Bài giảng Nguyên lý thống kê - Bài 7: Điều tra chọn mẫu

Bài 7: Điều tra chọn mẫu<br /> <br /> 0<br /> <br /> BÀI 7: ĐIỀU TRA CHỌN MẪU<br /> <br /> Nội dung<br /> <br /> Mục tiêu<br /> <br />  Những vấn đề chung về điều tra chọn mẫu.<br /> <br /> Trang bị các kiến thức cơ bản về điều tra<br /> chọn mẫu. Trên cơ sở đó, đi sâu nghiên cứu<br /> điều tra chọn mẫu ngẫu nhiên qua đó giúp<br /> học viên có thể nắm bắt được cách suy<br /> rộng kết quả điều tra mẫu, xác định số đơn<br /> vị tiến hành điều tra và trình tự tiến hành<br /> một cuộc điều tra.<br /> <br />  Đi sâu nghiên cứu một số vấn đề của<br /> <br /> điều tra chọn mẫu ngẫu nhiên.<br />  Giới thiệu một số phương pháp chọn mẫu.<br />  Tóm lược quy trình của một cuộc điều<br /> tra chọn mẫu.<br /> <br /> Thời lượng học<br /> <br /> Hướng dẫn học<br /> <br />  9 tiết<br /> <br />  Đọc tài liệu và thảo luận.<br />  Trả lời các câu hỏi ôn tập ở cuối bài và<br /> <br /> làm bài tập.<br /> <br /> v1.0<br /> <br /> 139<br /> <br /> Bài 7: Điều tra chọn mẫu<br /> <br /> TÌNH HUỐNG DẪN NHẬP<br /> <br /> Tên tình huống: Điều tra để thực hiện điều chỉnh tiền lương<br /> Do ảnh hưởng của suy thoái kinh tế, trong năm vừa qua, doanh<br /> nghiệp của bạn làm ăn thua lỗ, lợi nhuận âm. Để đảm bảo việc<br /> làm cho công nhân, doanh nghiệp phải thực hiện điều chỉnh tiền<br /> lương. Với tư cách là người tư vấn cho lãnh đạo doanh nghiệp<br /> về mức điều chỉnh, bạn thực hiện một cuộc điều tra nhằm đánh<br /> giá mức năng suất lao động bình quân của công nhân trong<br /> doanh nghiệp. Đây là cơ sở để bạn đưa ra mức giảm trừ tiền<br /> lương là bao nhiêu cho phù hợp. Nhưng để điều tra trên khoảng<br /> 3.000 công nhân của doanh nghiệp thì mất khá nhiều thời gian<br /> và tốn kém, bạn quyết định thực hiện điều tra ngẫu nhiên trên<br /> một mẫu gồm 300 lao động. Với kết quả tính toán được từ mẫu điều tra này, bạn sẽ suy rộng<br /> kết quả cho toàn bộ doanh nghiệp.<br /> Câu hỏi<br /> Bạn sẽ thực hiện trình tự cuộc điều tra đó thế nào? Làm thế nào để có thể suy rộng kết quả<br /> điều tra?<br /> Bài học này sẽ cung cấp cho bạn những kiến thức cơ bản nhất về một cuộc điều tra chọn mẫu<br /> và cách sử dụng kết quả điều tra để đánh giá, nhìn nhận toàn bộ hiện tượng.<br /> <br /> 140<br /> <br /> v1.0<br /> <br /> Bài 7: Điều tra chọn mẫu<br /> <br /> 7.1.<br /> <br /> Một số khái niệm chung về điều tra chọn mẫu<br /> <br /> 7.1.1.<br /> <br /> Khái niệm, ưu nhược điểm và trường hợp vận dụng điều tra chọn mẫu<br /> <br /> 7.1.1.1. Khái niệm<br /> <br /> Điều tra chọn mẫu là một loại điều tra không toàn bộ<br /> trong đó người ta chỉ chọn ra một số đơn vị thuộc đối<br /> tượng nghiên cứu để tiến hành điều tra thực tế. Các<br /> đơn vị này được chọn theo những quy tắc nhất định để<br /> đảm bảo tính đại biểu. Kết quả của điều tra chọn mẫu<br /> được dùng để suy rộng cho tổng thể chung.<br /> Tại sao chỉ điều tra một số đơn vị tổng thể mà suy ra<br /> kết quả của cả tổng thể chung? Cơ sở khoa học của điều tra chọn mẫu là sử dụng quy<br /> luật số lớn và lý thuyết xác suất thống kê để tính toán trong thực tế. Quy luật số lớn đã<br /> chỉ ra rằng, nếu chỉ nghiên cứu một số đủ lớn các đơn vị, phần tử cá biệt thì những<br /> biểu hiện ngẫu nhiên của các đơn vị này sẽ bù trừ và triệt tiêu lẫn nhau, tính quy luật<br /> sẽ được thể hiện rõ. Mặt khác, lý thuyết xác suất cũng chứng minh rằng sự sai lệch<br /> giữa số bình quân của một số rất lớn các đại lượng ngẫu nhiên với kỳ vọng toán của<br /> nó là một đại lượng nhỏ tuỳ ý.<br /> Khi chọn đơn vị để điều tra mẫu, người ta có thể chọn theo những quy tắc khác nhau,<br /> ngẫu nhiên hoặc không ngẫu nhiên.<br /> Suy rộng (ước lượng): từ các tham số (mức độ) tính toán được trên các đơn vị điều tra<br /> suy ra các tham số tương ứng của toàn bộ hiện tượng, có hai loại:<br />  Suy rộng bình quân theo một tiêu thức.<br />  Suy rộng tỷ lệ theo một tiêu thức.<br /> 7.1.1.2. Ưu, nhược điểm của điều tra chọn mẫu<br /> <br />  Ưu điểm<br /> o<br /> o<br /> <br /> o<br /> <br /> Tiết kiệm hơn cả về mặt thời gian lẫn chi phí so với điều tra toàn bộ.<br /> Do điều tra ít đơn vị nên có thể mở rộng nội dung điều tra đi sâu nghiên cứu<br /> chi tiết nhiều mặt của hiện tượng.<br /> Tài liệu thu được trong điều tra chọn mẫu có độ chính xác cao hơn do giảm<br /> được sai số phi chọn mẫu:<br /> <br /> <br /> <br /> v1.0<br /> <br /> Do số đơn vị điều tra ít nên cần ít điều tra viên, do đó có điều kiện chọn<br /> được người có trình độ chuyên môn cao.<br /> <br /> <br /> o<br /> <br /> Do phạm vi điều tra nhỏ hơn nên được chuẩn bị và kiểm tra kỹ lưỡng tỷ mỉ<br /> hơn cả trước, trong và sau cuộc điều tra;<br /> <br /> Dựa trên cơ sở khoa học của lý thuyết xác suất thống kê và quy luật số lớn<br /> nên có thể tính được sai số và độ tin cậy của tài liệu.<br /> <br /> Tiến hành nhanh gọn, bảo đảm tính kịp thời của số liệu thống kê. Mặt khác,<br /> điều tra chọn mẫu không đòi hỏi phải có tổ chức lớn, chỉ cần một cơ quan hoặc<br /> một nhóm người cũng có thể tiến hành điều tra được.<br /> 141<br /> <br /> Bài 7: Điều tra chọn mẫu<br /> <br />  Nhược điểm<br /> o Không cho biết thông tin đầy đủ, chi tiết về từng đơn vị tổng thể, không cho<br /> biết quy mô tổng thể.<br /> o Do chỉ tiến hành điều tra một số đơn vị rồi dùng kết quả để suy rộng cho toàn<br /> bộ tổng thể nên chắc chắn không tránh khỏi sai số khi suy rộng.<br /> o Kết quả điều tra chọn mẫu không thể tiến hành phân nhỏ theo phạm vi và tiêu<br /> thức nghiên cứu như điều tra toàn bộ mà chỉ có thể thực hiện ở một mức độ<br /> nhất định tuỳ thuộc vào quy mô mẫu và cách rải mẫu.<br /> 7.1.1.3. Trường hợp vận dụng điều tra chọn mẫu<br /> <br />  Sử dụng để thay thế điều tra toàn bộ trong trường<br /> hợp đối tượng nghiên cứu cho phép vừa có thể điều<br /> tra toàn bộ vừa có thể điều tra chọn mẫu hoặc với<br /> những trường hợp không cho phép điều tra toàn bộ,<br /> hoặc do quy mô điều tra toàn bộ quá lớn, cần thu<br /> thập nhiều chỉ tiêu nhưng không đủ kinh phí và<br /> nhân lực để tiến hành điều tra toàn bộ.<br />  Kết hợp với điều tra toàn bộ để mở rộng nội dung<br /> điều tra và đánh giá kết quả của điều tra toàn bộ.<br /> Ví dụ: Tổng điều tra dân số năm 2009, chọn 15% tổng số hộ để tiến hành điều tra<br /> chọn mẫu; trong đó mở rộng nội dung nghiên cứu về các mặt như đời sống, sức<br /> khoẻ, giáo dục,... đồng thời cũng để đánh giá kết quả của điều tra toàn bộ.<br />  Sử dụng để tổng hợp nhanh tài liệu của điều tra toàn bộ phục vụ kịp thời yêu cầu<br /> thông tin cho các đối tượng sử dụng.<br /> Ví dụ: Trong tổng điều tra dân số việc tổng hợp tài liệu đòi hỏi phải có thời gian<br /> dài, vì vậy để kịp thời phục vụ cho công tác lãnh đạo và kế hoạch hoá có thể sử<br /> dụng điều tra chọn mẫu để có được tài liệu một cách nhanh chóng.<br />  Sử dụng trong trường hợp muốn so sánh các hiện tượng với nhau hoặc muốn đưa<br /> ra một nhận định nào đó mà chưa có tài liệu cụ thể (để kiểm tra giả thiết thống kê).<br /> Ví dụ: Sau một thời gian thử nghiệm hai phương pháp đào tạo nghề mới, có ý kiến<br /> cho rằng, phương pháp A tốt hơn phương pháp B. Để kiểm tra giả thiết đó có đúng<br /> hay không, người ta tiến hành chọn hai mẫu gồm những người công nhân được<br /> đào tạo theo hai phương pháp trên. Sau đó, sử dụng phương pháp thống kê phù<br /> hợp để kết luận xem liệu có cơ sở nào để bác bỏ giả thiết đặt ra ở trên hay không.<br /> 7.1.2.<br /> <br /> Tổng thể chung và tổng thể mẫu<br /> <br /> Trong bất kỳ cuộc điều tra nào, khi tiến hành điều tra<br /> ngoài việc xác định được mục đích, đối tượng và nội<br /> dung điều tra còn phải xác định phạm vi tiến hành điều<br /> tra. Với điều tra chọn mẫu, phạm vi đó có thể là tổng<br /> thể chung và tổng thể mẫu. Trong đó:<br />  Tổng thể chung là tổng thể bao gồm toàn bộ các<br /> đơn vị thuộc đối tượng điều tra.<br /> 142<br /> <br /> v1.0<br /> <br /> Bài 7: Điều tra chọn mẫu<br /> <br /> <br /> <br /> Tổng thể mẫu là tổng thể bao gồm một số đơn vị nhất định được chọn ra từ tổng thể<br /> chung để tiến hành điều tra thực tế.<br /> <br /> Khi đó, ta có một số ký hiệu thường dùng với tổng thể chung và tổng thể mẫu như sau:<br /> Chỉ tiêu<br /> <br /> Tổng thể chung<br /> <br /> Tổng thể mẫu<br /> <br /> Quy mô<br /> <br /> N<br /> <br /> n<br /> <br /> Số bình quân<br /> <br /> μ<br /> <br /> x<br /> <br /> Tỷ lệ theo một tiêu thức<br /> <br /> p<br /> <br /> f<br /> <br /> 2  x 2   2<br /> <br /> 0 2  x 2  x 2<br /> <br /> Phương sai<br /> <br /> 7.1.3.<br /> <br /> Phương pháp chọn mẫu<br /> <br /> Hiện nay, có hai phương pháp chọn mẫu cơ bản được sử dụng phổ biến trong các cuộc<br /> điều tra là chọn mẫu ngẫu nhiên và chọn mẫu phi ngẫu nhiên.<br />  Chọn ngẫu nhiên: là phương pháp chọn hoàn toàn ngẫu nhiên không phụ thuộc vào ý<br /> muốn chủ quan của con người. Khi đó, người ta gọi là điều tra chọn mẫu ngẫu nhiên.<br /> Ví dụ: Rút thăm, dùng bảng số ngẫu nhiên.<br />  Chọn mẫu phi ngẫu nhiên: là phương pháp chọn đơn vị điều tra phụ thuộc vào ý<br /> muốn chủ quan của người chọn. Khi đó, ta có điều tra chọn mẫu phi ngẫu nhiên.<br /> Ví dụ: Chọn đơn vị trung bình, chọn chuyên gia.<br /> Chọn mẫu phi ngẫu nhiên được sử dụng trong trường hợp việc chọn mẫu ngẫu nhiên<br /> gặp khó khăn như những cuộc điều tra mới hoàn toàn chưa có một thông tin tiên<br /> nghiệm nào về đối tượng điều tra, hoặc có những hiện tượng kinh tế phức tạp, sự phân<br /> tán không ổn định, biến động thất thường hoặc nhiều tầng lớp,... Phương pháp này<br /> không hoàn toàn dựa trên cơ sở toán học như điều tra chọn mẫu ngẫu nhiên mà đòi hỏi<br /> phải kết hợp chặt chẽ giữa phân tích lý luận và thực tiễn xã hội. Do đó, phần nhiều<br /> mang tính chất cảm tính, chủ quan của người chọn thông qua kinh nghiệm và sự hiểu<br /> biết về tổng thể nghiên cứu. Chính vì vậy, trong phạm vi và nội dung bài giảng chỉ đề<br /> cập đến các vấn đề thuộc điều tra chọn mẫu ngẫu nhiên.<br /> 7.2.<br /> <br /> Điều tra chọn mẫu ngẫu nhiên<br /> <br /> 7.2.1.<br /> <br /> Chọn hoàn lại và chọn không hoàn lại<br /> <br /> Có nhiều kỹ thuật chọn mẫu khác nhau dựa trên cơ sở tiêu<br /> thức phân loại. Thông thường trong thống kê căn cứ vào<br /> sự thay đổi của tổng thể chung trong quá trình chọn và xác<br /> suất lấy mẫu, người ta chia thành các loại sau đây:<br /> <br /> <br /> Chọn hoàn lại (chọn lặp, chọn nhiều lần): Mỗi khi<br /> đơn vị được chọn ra để điều tra sau đó sẽ được trả lại<br /> tổng thể chung và có cơ hội được chọn lại.<br /> Đặc điểm của phương pháp chọn này là quy mô của<br /> tổng thể chung không thay đổi trong quá trình chọn và<br /> số đơn vị trong tổng thể mẫu không hoàn toàn là các đơn vị khác nhau. Chính vì<br /> quy mô không thay đổi nên xác suất được chọn của mỗi đơn vị là như nhau<br /> (đều bằng 1/N). Khi đó, số mẫu có thể hình thành là: k = Nn.<br /> <br /> v1.0<br /> <br /> 143<br /> <br />