm vi khu vực nhất định hoặc chỉ một nhóm nhỏ quốc gia cụ thể mà chưa có công trình nghiên cứu so sánh ở phạm vi bao quát hơn, chẳng hạn so sánh các mô hình Thanh tra Quốc hội theo giai đoạn phát triển hay so sánh Thanh tra Quốc hội giữa các khu vực Châu Âu, Châu Á, Châu Mỹ… Những phương pháp nghiên cứu mà các học giả nước ngoài áp dụng cho việc tìm hiểu cơ quan Thanh tra Quốc hội giúp luận án có thêm kinh nghiệm để thực hiện việc nghiên cứu của mình. 1.2. Tình hình nghiên cứu ở trong nƣớc về Thanh tra Quốc hội và khả năng áp dụng Thanh tra Quốc hội ở Việt Nam 1.2.1. Các công trình nghiên cứu trong nước về Thanh tra Quốc hội 1.2.2. Các công trình nghiên cứu về khả năng áp dụng Thanh tra Quốc hội ở Việt Nam 1.2.3. Đánh giá tình hình nghiên cứu ở trong nước về Thanh tra Quốc hội và khả năng áp dụng Thanh tra Quốc hội ở Việt Nam Trước hết, về tình hình nghiên cứu Thanh tra Quốc hội ở trong nước, có thể đúc rút một số nhận xét sau: Thứ nhất, về phạm vi nghiên cứu: Mặc dù ở Việt Nam đã có công trình nghiên cứu về Thanh tra Quốc hội cả dưới hình thức nghiên cứu tổng hợp cũng như nghiên cứu ở một quốc gia cụ thể, tuy vậy, số lượng các công trình nghiên cứu về Thanh tra Quốc hội so với thế giới là chưa nhiều và chưa có tính quy mô, các công trình mới dừng lại ở gốc độ khái quát, chủ yếu nghiên cứu mô hình Thanh tra Quốc hội ở những quốc gia điển hình (chủ yếu là các nước Bắc Âu). Do đó, luận án trên cơ sở kế thừa các công trình nghiên cứu trong nước cần phải tiếp tục nghiên cứu cơ quan Thanh tra Quốc hội ở góc độ rộng hơn, toàn diện hơn. Không chỉ nghiên cứu những nước ở khu vực châu Âu nơi Thanh tra Quốc hội rất phát triển mà còn nghiên cứu cả những nước ở các khu vực khác trên thế giới như châu Mỹ, châu Á, châu Phi để tìm ra những nét đặc trưng và sự đa dạng của thiết chế Thanh tra Quốc hội ở các nước trên thế giới, qua đó, đánh giá được xu hướng phát triển của mô hình này. 7
Thứ hai, về nội dung: Các nghiên cứu trong nước về Thanh tra Quốc hội cơ bản cũng tiếp cận cơ quan này ở phương diện là cơ quan kiểm soát quyền lực hoặc là cơ quan nhân quyền quốc gia. Thứ ba, về phương pháp nghiên cứu: Đa phần các công trình sử dụng phương pháp phân tích, thống kê làm phương pháp chủ đạo, số ít thực hiện dưới góc độ nghiên cứu so sánh tuy nhiên số lượng quốc gia chỉ giới hạn ở hai nước thuộc khu vực Asean. Tiếp theo, về nghiên cứu khả năng áp dụng Thanh tra Quốc hội ở Việt Nam, đa phần các công trình đều có ý kiến đề xuất về việc áp dụng loại cơ quan này ở Việt Nam, tuy nhiên, các kiến nghị mới chỉ dừng lại ở góc độ gợi mở và đưa ra một số lập luận mang tính cơ bản. Đặc biệt, một điểm mà theo tác giả các công trình nghiên cứu ở Việt Nam chưa đề cập đó là phân tích những tác động của Thanh tra Quốc hội đối với các cơ quan nhà nước có liên quan khi áp dụng ở Việt Nam; lựa chọn và thiết kế mô hình Thanh tra Quốc hội nào là phù hợp cho Việt Nam khi thiết chế thanh tra trên thế giới được tổ chức khá đa dạng, những khó khăn có thể gặp phải, hướng khắc phục như thế nào khi áp dụng mô hình này... Đó là những nhiệm vụ quan trọng mà nghiên cứu sinh muốn tiếp tục phát triển trong trình luận án này. KẾT LUẬN CHƢƠNG 1 Qua phân tích đánh giá tình hình nghiên cứu Thanh tra Quốc hội trong nước và trên thế giới có thể thấy, đối với thế giới, đây là vấn đề không còn quá mới mẻ, việc nghiên cứu đã được tiến hành từ lâu, tuy nhiên, những năm gần đây, vẫn có những học giả nước ngoài tiếp tục nghiên cứu và nhìn nhận cơ quan này ở nhiều phương diện mới, gắn với bảo vệ quyền con người hay vấn đề quản trị tốt. Đối với Việt Nam, so với thế giới thì việc nghiên cứu thiết chế này vẫn chưa thực sự thoả đáng. Số lượng công trình quy mô còn hạn chế, chủ yếu là những nghiên cứu mang tính nhỏ lẻ trong phạm vi nghiên cứu ở một vài quốc gia nhất định. Về đánh giá tính khả thi trong việc áp dụng mô hình Thanh tra Quốc hội ở Việt Nam, một thực tế là vào thập niên 90, việc tham khảo kinh nghiệm các nước có mô hình Thanh tra Quốc hội để đánh giá khả năng vận dụng mô hình Thanh tra Quốc hội ở Việt Nam đã từng được Nhà nước đặt ra chứ không chỉ dừng lại ở các nghiên cứu của các nhà khoa học. Tuy vậy, tại thời điểm đó, vì những lý do khác nhau, mô hình này vẫn chưa được áp dụng. Mặt khác, dưới góc độ nghiên cứu, các kiến nghị áp dụng chỉ dừng lại ở việc ủng hộ thành lập mà chưa đề xuất mô hình cụ thể cho Việt Nam cũng như chưa đánh giá tác động của thiết chế này trong tổ chức hoạt động của bộ máy nhà nước. Như vậy, Thanh tra Quốc hội vẫn còn là một đề tài cần phải được tiếp tục khai thác 8
nghiên cứu ở Việt Nam để hiểu rõ hơn loại cơ quan này cũng như có được những đánh giá toàn diện, chính xác để trả lời cho câu hỏi có nên áp dụng Thanh tra Quốc hội ở Việt Nam hay không và nếu áp dụng, cơ quan này sẽ được thiết kế như thế nào trong bộ máy nhà nước. CHƢƠNG 2 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ THANH TRA QUỐC HỘI VÀ CÁC LOẠI THANH TRA QUỐC HỘI TRÊN THẾ GIỚI DƢỚI GỐC ĐỘ SO SÁNH 2.1. Những vấn đề lý luận về Thanh tra Quốc hội 2.1.1. Khái niệm Thanh tra Quốc hội 2.1.1.1. Khái niệm thanh tra và thanh tra nhà nước Từ điển giải thích từ ngữ Luật học cũng lý giải “thanh tra” chính là “kiểm tra, giám sát việc thực hiện chính sách, pháp luật, nhiệm vụ, kế hoạch nhà nước của cơ quan, tổ chức, cá nhân và giám sát việc giải quyết khiếu nại, tố cáo của cơ quan, người có thẩm quyền”. Hoạt động thanh tra có thể thực hiện bởi nhà nước hoặc tổ chức xã hội. Như vậy, thuật ngữ “thanh tra nhà nước” được sử dụng để xác định chủ thể tiến hành hoạt động thanh tra chính là cơ quan nhà nước chứ không phải là các tổ chức xã hội. Hay có thể định nghĩa thanh tra nhà nước chính là hoạt động của cơ quan nhà nước có thẩm quyền sử dụng các biện pháp, cách thức mang tính chuyên môn, nghiệp vụ như điều tra, xem xét, đánh giá các hoạt động của các chủ thể sử dụng quyền lực nhà nước hoặc các dịch vụ công nhằm phát hiện những vi phạm hoặc ngăn chặn kịp thời các vi phạm bằng cách kiến nghị xử lý hoặc tự mình xử lý theo thẩm quyền. 2.1.1.2. Thanh tra Quốc hội – Loại thanh tra nhà nước nằm ngoài hệ thống cơ quan hành chính Thanh tra Quốc hội là cơ quan được hiến định hoặc được thành lập bởi cơ quan lập pháp (Quốc hội) và đứng đầu là một quan chức cao cấp độc lập chịu trách nhiệm trước cơ quan lập pháp (Quốc hội), những người này có quyền nhận khiếu nại của người dân đối với các quan chức hành chính và nhân viên của họ, trên cơ sở đó, thanh tra Quốc hội có quyền điều tra, đề xuất hướng khắc phục và phát hành báo cáo. Như vậy, dựa vào khái niệm thanh tra nhà nước cũng như phân loại thanh tra nhà nước, có thể khẳng định Thanh tra Quốc hội là một loại thanh tra nhà nước nằm ngoài hệ thống cơ quan hành chính. Điều này mang lại những ưu điểm nhất định trong việc kiểm soát các cơ quan hành chính nhà nước. 9
2.1.2. Vai trò của Thanh tra Quốc hội 2.1.2.1. Vai trò của Thanh tra Quốc hội trong kiểm soát quyền lực nhà nước. a. Khái niệm kiểm soát quyền lực và cơ chế kiểm soát quyền lực nhà nước Kiểm soát quyền lực nhà nước thực chất là việc nắm bắt được tổ chức và hoạt động của các chủ thể thực hiện quyền lực nhà nước, được tiến hành bởi các cơ quan nhà nước hoặc từ phía nhân dân - chủ thể của quyền lực nhà nước nhằm bảo đảm các chủ thể thực hiện quyền lực một cách đúng đắn, không lạm quyền hay sử dụng quyền lực nhà nước vào mục đích tư lợi, đi ngược lại bản chất của nhà nước dân chủ Cơ chế kiểm soát quyền lực nhà nước là phương thức, quy trình, quy định và các thiết chế có liên quan đến việc kiểm soát quyền lực nhà nước, gắn kết chặt chẽ với nhau hợp thành một chỉnh thể, thông qua đó việc kiểm soát quyền lực nhà nước được thực hiện, nhằm ngăn ngừa, loại bỏ những nguy cơ, những việc làm sai trái của nhà nước, cơ quan, nhân viên nhà nước trong việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước, bảo đảm cho quyền lực nhà nước được tổ chức và thực hiện theo đúng các quy định của Hiến pháp, pháp luật, đúng mục đích mong muốn và có hiệu quả b. Thanh tra Quốc hội – Cơ quan kiểm soát độc lập có sự gắn kết giữa kiểm soát quyền lực từ phía nhà nước với kiểm soát quyền lực từ phía xã hội Trước hết, có thể khẳng định Thanh tra Quốc hội là loại cơ quan kiểm soát độc lập, đáp ứng sự đa dạng trong cơ chế kiểm soát quyền lực ở nhà nước pháp quyền hiện đại, thể hiện ở những khía cạnh: Một là, Thanh tra Quốc hội ra đời do nhu cầu ngày càng mở rộng chức năng của nhà nước. Hai là, Thanh tra Quốc hội thường được hiến pháp quy định: Cũng giống như các cơ quan cơ quan kiểm soát độc lập khác được thành lập trên cơ sở quy định của hiến pháp của các quốc gia. Ba là, Thanh tra Quốc hội có thể do Quốc hội thành lập nhưng tổ chức và hoạt động của nó không phụ thuộc vào các cơ quan thuộc các nhánh quyền lực truyền thống. Bốn là, Thanh tra Quốc hội có trách nhiệm giải trình song không chịu sự kiểm tra ràng buộc thường xuyên của các thiết chế khác. Năm là, hoạt động của Thanh tra Quốc hội mang tính chất chuyên môn thuần túy, có những chức năng, thẩm quyền riêng trong một số lĩnh vực nhất định. Sáu là, Thanh tra Quốc hội đóng vai trò là cơ quan kiểm soát quyền lực nhưng Thanh 10
tra Quốc hội không có thẩm quyền can thiệp vào phạm vi chức năng và nhiệm vụ của các thiết chế của những nhánh quyền lực khác. Tiếp đó, Thanh tra Quốc hội đáp ứng được sự linh hoạt trong kiểm soát quyền lực ở nhà nước pháp quyền hiện đại, thể hiện ở việc Thanh tra Quốc hội chính là sự kết hợp hiệu quả giữa kiểm soát quyền lực từ phía nhà nước với cơ chế kiểm soát quyền lực nhà nước từ phía xã hội. Các cơ quan Thanh tra Quốc hội trên thế giới đa phần có mối liên hệ rất chặt chẽ với người dân. Nhờ có Thanh tra Quốc hội mà việc kiểm soát quyền lực nhà nước của người dân thông qua quyền khiếu nại, tố cáo được đảm bảo hơn, thúc đẩy họ thực hiện quyền này nhiều hơn. 2.1.2.2. Vai trò của Thanh tra Quốc hội trong bảo vệ và thúc đẩy quyền con người Thanh tra Quốc hội ngày nay được biết đến là một trong những mô hình CQNQQG được áp dụng phổ biến ở nhiều nước trên thế giới. Thanh tra Quốc hội là CQNQQG có những đặc điểm sau: (1) Có vị trí độc lập, thường được hiến định và quy định chi tiết bằng một đạo luật, chức năng bảo vệ và thúc đẩy quyền con người. (2) Cơ quan Thanh tra được thiết kế một hoặc một nhóm thanh tra cùng đội ngũ giúp việc. (3) Tiếp nhận các khiếu nại, tố cáo của người dân và tiến hành thủ tục điều tra nếu xét thấy các khiếu nại đó có căn cứ để đánh giá có hành vi xâm phạm đến quyền con người. (4) Báo cáo cho Quốc hội các vấn đề liên quan đến quyền con người, phát hiện và kiến nghị với Quốc hội về việc hoàn thiện pháp luật và những điểm còn hạn chế trong hoạt động của cơ quan nhà nước đặc biệt là hệ thống cơ quan hành chính ảnh hưởng đến quyền con người, quyền công dân. (5) Thường xuyên thực hiện các hoạt động nhằm thúc đẩy quyền con người như tổ chức các cuộc hội thảo trao đổi kinh nghiệm, chuyên môn giữa các cơ quan Thanh tra thực hiện chức năng trong lĩnh vực nhân quyền, tăng cường hoạt động tuyên truyền, vận động các cơ quan, tổ chức có liên quan trong việc đảm bảo và thúc đẩy quyền con người… 2.2. Các loại Thanh tra Quốc hội trên thế giới dƣới góc độ so sánh 2.2.1. Phƣơng pháp so sánh Thanh tra Quốc hội các nƣớc trên thế giới Thứ nhất, về khái niệm, so sánh Thanh tra Quốc hội các nước trên thế giới chính là việc phân tích nội dung quy định pháp luật về tổ chức hoạt động của Thanh tra Quốc hội và những vấn đề pháp lý liên quan như hoàn cảnh ra đời của Thanh tra Quốc hội, thực tiễn hoạt động của Thanh tra Quốc hội ở những quốc gia có dạng cơ quan này, từ đó chỉ ra được 11
những điểm giống nhau và khác nhau về vị trí, vai trò, chức năng, cơ cấu tổ chức, hình thức hoạt động giữa Thanh tra Quốc hội ở các nước. Thứ hai, về mục đích của việc so sánh, tìm ra những điểm giống nhau và khác nhau giữa Thanh tra Quốc hội các nước trên thế giới trước hết là để thấy được bản chất của Thanh tra Quốc hội Thứ ba, về tiêu chí so sánh, có hai tiêu chí cơ bản: tiêu chí thời gian, có thể phân Thanh tra Quốc hội các nước trên thế giới thành hai nhóm mô hình cơ bản là Thanh tra “Quốc hội cổ điển” và “Thanh tra Quốc hội hiện đại” để so sánh; tiêu chí không gian, luận án căn cứ vào vị trí địa lý và sự tương đồng về quá trình ra đời Thanh tra Quốc hội để phân loại Thanh tra Quốc hội ở các nước theo khu vực 2.2.2.Thanh tra Quốc hội cổ điển 2.2.2.1. Hoàn cảnh ra đời Thanh tra Quốc hội cổ điển Về bản chất, sự xuất hiện của Thanh tra Quốc hội chính là dựa trên dòng chảy khách quan của lịch sử về nhu cầu kiểm soát đối với hoạt động quản lý hành chính. Về thực tiễn, lịch sử phát triển tổ chức quyền lực nhà nước của Thụy Điển đã phản ánh nguyên nhân dẫn đến sự ra đời Thanh tra Quốc hội. 2.2.2.2. Đặc điểm của Thanh tra Quốc hội cổ điển - Vị trí pháp lý và chức năng của Thanh tra Quốc hội cổ điển Thanh tra Quốc hội cổ điển được xác định là cơ quan hiến định độc lập, có chức năng giám sát việc tuân theo pháp luật của tòa án và của các cơ quan hành chính. - Cơ cấu, tổ chức của Thanh tra Quốc hội cổ điển Thanh tra viên: được Quốc hội bầu dựa trên tiêu chí về trình độ chuyên môn và phẩm chất đạo đức, đảm bảo tính độc lập trong quá trình thực hiện nhiệm vụ; Phó Thanh tra: là sự bổ trợ cho Thanh tra Quốc hội trong trường hợp cần thiết hơn là đóng vai trò là người giúp việc thường xuyên cho Thanh tra như cách hiểu thông thường; Đội ngũ giúp việc: mặc dù pháp luật không quy định cụ thể nhưng về cơ bản, Thanh tra Quốc hội luôn được sự trợ giúp của đội ngũ giúp việc đông đảo. - Nhiệm vụ, quyền hạn của Thanh tra Quốc hội Thanh tra Quốc hội cổ điển có thẩm quyền truy tố với tư cách là một Công tố viên đặc biệt, mặt khác, Thanh tra Quốc hội còn có quyền kiến nghị, bình luận các vấn đề liên quan trong quá trình điều tra. 12
2.2.3. Thanh tra Quốc hội hiện đại 2.2.3.1. Hoàn cảnh ra đời của Thanh tra Quốc hội hiện đại Thanh tra Quốc hội hiện đại ra đời xuất phát từ những nhu cầu thực tế: Một là, nhu cầu kiểm soát cơ quan hành chính nhằm xây dựng nhà nước dân chủ. Hai là, xu hướng xây dựng cơ quan nhân quyền quốc gia (CQNQQG) ở những nhà nước hiện đại. 2.2.3.2. Đặc điểm của Thanh tra Quốc hội hiện đại Đặc điểm của loại Thanh tra Quốc hội hiện đại chính là những điểm “biến dạng” về tổ chức và hoạt động so với cơ quan Thanh tra Quốc hội cổ điển: Căn cứ phổ biến và nổi bật để xác định những “biến dạng” của Thanh tra Quốc hội cổ điển là dựa trên sự thay đổi phạm vi chức năng của cơ quan Thanh tra Quốc hội. Theo đó, có hai “biến dạng”: thứ nhất là cơ quan thanh tra đóng vai trò là Cơ quan chống tham nhũng quốc gia; thứ hai là cơ quan thanh tra kết hợp với cơ quan nhân quyền để tạo thành Cơ quan Thanh tra nhân quyền hỗn hợp (Hybrid Human Rights Ombudsman). Căn cứ vào nguồn gốc hình: Thanh tra Quốc hội hiện đại được hình thành từ nhánh quyền lực khác, không phải là Quốc hội như hình thành từ Chính phủ hoặc từ Tổng thống. Căn cứ vào phạm vi giám sát: Thanh tra Quốc hội hiện đại có thể giám sát cả khu vực tư và hạn chế giám sát hoạt động của Tòa án. Căn cứ vào tổ chức: Thanh tra Quốc hội hiện đại cũng chủ yếu được thiết kế là cơ quan nhà nước ở trung ương. Một số nước xây dựng Thanh tra Quốc hội được tổ chức thành hệ thống từ trung ương xuống địa phương. Trong đó, cá biệt có những nước không có Thanh tra Quốc hội trung ương (national Ombudsman) nhưng lại có Thanh tra Quốc hội ở khu vực và địa phương như: Đức, Canada, Hoa Kỳ… 2.2.4. Những điểm giống và khác nhau giữa Thanh tra Quốc hội cổ điển và Thanh tra Quốc hội hiện đại Trước hết, có thể thấy, Thanh tra Quốc hội cổ điển và Thanh tra Quốc hội hiện đại có những điểm tương đồng: Thứ nhất, Thanh tra Quốc hội cổ điển và hiện đại đều là thiết chế kiểm soát độc lập thông thường tồn tại dưới dạng cơ quan hiến định độc lập. Thứ hai, tính chất kiểm soát quyền lực của Thanh tra Quốc hội cổ điển và hiện đại đều thuộc cơ chế kiểm soát quyền lực “mềm”, bổ trợ cho cơ chế kiểm soát quyền lực truyền thống. Thứ ba, về vai trò của Thanh tra Quốc hội trong cơ chế kiểm soát quyền lực, tính 13
chất kiểm soát quyền lực của Thanh tra Quốc hội cổ điển và hiện đại đều mang tính bổ trợ cho cơ chế kiểm soát quyền lực truyền thống. Thứ tư, về cơ chế hoạt động, đều dựa trên cơ chế điều tra làm sáng tỏ sự việc trên cơ sở tiếp nhận khiếu nại, tố cáo của người dân. Thứ năm, trong mối quan hệ với các cơ quan quyền lực truyền thống, Thanh tra Quốc hội cổ điển hay Thanh tra Quốc hội hiện đại đều có sự gắn bó với cơ quan đại diện. Thứ sáu, về mối quan hệ giữa Thanh tra Quốc hội với người dân, có thể thấy, tổ chức, hoạt động của Thanh tra Quốc hội cổ điển và hiện đại đều dựa trên nền tảng gắn bó chặt chẽ trong mối quan hệ của công chúng. Bên cạnh những điểm giống nhau thì Thanh tra Quốc hội hiện đại còn có những điểm khác hay nói cách khác là có sự phát triển so với Thanh tra Quốc hội cổ điển. Thứ nhất, về chức năng, Thanh tra Quốc hội hiện đại có nhiều chức năng hơn bên cạnh chức năng giám sát hệ thống cơ quan hành chính. Thứ hai, chủ thể hình thành Thanh tra Quốc hội ngày nay cũng được đa dạng hơn, có thể hình thành bởi sự phối hợp từ cơ quan hành pháp… Thứ ba, nhiệm vụ, quyền hạn của Thanh tra Quốc hội hiện đại cũng rộng hơn so với Thanh tra Quốc hội cổ điển. Thứ tư, về vai trò của Thanh tra Quốc hội đối với xã hội, so với Thanh tra Quốc hội cổ điển, Thanh tra Quốc hội hiện đại ngày càng được biết đến với nhiều vai trò hơn trên phương diện đối với xã hội. KẾT LUẬN CHƢƠNG 2 Từ việc làm rõ cơ sở lý luận về Thanh tra Quốc hội cũng như nghiên cứu so sánh tổ chức và hoạt động của Thanh tra Quốc hội các nước trên thế giới, có thể rút ra một số kết luận sau: Thứ nhất, Thanh tra Quốc hội là loại cơ quan thanh tra được xác định là cơ quan hiến định độc lập, đóng vai trò bổ trợ rất quan trọng trong cơ chế kiểm soát quyền lực nhà nước ở nhà nước pháp quyền hiện đại bên cạnh cơ chế kiểm soát quyền lực truyền thống. Mặc dù nhà nước pháp quyền vẫn xem yếu tố phân quyền là hình thức kiểm soát quan trọng nhất nhưng trong bối cảnh hiện nay, với sự biến đổi phức tạp của xã hội, những quan niệm mới về chức năng của nhà nước đòi hỏi phải phát huy cơ chế kiểm soát từ phía người dân và sự hỗ trợ đắc lực của các thiết chế kiểm soát độc lập (cơ quan hiến định độc lập) đối với một số 14
lĩnh vực nhất định sẽ góp phần hoàn thiện bức tranh kiểm soát quyền lực nhà nước ở nhà nước pháp quyền hiện đại. Thứ hai, qua nghiên cứu so sánh cơ quan Thanh tra Quốc hội cho thấy, từ mô hình Thanh tra Quốc hội cổ điển đến những mô hình Thanh tra Quốc hội hiện đại với sự biến đổi khá linh hoạt, bắt kịp nhu cầu của nhà nước và xã hội đã giúp Thanh tra Quốc hội lan tỏa khắp nơi trên thế giới. Sự có mặt của Thanh tra Quốc hội trong bộ máy nhà nước của nhiều quốc gia không chỉ là các nước có hệ thống pháp luật phát triển, mà còn vươn tới nhiều quốc gia đang hoàn thiện pháp luật về tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước đã khẳng định được những ưu thế của mô hình này trong vấn đề kiểm soát quyền lực nhà nước. Thanh tra Quốc hội đã vận dụng được sức mạnh kiểm soát quyền lực từ phía nhà nước và cả từ phía người dân, kết hợp chức năng kiểm soát quyền lực nhà nước với chức năng bảo vệ quyền con người vốn là những điểm nổi bật thể hiện bản chất của nhà nước pháp quyền. CHƢƠNG 3 NHU CẦU VẬN DỤNG THANH TRA QUỐC HỘI NHẰM KIỂM SOÁT QUYỀN LỰC ĐỐI VỚI CƠ QUAN HÀNH CHÍNH NHÀ NƢỚC VÀ XÂY DỰNG CƠ QUAN NHÂN QUYỀN QUỐC GIA Ở VIỆT NAM 3.1. Thực tiễn tổ chức và hoạt động của cơ quan hành chính nhà nƣớc ở Việt Nam hiện nay và những yêu cầu đặt ra trong việc kiểm soát hệ thống cơ quan hành chính Một là, cơ quan thực hiện quyền hành pháp đồng thời là cơ quan hành chính nhà nước cao nhất, thậm chí, có thời kỳ chúng ta quan niệm hành pháp với hành chính là một. Hai là, bộ máy hành chính công có thẩm quyền rất rộng. Đây cũng là đặc điểm chung của bộ máy hành chính ở nhiều nước trên thế giới. Ba là, bộ máy hành chính chịu sự kiểm soát chặt chẽ của cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất là Quốc hội Bốn là, tổ chức bộ máy hành chính công của Việt Nam đang trong giai đoạn cải cách, hướng tới nền hành chính phục vụ. Với những đặc điểm trên đây cho thấy kiểm soát quyền lực đối với cơ quan hành chính là điều tất yếu. Đồng thời, những đặc điểm của nền hành chính công đặt ra những yêu cầu mang tính đặc thù cho cơ chế kiểm soát quyền lực đối với hệ thống cơ quan hành chính. Cụ thể: 15
Thứ nhất, cơ chế kiểm soát hệ thống cơ quan hành chính cần phải đa dạng. Thứ hai, kiểm soát cơ quan hành chính đòi hỏi phải có sự chuyên nghiệp. Thứ ba, kiểm soát cơ quan hành chính đòi hỏi phải có tính linh hoạt. Tính linh hoạt được thể hiện ở sự đa dạng hoá phương thức kiểm soát 3.2. Thực trạng kiểm soát cơ quan hành chính nhà nƣớc ở Việt Nam hiện nay 3.2.1. Kiểm soát cơ quan hành chính nhà nước thông qua hoạt động giám sát của Quốc hội Thứ nhất, giám sát của Quốc hội đối với tổ chức và hoạt động của bộ máy hành chính công vẫn còn mang tính hình thức, chưa thực sự đánh giá đúng tình hình thực tế. Thứ hai, Quốc hội vẫn chưa chú trọng đến tính chuyên nghiệp trong giám sát tổ chức và hoạt động của bộ máy hành chính. Thứ ba, Quốc hội chưa đảm bảo tính độc lập trong hoạt động giám sát đối với tổ chức và hoạt động của bộ máy hành chính công. 3.2.2. Kiểm soát cơ quan hành chính nhà nước thông qua Toà án và Viện kiểm sát Thứ nhất, Tòa án xét xử các vụ án liên quan đến quan chức hành chính còn gặp nhiều khó khăn. Thứ hai, việc quy định Viện kiểm sát thực hiện chức năng kiểm sát hoạt động tư pháp như hiện nay chưa thực sự hiệu quả. 3.2.3. Kiểm soát cơ quan hành chính nhà nước thông qua hệ thống cơ quan thanh tra Vai trò kiểm soát nền hành chính công của cơ quan thanh tra chưa thực sự hiệu quả. Nguyên nhân lớn nhất của thực trạng này đó chính là thanh tra hiện nay chưa thực sự độc lập đối với đối tượng chịu sự kiểm tra, xem xét của cơ quan thanh tra, cũng như việc thanh tra vẫn còn chịu sự chi phối nhiều từ người đứng đầu cơ quan hành chính. 3.2.4. Kiểm soát cơ quan hành chính nhà nước từ xã hội Thứ nhất, kiểm soát cơ quan hành chính từ xã hội thông qua Mặt trận Tổ quốc (MTTQ) vẫn chưa đáp ứng được những yêu cầu này, do đó, hoạt động phản biện xã hội của MTTQ vẫn còn lúng túng và mang tính hình thức. Thứ hai, kiểm soát cơ quan hành chính từ xã hội thông qua thực hiện các quyền cơ bản của người dân như quyền khiếu nại, tố cáo còn nhiều hạn chế, chưa đáp ứng được nhu cầu của người dân. 3.2.5. Đánh giá chung về tính hiệu quả của các cơ chế kiểm soát đối với cơ quan hành chính nhà nước ở Việt Nam hiện nay 16
Thứ nhất, kiểm soát hệ thống cơ quan hành chính còn thiếu tính độc lập. Thứ hai, nhiều cơ chế kiểm soát đối với hệ thống cơ quan hành chính ở Việt Nam còn thiếu tính chuyên nghiệp. Thứ ba, còn có nhiều hạn chế trong sự phối hợp giữa các cơ chế kiểm soát đối với hệ thống cơ quan hành chính. 3.3. Cơ chế bảo vệ quyền con ngƣời ở Việt Nam hiện nay Theo pháp luật hiện hành, các cơ quan nhà nước đều phải có nhiệm vụ bảo vệ quyền con người, quyền công dân. Bên cạnh đó còn có một số cơ quan, tổ chức thực hiện công tác chuyên sâu trong lĩnh vực nhân quyền. Tuy nhiên, tổ chức bộ máy Nhà nước Việt Nam vẫn chưa có CQNQQG - Một thiết chế bảo vệ và thúc đẩy quyền con người mang tính chuyên nghiệp, sự vận hành đa dạng, linh hoạt, tạo ra độ tin cậy với xã hội cũng như quốc tế. Thiếu CQNQQG là một hạn chế trong tổ chức bộ máy nhà nước dưới góc độ bảo vệ và thúc đẩy quyền con người. Không chỉ vì sự độc lập va chuyên nghiệp trong vấn đề bảo vệ quyền con người mà đây là cơ quan nhà nước về nhân quyền duy nhất được định kỳ đánh giá về tính độc lập và hiệu quả bởi một tổ chức quốc tế (ICC trước đây, G NHRI hiện nay), theo đó, sự tồn tại cơ quan này sẽ tạo ra độ tin cậy cao cho xã hội và quốc tế khi đánh giá về trách nhiệm của nhà nước trong vấn đề bảo vệ và thúc đẩy quyền con người. 3.4. Nhu cầu vận dụng Thanh tra Quốc hội trong tổ chức và hoạt động bộ máy Nhà nƣớc ở Việt Nam 3.4.1. Thanh tra Quốc hội góp phần nâng cao năng lực giám sát của Quốc hội đối với hệ thống cơ quan hành chính Một là, Thanh tra Quốc hội sẽ giúp Quốc hội đẩy mạnh hình thức giám sát thông qua hoạt động điều tra vốn là mảng đang còn mờ nhạt so với các hình thức giám sát khác của Quốc hội. Hai là, Thanh tra Quốc hội sẽ phối hợp với các cơ quan chuyên môn của Quốc hội để thực hiện tốt hơn công tác giải quyết khiếu nại, tố cáo của người dân. Ba là, Thanh tra Quốc hội Việt Nam cũng giống như nhiều Thanh tra Quốc hội trên thế giới, có thể giúp Quốc hội rà soát được các văn bản pháp luật trái với Hiến pháp, luật, nghị quyết của Quốc hội do các cơ quan hành chính ban hành. 3.4.2. Thanh tra Quốc hội thực hiện một số hoạt động tư pháp nhằm nâng cao hiệu quả kiểm soát quyền lực thông qua cơ quan tư pháp Thanh tra Quốc hội được trao một số quyền hạn liên quan đến hoạt động tư pháp nhằm 17