Các quỹ hoạt động ngoài sự quản lý của ngân sách nhà nước chịu sự quản lý của pháp luật

Chia sẻ: Tt Cao | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:73

Thêm vào BST

Báo xấu

89
lượt xem 16
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo luận văn - đề án 'các quỹ hoạt động ngoài sự quản lý của ngân sách nhà nước chịu sự quản lý của pháp luật', luận văn - báo cáo, kinh tế - thương mại phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Các quỹ hoạt động ngoài sự quản lý của ngân sách nhà nước chịu sự quản lý của pháp luật

Lời nói đ ầu Nền kinh tế n ước ta mới chuyển đổi và đ ang có những bư ớc phát triển mới. Song “Tăng trưởng kinh tế phải gắn liền với tiến bộ xã hội và công bằng xã hội trong từng b ước và trong suốt quá trình phát triển” (Trích văn kiện Đại hội Đảng lần VIII). Chính sách bảo hiểm xã hội đã phục vụ cho lợi ích của ngư ời lao động, thực sự vì sự công b ằng, tiến bộ xã hội và được xác định là một trong những chính sách lớn của Đảng và Nhà nước ta - Nhà nước của dân, do dân và vì dân. Chính sách bảo hiểm xã hội ở Việt nam đã trải qua chặng đường hơn 30 năm xây d ựng và trưởng thành kể từ Nghị định 218/CP ngày 27.12.1961 ban hành Điều lệ tạm thời các chế độ bảo hiểm xã hội, đã phát huy đ ược vai trò tích cực đối với xã hội, b ình ổn đời sống ngư ời lao động, khẳng đ ịnh được vai trò không thể thiếu trong hệ thống chính sách xã hội của nhà nước ta. Trong sự nghiệp đổi mới, phát triển đất nước do Đảng ta khởi xướng và lãnh đạo, Chính sách bảo hiểm xã hội cũng được đổi mới thích ứng. Điều dó thể hiện rõ tại chương XII Bộ Luật lao động và Điều lệ bảo hiểm xã hội ban hành kèm theo Ngh ị định 12/CP ngày 26.01.1995 của Chính phủ. Một trong những nội dung đổi mới đó là: Thành lập quỹ bảo hiểm xã hội độc lập với ngân sách nhà nư ớc. Từ đây chúng ta đã có một quỹ bảo hiểm xã hội độc lập để từ đó phát huy được vai trò, tác dụng của chính sách bảo hiểm xã hội theo đúng ngh ĩa của nó trong nền kinh tế thị trường. Tuy nhiên, nhìn lại chặng đường đã qua, ngành Bảo hiểm xã hội nói chung và qu ỹ bảo hiểm xã hội nói riêng vẫn còn tồn tại nhiều bất cập mà trong khuôn khổ bài luận văn này xin được đưa ra một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động quỹ bảo hiểm xã hội. Đó là “Thành lập quỹ Bảo hiểm 3
xã hội th ành ph ần ở Bảo hiểm xã hội Việt nam ”. Nội dung ngo ài phần mở đầu và kết luận bao gồm ba chương: Ch ương I: Những vấn đề cơ b ản về Bảo hiểm xã hội và qu ỹ Bảo hiểm xã hội Ch ương II: Thực trạng tổ chức quỹ Bảo hiểm xã hội ở Việt nam hiện nay. Ch ương III: Thành lập quỹ Bảo hiểm xã hội thành phần ở Bảo hiểm xã hội Việt nam. Việc thành lập quỹ bảo hiểm xã hội thành phần ở Việt nam hiện nay là một vấn đề lớn và h ết sức mới mẻ. Hơn nữa, mặc dù rất tâm huyết với đ ề tài song do h ạn chế về thời gian cũng như năng lực, do đó đ ã không tránh khỏi những thiếu xót. Em rất mong nhận được những ý kiến đóng góp của các thầy cô giáo và những ai quan tâm đ ến đề tài. Để ho àn thành bài lu ận, em đã được sự giúp đ ỡ tận tình của Ban lãnh đạo bảo hiểm xã hội Tỉnh Sơn La cũng như tập thể cán bộ công nhân viên tại cơ q uan. Em xin chân thành cảm ơn ban lãnh đạo và các cô chú cán bộ công tác tại Bảo hiểm xã hội tỉnh Sơn La đã giúp em hoàn thành nhiệm vụ trong giai đoạn thực tập và nghiên cứu tại Bảo hiểm xã hội Tỉnh Sơn La. Cũng qua đây, em xin gửi lời cảm ơn chân thành tới thầy giáo, TS Nguyễn Văn Định - trưởng bộ môn Kinh tế bảo hiểm, Đại học Kinh tế Quốc dân-Hà nội đ ã tận tình hư ớng dẫn em trong quá trình thực tập và hoàn thành luận văn. Ch ương I: Những vấn đề cơ b ản về Bảo hiểm xã hội và Qu ỹ bảo hiểm xã hội I. Lý luận chung về Bảo hiểm xã h ội (BHXH) 1. Bảo hiểm xã hội trong đ ời sống người lao động. Xã hội loài người phát triển thông qua quá trình lao động và sản xuất, thế nhưng chính quá trình ấy một mặt đã đưa con ngư ời tới bước phát triển vượt bậc, mặt khác lại là căn nguyên của những nỗi lo thường trực của con người vì trong quá trình lao động và sản xuất con ngư ời luôn đứng trước nguy cơ gặp phải rủi ro bất ngờ sảy ra ngoài mong đợi: 4
Con người muốn tồn tại và phát triển trước hết phải ăn, ở, mặc và đi lại ... để thoả m ãn những nhu cầu tối thiểu đó, người ta phải lao động để sản xuất ra những sản phẩm cần thiết. Khi sản phẩm được sản xuất ra ngày càng nhiều thì đời sống con ngư ời ngày càng đầy đủ và hoàn thiện, xã hội ngày càng văn minh hơn. Nh ư vậy việc thoả mãn những nhu cầu sinh sống và phát triển của con người phụ thuộc vào chính khả năng của họ. Thế nhưng, trong thực tế không phải lúc nào con người cũng gặp thuận lợi, có đầy đ ủ thu nhập và mọi điều kiện sinh sống b ình thường. Trái lại, có rất nhiều trường hợp khó kh ăn bất lợi, ít nhiều phát sinh ngẫu nhiên làm cho người ta b ị giảm hoặc mất thu nhập hoặc các đ iều kiện sinh sống khác. Chẳng hạn, bị bất ngờ ốm đau hay bị tai nạn lao động, mất việc làm hay khi tuổi già kh ả n ăng lao động và khả năng tự phục vụ suy giảm... khi rơi vào nh ững trường hợp này, các nhu cầu cần th iết trong cuộc sống không vì thế mà mất đi, trái lại có cái còn tăng lên, thậm chí còn xuất hiện một số nhu cầu mới như: cần được khám chữa bệnh khi ốm đ au, tai n ạn thương tật nặng cần phải có ngư ời ch ăm sóc nuôi dưỡng... Bởi vậy, muốn tồn tại và ổn định cuộc sống, con người và xã hội loài người phải tìm ra và thực tế đã tìm ra nhiều cách giải quyết khác nhau như : San sẻ, đùm bọc lẫn nhau trong nội bộ cộng đồng; Đi vay, đi xin hay dựa vào sự cứu trợ của nhà nước... song đó là những cách làm thụ động và không ch ắc chắn. Khi nền kinh tế h àng hoá phát triển, việc thuê m ướn nhân công trở nên phổ biến. Lúc đầu người chủ chỉ cam kết trả công lao động, nh ưng về sau đ ã phải cam kết cả việc bảo đảm cho người làm thuê có một số thu nhập nhất định để họ trang trải những nhu cầu thiết yếu khi không may bị ốm đau, tai nạn... Trong thực tế, nhiều khi các trường hợp trên không xảy ra và ngư ời chủ không phải chi ra một đồng nào. Nhưng cũng có khi sảy ra dồn dập buộc họ phải bỏ ra một lúc nhiều khoản tiền lớn mà họ không mon g muốn. Vì thế mâu thuẫn chủ- thợ phát sinh, giới thợ liên kết đ ấu tranh buộc giới chủ thực hiện 5
cam kết. Cuộc đấu tranh ngày càng rộng lớn và có tác động nhiều mặt đến đời sống kinh tế xã hội. Do vậy Nhà nước đã phải đứng ra can thiệp và đ iều hoà mâu thuẫn. Sự can thiệp này m ột mặt làm tăng đ ược vai trò của nh à nước, mặt khác buộc cả giới chủ và giới thợ phải đóng một khoản tiền nhất định hàng tháng được tính toán chặt chẽ dựa trên cơ sở xác suất rủi ro sảy ra đối với người làm thuê. Số tiền đóng góp của cả chủ và thợ hình thành một quỹ tiền tệ tập trung trên phạm vi quốc gia. Quỹ n ày còn được bổ xung từ ngân sách nh à n ước khi cần thiết nhằm đ ảm bảo đời sống cho người lao động khi họ gặp phải những biến cố bất lợi. Chính nhờ những mối quan hệ ràng buộc đó mà rủi ro, bất lợi của người lao động được dàn trải, cuộc sống của người lao động và gia đình họ ngày càng được bảo đảm ổn đ ịnh. Giới chủ cũng thấy m ình có lợi và đ ược bảo vệ, sản xuất kinh doanh diễn ra bình thường, tránh đ ược những xáo trộn không cần thiết. Bảo hiểm xã hội ra đời đ ã giải quyết được mâu thuẫn trong mối quan hệ chủ - thợ và kết hợp hài hoà lợi ích giữa các bên: Đối với người lao động: Góp phần ổn định cuộc sống cho người lao động khi họ kông may bị mất hoặc giảm thu nhập, tạo đ iều kiện cho họ yên tâm sản xuất và công tác, gắn bó lợi ích của mình và gắn bó lợi ích của chủ sử dụng lao động và lợi ích của nhà nước. Đối với người sử dụng lao động: Giúp họ ổn định sản xuất kinh doanh tránh được những thiệt hại lớn khi phải chi ra những khoản tiền lớn khi không may người lao động mà mình thuê mướn gặp rủi ro trong lao động, đặc biệt thông qua bảo hiểm xã hội lợi ích của người sử dụng lao động với người lao động được giải quyết hài hoà tránh nh ững căng thẳng không cần thiết. 6
Đối với xã hội: Bảo hiểm xã hội là một trong những chính sách bảo đ ảm an toàn cho xã hội, đ ặc biệt quỹ Bảo hiểm xã hội là một nguồn đầu tư rất lớn góp phần phát triển và tăng trưởng kinh tế, thông qua đó gắn bó lợi ích của tất cả các b ên tham gia. 2. Khái niệm, đối tượng và chức năng của Bảo hiểm xã hội a, Khái niệm Bảo hiểm xã hội là sự bảo đảm đảm thay thế hoặc bù đ ắp một phần thu nhập đối với người lao động khi họ gặp phải những biến cố làm giảm hoặc mất khả năng lao động hoặc mất việc làm trên cơ sở hình thành và sử dụng một nguồn quỹ tiền tệ tập trung nhằm đ ảm bảo đời sống cho người lao dộng và gia đình họ, góp phần đảm bảo an to àn xã hội. b, Đối tượng của bảo hiểm xã hội Bảo hiểm xã hội là một hệ thống bảo đảm khoản thu nhập bị giảm hoặc mất đi do người lao động bị giảm hoặc mất khả n ăng lao động, mất việc làm vì các nguyên nhân nh ư ốm đau, tai nạn, già yếu... Chính vì vậy, đ ối tư ợng của bảo hiểm xã hội chính là thu nh ập của người lao động bị biến động giảm hoặc mất đi của những người tham gia bảo hiểm xã hội. Chúng ta cũng cần phân biệt giữa đối tượng của bảo hiểm xã hội và đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội, ở đây đ ối tượng tham gia bảo hiểm xã hội chính là nh ững người lao động đứng trước nguy cơ m ất an to àn về thu nhập và cả những người sử dụng lao động bị ràng buộc trách nhiệm trong quan hệ thuê mướn lao động. c, Ch ức năng của Bảo hiểm xã hội Thay th ế hoặc bù đ ắp một phần thu nhập bị giảm của người lao động tham gia bảo hiểm xã hội. Sự bảo đ ảm thay thế hoặc bù đắp này ch ắc chắn sẽ xảy ra, vì suy cho cùng, mất khả năng lao động sẽ đ ến với tất cả mọi người lao động khi hết tuổi lao động theo các 7
điều kiện quy đ ịnh của bảo hiểm xã hội. Còn m ất việc làm và mất khả năng lao động tạm thời làm giảm hoặc mất thu nhập, người lao động cũng sẽ được hư ởng trợ cấp bảo hiểm xã hội với mức h ưởng phụ thuộc vào các điều kiện cần thiết. Đây là chức năng cơ bản nhất của bảo hiểm xã hội, nó quyết đ ịnh nhiệm vụ, tính chất và cả cơ chế tổ chức hoạt động của bảo hiểm xã hội. Tiến hành phân phối và phân phối lại thu nhập giữa những người tham gia bảo hiểm x• hội. Quỹ bảo hiểm xã hội được hình thành từ nhiều nguồn: Người lao động, người sử dụng lao động và cả Nhà nước... Tuy nhiên chỉ những người lao động gặp phải các rủi ro biến cố được bảo hiểm mới được hư ởng trợ cấp bảo hiểm xã hội, số lượng những n gười này thư ờng chiếm tỷ trọng nhỏ trong tổng số những người tham gia đóng góp. Bảo hiểm xã hội thực hiện phân phối và phân phối lại thu nhập thông qua việc lấy sự đ óng góp của số đông người lao động tham gia bảo hiểm xã hội bù đắp cho số ít người lao động không may gặp các rủi ro trong quá trình lao động. Việc phân phối được thực hiện theo cả chiều dọc và chiều ngang: Phân phối lại giữa những người có thu nhập cao và thấp, giữa những người khoẻ mạnh đ ang làm việc với những người ốm yếu phải nghỉ việc... Thực hiện chức năng này có ngh ĩa là b ảo hiểm xã hội đã góp phần thực hiện công bằng xã hội. Góp ph ần kích thích người lao động h ăng hái lao động sản xuất đ ể nâng cao n ăng suất lao động cá nhân và năng su ất lao động xã hội. Có thể nói bảo hiểm xã hội đã làm triệt tiêu đi nỗi lo ngại của người lao động về bệnh tật, tai nạn lao đ ộng hay tuổi già... Bằng các khoản trợ cấp đủ để đảm bảo ổn định cuộc sống của người lao động, tạo nên tâm lý yên tâm cho người lao động, đặc biệt là với những ngư ời lao động làm các công việc nặng nhọc, độc hại, nguy hiểm ... Chức năng này biểu hiện nh ư là một đòn bẩy kinh tế kích thích người lao động trong hoạt động lao động sản xuất. 8
Gắn bó lợi ích giữa người lao động với người sử dụng lao động, giữa người lao động với xã hội. Mâu thuẫn trong quan hệ chủ -thợ vốn là mâu thuẫn nội tại mà bản thân nó khó có thể giải quyết hoặc giải quyết với sự tiêu tốn lớn nguồn lực xã hội ( chẳng hạn như những cuộc biểu tình đòi quyền lợi gây đình trệ quá trình sản xuất... ) và cách thức dường như là tốt nhất để giải quyết mâu thuẫn n ày là tham gia b ảo hiểm xã hội m à trong đó quyền lợi của cả hai bên đ ều được bảo vệ, từ đó góp ph ần làm cho sản xuất ổn đ ịnh, kinh tế, chính trị và xã hội được b ình ổn và không ngừng phát triển. 3.Tính chất của Bảo hiểm xã hội Tính tất yếu, khách quan trong đời sống xã hội: Chúng ta biết rằng bảo hiểm xã hội ra đời do xuất hiện những mâu thuẫn trong hệ chủ - thợ. Người lao động trong quá trình lao động khó có thể tránh được những biến cố, rủi ro, có những trường hợp rủi ro xảy ra như là một tất yếu. Khi đó ngư ời sử dụng lao động cũng rơi vào tình trạng khó kh ăn b ởi sự gián đoạn trong sản xuất kinh doanh. Khi nền sản xuất càng phát triển thì những rủi ro trong lao động càng nhiều và trở lên phức tạp dẫn đến mối quan hệ chủ-thợ ngày càng căng thẳng và nhà nước phải đứng ra can thiệp thông qua b ảo hiểm xã hội. Do đó, Bảo hiểm xã hội hoàn toàn mang tính khách quan trong đời sống kinh tế xã hội của mỗi nước. Tính ngẫu nhiên, phát sinh không đồng đều theo thời gian và không gian: Xuất phát từ những rủi ro mang tính ngẫu nhiên không lường trước được, khó có thể xác định đ ược khi nào thì người lao động gặp rủi ro trong lao động và cũng không phải tất cả những người lao động đều gặp rủi ro vào cùng một thời điểm. Tính chất này thể hiện bản chất của bảo hiểm là lấy số đô ng bù số ít. Bảo hiểm xã hội vừa có tính kinh tế, vừa có tính dịch vụ: 9
Xét dư ới góc độ kinh tế, cả ngư ời lao động và ngư ời sử dụng lao động đ ều được lợi khi không phải bỏ ra một khoản tiền lớn đ ể trang trải cho những người lao động khi họ bị mất hoặc gảm thu nhập. Với nh à n ước, bảo hiểm xã hội góp phần làm giảm gánh nặng cho ngân sách, đồng thời quỹ bảo hiểm xã hội còn là nguồn đầu tư đáng kể cho nền kinh tế quốc dân. Ngo ài ra bảo hiểm xã hội còn mang tính d ịch vụ trong lĩnh vực tài chính bằng các hình thức phân phối và phân phối lại thu nhập giữa những người tham gia bảo hiểm xã hội. Tính nhân đạo nhân văn cao cả: Thể hiện ở sự tương trợ, san xẻ lẫn nhau những rủi ro không mong đợi. Một người có thể đóng góp rất nhiều vào qu ỹ bảo hiểm xã hội m à không được hư ởng trợ cấp hoặc hưởng rất ít m à thôi, nhưng không hề gì, bởi số tiền đó sẽ đ ược chia sẻ cho những người khác. Ch ẳng hạn: Khi một người tham gia bảo hiểm xã hội đã đủ điều kiện hư ởng trợ cấp hưu trí nhưng không may h ọ bị chết và chỉ được hư ởng một khoản trợ cấp tử tuất ít ỏi so với công lao đóng góp của họ. Hay một minh chứng cụ thể hơn đó là việc quy định một tỷ lệ đóng góp như nhau song những người đàn ông chẳng hy vọng gì ở khoản trợ cấp thai sản. 4. Hệ thống các chế độ bảo hiểm xã hội Mục đích của bảo hiểm xã hội thường gắn liền với việc “đền bù” hậu quả của những sự kiện khác nhau xảy ra trong và ngoài quá trình lao đ ộng của những người lao động. Tập hợp những cố gắng tổ chức “ đền bù” cho những sự kiện đó là cơ sở chủ yếu của các chính sách b ảo hiểm xã hội. Vì th ế, n ăm 1952 Tổ chức Lao động quốc tế (ILO) đ ã ra công ước 102 quy đ ịnh tối thiểu về bảo hiểm xã hội và đ ã được 158 nước thành viên phê chuẩn. Theo công ước này, hệ thống bảo hiểm xã hội gồm các nhánh sau: 10
Ch ăm sóc y tế. 1. Trợ cấp ốm đau. 2. Trợ cấp thất nghiệp. 3. Trợ cấp tuổi già. 4. Trợ cấp tai nạn lao động _ bệnh nghề nghiệp. 5. Trợ cấp gia đình. 6. Trợ cấp thai sản. 7. Trợ cấp tàn tật. 8. Trợ cấp mất người nuôi dưỡng. 9. ở từng nư ớc, tuỳ theo điều kiện có thể thực hiện có thể thực hiện một số chế độ cơ b ản hoặc mở rộng. Tuy nhiên, ILO quy đ ịnh rằng các th ành viên phê chu ẩn công ư ớc phải thực hiện ít nhất 3 trong 9 chế độ nêu trên, trong đó ph ải có ít nhất một trong các chế độ 3, 4, 5, 8 hoặc 9. Các chế độ bảo hiểm xã h ội hiện nay ở Việt nam bao gồm: 1.Trợ cấp ốm đ au. 2.Trợ cấp thai sản. Trợ cấp tai nạn lao động_ bệnh nghề nghiệp. 1. Trợ cấp hưu trí. 2. Trợ cấp tử tuất. 3. Ngoài ra ở Châu âu, các thành viên của cộng đồng châu âu đ ã ký m ột đạo luật gọi là Đạo luật Châu âu về bảo hiểm xã hội. Đạo luật này về cơ bản tương tự như công ước 102 nhưng ở mức độ cao hơn và những điều kiện chặt chẽ h ơn, phù h ợp với trình độ phát triển kinh tế và xã hội của các nước thuộc cộng đồng châu âu. 5. Những quan đ iểm cơ bản về bảo hiểm xã hội 11
a, Mọi người lao động đứng trước nguy cơ bị giảm hoặc mất thu nhập do bị giảm hoặc mất khả n ăng lao động hoặc bị mất việc làm đ ều có quyền tham gia bảo hiểm xã hội Bởi vì b ảo hiểm xã hội ra đời là đ ể phục vụ quyền lợi của người lao động và mọi người lao động ở mọi ngành nghề thuộc mọi thành phần kinh tế khác nhau đ ều đ ứng trước nguy cơ m ất an toàn về thu nhập và đ ều có nhu cầu đước tham gia bảo hiểm xã hội. Hầu hết các n ước khi mới thực hiện chính sách bảo hiểm xã hội, do các điều kiện kinh tế xã hội m à đối tượng thực hiện bảo hiểm xã hội chỉ là công nhân viên chức nh à n ước và những người làm công hưởng lương. Việt nam cũng không vượt ra khỏi thực tế này m ặc dù biết rằng như vậy là không bình đẳng giữa tất cả những người lao động. Tuy nh iên việc tham gia bảo hiểm xã hội đã và sẽ được mở rộng đến tất cả ngư ời lao động bằng cả hình thức tự nguyện và bắt buộc. b, Nhà n ước và người sử dụng lao động có trách nhiệm phải bảo hiểm xã hội đối với người lao động, người lao động phải có trách nhiệm tự bảo hiểm xã hội cho mình Bảo hiểm xã hội đ em lại lợi ích cho cả người lao động, người sử dụng lao động và cả nhà nư ớc: Nh à nước thực hiện chức năng quản lý vĩ mô mọi hoạt động kinh tế xã hội và có đủ phương tiện, công cụ thực hiện chức năng đó, tuy nhiên không phải lúc nào chức năng đó cũng được phát huy tác dụng như mong muốn mà đôi khi đem lại những kết quả bất lợi làm ảnh hưởng đến đời sống ngư ời lao động. Khi đó dù không có bảo hiểm xã hội thì nhà nước vẫn phải chi ngân sách để giúp đỡ người lao động d ưới một dạng khác. Đối với người sử dụng lao động cũng tương tự nhưng trên phạm vi xí nghiệp, đơn vị tổ chức sản xuất kinh doanh. Chỉ khi người sử dụng lao động chăm lo đến đời sống người lao động và có những ưu đ ãi xứng đáng thì người lao động mới yên tâm, tích cực lao động góp phần tăng năng suất lao động. Còn đối với người lao động, những rủi ro phát sinh 12
suy cho cùng đều có một phần lỗi của người lao động (do ý thức, tay nghề...) và vì thế họ cũng phải gánh vác một phần trách nhiệm tự bảo hiểm xã hội cho mình. c, Bảo hiểm xã hội phải dựa trên sự đóng góp của các bên tham gia để hình thành qu ỹ bảo hiểm xã hội độc lập, tập trung Nh ờ sự đóng góp của các b ên tham gia mà phương thức riêng có của bảo hiểm xã hội là dàn trải rủi ro theo nhiều chiều, tạo điều kiện để phân phối lại thu nhập theo cả chiều dọc và chiều ngang mới đ ược thực hiện. Hơn nữa, nó còn tạo ra mối liên h ệ ràng buộc chặt chẽ giữa quyền lợi và trách nhiệm của mỗi bên tham gia, góp phần tránh những hiện tượng tiêu cực như lợi dụng chế độ bảo hiểm xã hội. d, Phải lấy số đ ông bù số ít Bảo hiểm nói chung hoạt động trên cơ sở xác suất rủi ro theo quy luật số lớn, tức là lấy sự đóng góp của số đông người tham gia san xẻ cho số ít người không may gặp rủi ro. Trong số đông người tham gia đóng góp bảo hiểm xã hội, chỉ những người lao động mới là đối tượng hưởng trợ cấp và trong số những người lao động lại chỉ có những người bị ốm đ au, thai sản, tai nạn lao động hay tuổi già... có đủ các điều kiện cần thiết mới đ ược hưởng trợ cấp bảo hiểm xã hội. e, Ph ải kết hợp h ài hoà các lợi ích, các khả năng và phương thức đáp ứng nhu cầu bảo hiểm xã hội Việc xác đ ịnh lợi ích của các bên tham gia bảo hiểm xã hội thì đ ã được làm rõ và quyền lợi luôn đ i đô i với trách nhiệm, điều đó đò i hỏi phải có một sự cân đối giữa trách nhiệm và quyền lợi của mỗi b ên tham gia, ngh ĩa là xác đ ịnh mức đóng góp của mỗi bên tham gia phù hợp với lợi ích mà họ nhận được từ việc tham gia đó. Việc thực hiện bảo hiểm xã hội cho người lao động sẽ không được thực hiện nếu như gánh n ặng thuộc về bất cứ bên nào làm triệt tiêu đi lợi ích mà họ đáng được h ưởng. 13
f, Mức trợ cấp bảo hiểm xã hội phải thấp hơn mức tiền lương lúc đang đ i làm, nh ưng thấp nhất cũng phải đ ảm bảo mức sống tối thiểu Trong điều kiện bình thường, người lao động làm việc và nhận đ ược mức tiền công thoả đáng. Khi gặp các biến cố rủi ro họ đ ược hưởng trợ cấp và nếu như m ức trợ cấp này lớn hơn hoặc bằng mức tiền công của họ thì không lý gì mà họ phải cố gắng làm việc và tích cực làm việc. Tuy nhiên do mục đ ích, bản chất và cách làm củ a b ảo hiểm x• hội thì mức trợ cấp bảo hiểm xã hội thấp nhất cũng phải đủ đ ể trang trải các chi phí cần thiết cho người lao động trong cuộc sống h àng ngày. g, Chính sách bảo hiểm xã hội là bộ phận cấu thành và là bộ phận quan trọng nhất trong chính sách xã hội đặt dưới sự quản lý thống nhất của Nhà nước ở nước ta, bảo hiểm xã hội nằm trong hệ thống các chính sách xã h ội của Đảng và nhà nước. Thực chất đ ây là một trong những chính sách nhằm đáp ứng một trong những quyền và nhu cầu tối thiểu của con người: Nhu cầu an toàn về việc làm, an toàn lao động, an to àn xã hội ... chính sách bảo hiểm xã hội còn thể hiện trình độ xã hội hoá của mỗi quốc gia ( trình độ văn minh, tiềm lực kinh tế, khả n ăng tổ chức và quản lý xã hội ) và, trong một chừng mực nào đó, nó còn thể hiện tính ưu việt của một chế độ xã hội. Hơn nữa, nhà nước có chức năng qu ản lý vĩ mô mọi mặt của đ ời sống kinh tế xã hội do đó bảo hiểm xã hội phải được đặt dưới sự quản lý thống nhất của nhà nước. h, Bảo hiểm xã hội phải được phát triển dần từng bước phù hợp với các điều kiện kinh tế xã hội của đ ất nước trong từng giai đoạn cụ thể Sự phát triển của bảo hiểm xã hội còn tu ỳ thuộc vào nhiều yếu tố: Các đ iều kiện về kinh tế xã hội, trình độ quản lý của nhà nước hay sự hoàn chỉnh của nền pháp chế mỗi quốc gia. Việc thực hiện toàn bộ 9 chế độ trong công ước 102 của ILO là mong muốn và mục tiêu phấn đ ấu của mỗi quốc gia, song không phải quốc gia nào cũng thực hiện được do 14
sự hạn chế về nhiều mặt. Khi xã hội đã đạt tới một bước phát triển mới làm nảy sinh những vấn đề mà hệ thống bảo hiểm xã hội hiện thời không còn phù hợp th ì yêu cầu đặt ra là sự đổi mới hệ thống bảo hiểm xã hội ( Cơ cấu các bộ phận của hệ thống, số lượng và cơ cấu các chế độ trợ cấp, mức đóng phí...) cho phù hợp với sự phát triển chung của toàn xã hội. ii. Bảo hiểm xã hội Việt nam trong nền kinh tế thị trường 1. Giai đo ạn 1945- 1959 a, Văn b ản pháp quy quy đ ịnh Sau Cách mạng tháng 8-1945 Nhà nước Việt nam Dân chủ Cộng ho à ra đời và m ặc dù đang phải giải quyết trăm công ngàn việc quan trọng mang tính sống còn của đ ất nước nhưng Đảng và Nhà nước vẫn quan tâm đến công tác bảo hiểm xã h ội đối với công nhân viên chức khi ốm đ au, thai sản, TNLĐ, tuổi già và tử tuất. Tháng 12-1946 Quốc hội đ ã thông qua Hiến pháp đ ầu tiên của Nhà nư ớc dân chủ nhân dân. Trong Hiến pháp có xác định quyền được trợ cấp của người tàn tật và người già. Ngày 12-3 -1947 Chủ tịch nước Hồ Chí Minh ký Sắc lệnh số 29/SL quy định chế độ trợ cấp cho công nhân. Ngày 20-5 -1950 Hồ chủ tịch ký hai Sắc lệnh số 76, 77 quy định thực hiện các chế độ ốm đau, thai sản, tai nạn lao đ ộng, hưu trí cho cán bộ, công nhân viên chức. b, Đặc đ iểm của chính sách bảo hiểm xã hội Trong thời kỳ này thực dân pháp lại xâm chiếm Việt nam nên trong hoàn cảnh kháng chiến gian khổ việc thực hiện bảo hiểm xã hội rất hạn chế ( các loại trợ cấp đều được thực hiện bằng gạo ) tuy nhiên đ ã th ể hiện được sự quan tâm rất lớn của Đảng và Nhà nước đối với chính sách bảo hiểm xã hội đ ánh dấu thời kỳ manh nha về bảo hiểm xã hội ở Việt nam. 15
2. Giai đo ạn 1960-1994 a, Văn b ản pháp quy quy đ ịnh. Tại điều 14 của Hiến pháp năm 1959 quy định “ Công nhân viên chức nhà nước có quyền được hưởng bảo hiểm xã hội ”. Ngày 27-12-1961 Chính phủ ban hành Ngh ị định 218/CP kèm theo điều lệ tạm thời về BHXH, có hiệu lực thi h ành từ ngày 1-1-1962. Bao gồm những nội dung cơ bản sau: Đối tượng áp dụng: Cán bộ, công nhân viên chức nhà nước. - Hệ thống trợ cấp gồm 6 chế độ: ốm đau, thai sản, tai nạn lao đ ộng hay bệnh nghề - nghiệp, mất sức lao động, h ưu trí, tử tuất. Nguồn tài chính BHXH: Các cơ quan, đơn vị đóng 4,7% so với tổng quỹ tiền - lương vào qu ỹ BHXH nằm trong Ngân sách nh à n ước. Chí phí về BHXH nếu vượt quá số lượng đóng góp thì được NSNN cấp bù. Cơ quan quản lý thực hiện: Bộ lao động- Thương binh và Xã hội quản lý 3 chế độ - MSLĐ, hưu trí, tử tuất. Tổng liên đoàn Lao động Việt nam quản lý thực hiện 3 chế độ là ốm đau, thai sản, TNLĐ-BNN. b, Đặc đ iểm của chính sách bảo hiểm xã hội. Đã hình thành nên một khung hệ thống trợ cấp BHXH khá toàn diện bao gồm 6 - chế độ. Đã giải quyết cho 1,3 triệu người hưởng chế độ hưu trí, mất sức lao động 50 vạn người, tử tuất là 25 vạn và hàng triệu lượt người hưởng chế độ ốm đau, thai sản. Chính sách BHXH đã góp phần ổn đ ịnh đời sống của cán bộ, công nhân viên - chức góp phần xây dựng xã hội nhân văn, tiến bộ và góp ph ần vào sự nghiệp đấu tranh giải phóng đất n ước. Do hoàn cảnh của đất nước thời kỳ nay nền kinh tế còn kém phát triển và nhà - nước thực hiện quản lý kinh tế xã hội theo cơ chế bao cấp n ên việc thực hiện BHXH còn 16
rất hạn hẹp ( mới chỉ thực hiện được với công nhân viên chức nh à nư ớc) và nguồn tài chính chủ yếu để thực hiện trợ cấp các chế độ BHXH là do NSNN b ảo đảm. 3. Giai đo ạn 1995 đ ến nay a, Văn b ản pháp quy quy đ ịnh Để thực hiện BHXH đối với ngư ời làm công ăn lương và phát triển các hình thức - BHXH khác, ngay 23 -6-1994 Quốc hội đ ã thông qua Bộ luật lao động trong đó có một chương quy đ ịnh về BHXH . Ngày 26-01-1995 Chính phủ ban h ành Ngh ị định số 12/CP kèm theo Điều lệ Bảo - hiểm xã hội đối với công nhân viên chức và người lao động. Ngày 15-7 -1995 Chính phủ ban h ành Ngh ị định số 45/CP kèm theo Điều lệ Bảo - hiểm xã hội đối với quân nhân trong lực lượng vũ trang. Nội dung cơ bản của những văn b ản pháp quy này: 1, Từng bước mở rộng đối tượng tham gia BHXH bằng h ình thức kết hợp bắt buộc và tự nguyện đối với người lao động trong mọi th ành ph ần kinh tế. 2, Hệ thống các chế độ trợ cấp BHXH gồm: ốm đau, thai sản, tai nạn lao động- bệnh ngh ề nghiệp, hưu trí và tử tuất. 3, Hình thành qu ỹ BHXH độc lập, nằm ngoài NSNN. Qu ỹ BHXH h ình thành chủ yếu từ 3 nguồn: Nhà nước, người lao động và người sử dụng lao động. 4, Hình thành cơ quan chuyên trách về BHXH là Bảo hiểm xã hội Việt nam. b, Đặc đ iểm của chính sách bảo hiểm xã hội Bảo hiểm xã hội đã được tổ chức và thực hiện phù hợp với điều kiện nền kinh tế - nhiều thành phần có sự quản lý của nh à n ước theo định hư ớng Xã hội chủ nghĩa. Thực hiện sự công bằng về quyền được BHXH của mọi người lao động. - Thực hiện quan hệ giữa nghĩa vụ đóng góp và hư ởng trợ cấp BHXH. - 17
Thực hiện cơ chế quản lý thực hiện pháp luật BHXH chu yên trách. - II. Tổng quan về quỹ bảo hiểm xã hội 1. Khái niệm, đặc điểm quỹ bảo hiểm ã hội a, Khái niệm quỹ bảo hiểm xã hội Qu ỹ bảo hiểm xã hội là qu ỹ tài chính độc lập, tập trung nằm ngo ài ngân sách nhà nước. Điều kiện tiên quyết để một hệ thống BHXH hoạt động được là phải h ình thành đ ược nguồn quỹ tiền tệ tập trung đ ể rồi nguồn quỹ này được dùng để chi trả trợ cấp cho các chế độ BHXH. b, Đặc đ iểm quỹ bảo hiểm xã hội Qu ỹ bảo hiểm xã hội mang đ ầy đủ những đặc trư ng cơ bản nhất của một quỹ, ngo ài ra do đặc thù của BHXH mà qu ỹ BHXH có những đ ặc trưng riêng có sau: Qu ỹ BHXH là qu ỹ an toàn về tài chính. Nghĩa là, ph ải có một sự cân đối giữa nguồn vào và nguồn ra của quỹ BHXH. Chức năng của bảo hiểm xã hội là đảm bảo an toàn về thu nhập cho người lao động và đ ể thực hiện chức năng này, đ ến lượt nó, BHXH phải tự bảo vệ mình trư ớc nguy cơ mất an to àn về tài chính. Để tạo sự an toàn này, về nguyên tắc tổng số tiền hình thành nên qu ỹ phải bằng tổng số tiền chi ra từ quỹ. Tuy nhiên, không ph ải cứ đồng tiền n ào vào qu ỹ là đ ược dùng để chi trả ngay ( nếu vậy đã không tồn tại cái gọi là qu ỹ BHXH ) m à phải sau một kho ảng thời gian nhất đ ịnh, đô i khi tương đối dài ( như đối với chế độ hưu trí ) số tiền ấy mới được chi ra, cùng thời gian ấy đ ồng tiền luôn biến động và có thể bị giảm giá trị do lạm phát, đ iều này đặt ra yêu cầu quỹ BHXH không chỉ phải bảo đảm về mặt số lư ợng mà còn phải bảo to àn về mặt giá trị. Điều đó lý giải tại sao trong điều 40 Điều lệ BHXH nước ta quy đ ịnh “ Quỹ bảo hiểm xã hội được thực hiện các biện pháp để bảo tồn giá trị và tăng trưởng theo quy định của chính phủ ”. 18
Tính tích lu ỹ. Qu ỹ BHXH là “ của đ ể d ành ” của người lao động phòng khi ốm đau, tuổi già... và đó là công sức đóng góp của cả quá trình lao động của người lao động. Trong quỹ BHXH luôn tồn tại một lượng tiền tạm thời nhàn rỗi ở một thời điểm hiện tại đ ể chi trả trong tương lai, khi người lao động có đủ các điều kiện cần thiết đ ể được hưởng trợ cấp ( chẳng hạn nh ư về thời gian và mức độ đóng góp BHXH ). Số lư ợng tiền trong quỹ có thể được tăng lên bởi sự đóng góp đều đ ặn của các bên tham gia và bởi thực hiện các biện pháp tăng trưởng quỹ. Qu ỹ BHXH vừa mang tính hoàn trả vừa mang tính không hoàn trả. Tính hoàn trả thể hiện ở chỗ, mục đ ích của việc thiết lập quỹ BHXH là để chi trả trợ cấp cho người lao động khi họ không may gặp các rủi ro dẫn đ ến mất hay giảm thhu nhập. Do đó, người lao động là đối tượng đóng góp đồng thời cũng là đối tượng nhận trợ cấp. Tuy nhiên, th ời gian, chế độ và mức trợ cấp của mỗi người sẽ khác nhau, điều đó phụ thuộc vào những rủi ro mà họ gặp phải cũng như mức độ đóng góp và thời gian tham gia BHXH. Tính không hoàn trả thể hiện ở chỗ, mặc dù nguyên tắc của BHXH là có đóng- có hưởng, đóng ít- hưởng ít, đóng nhiều- hưởng nhiều nhưng như vậy không có nghĩa là những người có m ức đóng góp như nhau sẽ chắc chắn đ ưọc hưởng một khoản trợ cấp như nhau. Trong thực tế, cùng tham gia BHXH nhưng có người được hư ởng nhiều lần, có người được hưởng ít lần ( với chế độ ốm đau), thậm trí không được hư ởng (chế độ thai sản). 2. Phân loại quỹ bảo hiểm xã hội Nhiệm vụ của các nhà làm công tác BHXH là phải thành lập nên qu ỹ BHXH theo cách thức phù hợp với trình độ tổ chức và thực hiện. Thế nhưng, đó lại là một vấn đề hết sức 19
khó khăn và đôi khi không thống nhất quan điểm. Bởi vì theo nhiều cách tiếp cận khác nhau có các loại quỹ bảo hiểm xã hội khác nhau. a, Theo tính chất sử dụng quỹ Qu ỹ dài hạn: Là qu ỹ đ ược thành lập để dùng chi trả cho các chế độ đài hạn ( chế độ trợ cấp hưu trí ). Qu ỹ ngắn hạn: Dùng chi trả cho các chế độ trợ cấp ngắn hạn (ốm đau, thai sản...) . b, Theo các trường hợp được BHXH Có thể th ành lập ra các quỹ theo từng chế độ và m ỗi quỹ sẽ dùng để chi trả cho từng chế độ tương ứng. Qu ỹ h ưu trí. Qu ỹ TNLD-BNN. Cách phân loại này giúp chúng ta có th ể cân đối giữa mức hưởng và mức đóng góp đối với từng chế độ. c, Theo đối tượng quản lý, có: Qu ỹ BHXH cho công chức nhà nước. Qu ỹ BHXH lực lư ợng vũ trang. ở mỗi nước, tuỳ thuộc vào điều kiện cụ thể m à có thể thành lập quỹ bảo hiểm xã hội phù hợp với điều kiện kinh tế xã hội, trình độ q uản lý nh à nước... Thông thường, khi mới thực hiện BHXH các nước thành lập một quỹ chung nhất cho mọi người lao đ ộng do: Trình độ tổ chức và qu ản lý còn h ạn chế, đối tượng BHXH còn hạn hẹp và các chế độ bảo hiểm xã hội còn ít ( một vài ch ế đ ộ ). Nhưng khi nền kinh tế phát triển đến một mức độ nhất đ ịnh, trình độ quản lý được nâng cao, đối tư ợng tham gia ngày càng lớn...th ì xuất hiện những bất cập mà đò i hỏi phải thành lập ra các quỹ BHXH thành phần. 20
ở Việt nam, nên chăng chúng ta cũng thành lập ra các quỹ BHXH thành phần và thành lập theo cách n ào là tốt nhất. Việc thành lập theo cách tiếp cận thứ hai và th ứ ba đối với Việt nam trong điều kiện hiện nay dường như không thích h ợp vì như th ế sẽ đẫn tới tình trạng quá phân tán nguồn đóng góp của các đối tượng tham gia bảo hiểm x• hội ( theo cách tiếp cận thứ hai chúng ta phải thành lập ra 5 quỹ BHXH tương ứng với 5 chế độ BHXH hiện hành và theo cách tiếp cận thứ ba thì ít nhất cũng phải thành lập ra không dưới 5 quỹ BHXH). Trong điều kiện hiện nay, chúng ta nên thành lập ra các quỹ BHXH thành phần theo cách tiếp cận thứ nhất là h ợp lý h ơn cả và những lý do sẽ được trình bày ở phần sau. 3. Tạo nguồn a, Đối tượng tham gia và đóng góp. Nh ững câu hỏi cơ b ản nhất liên quan đ ến tài chính BHXH là: Ai đóng góp, đóng góp bao nhiêu và dựa trên cơ sở nào. Nói chung, các nguồn kinh phí của một hệ thống BHXH có th ể liệt kê như sau: Sự tham gia của Nhà nư ớc, sự tham gia của chính quyền các cấp ( chính quyền tỉnh và địa phương ); những khoản thuế đã đ ược nhắm trước hoặc phân bổ cho BHXH; Đóng góp của người tham gia bảo hiểm xã hội, của chủ sử dụng lao động; Thu nhập từ đầu tư và các kho ản thu nhập khác. Trong đó nguồn thu nhập chủ yếu của quỹ BHXH là từ sự đóng góp của người lao động, người sử dụng lao động và nhà nước. Thông thường, để đảm bảo nguyên tắc có đóng có hưởng, tất cả những người lao động tham gia BHXH đ ều có nghĩa vụ đ óng góp b ảo hiểm xã h ội, tuy nhiên việc xác định đối tượng tham gia ở mỗi quốc gia có khác nhau. Ban đầu, chương trình BHXH không có xu hướng bảo hiểm cho những người tự tạo việc làm, lao động nông nghiệp, người thất 21
nghiệp và người chưa có việc làm. BHXH cũng không bảo hiểm cho những người làm việc bán thời gian và lao động trong các doanh nghiệp nhỏ. ở khu vực Châu á- Thái bình dương, các quốc gia cô ng nghiệp (ôxtraylia, Hồng Kông, Nh ật bản và Niu Di Lân) và các nước cộng hoà thuộc Liên xô (cũ) đang m ở rộng sự bao phủ hệ thống an to àn xã hội đ ến toàn bộ dân chúng một cách toàn diện hơn. Trong khi đó, các nước còn lại chủ yếu tập trung các hệ thống của họ vào khu vực sử dụng lao động một cách chính quy tại các trung tâm đô th ị trong khi làm ngơ một bộ phận đáng kể dân chúng đang nằm ngoài sự bảo trợ. Nguyên nhân của sự bỏ qua này là do sự khó khăn về mặt hành chính trong việc thúc đ ẩy sự mở rộng bắt buộc của họ cũng như không có khả năng về tài chính của các doanh nghiệp nhỏ để đóng góp vào hệ thống này. ở Giooc Đan Ni, th ậm chí những trư ờng hợp ban đầu được tham gia hệ thống an toàn xã hội nhưng sau đó lại bị bỏ qua như trường hợp của các nông dân, ngư d ân, người tự lao động ( làm tư ). ở các nước khác, một số nằm ngoài ã được cho phép tham gia vào chương trình trên cơ sở tự nguyện. b, Phương th ức đóng góp Đóng góp theo mức cố định: Đối tượng tham gia đóng một mức cố đ ịnh không phụ thuộc vào mức thu nhập của họ, mặc d ù vậy vẫn có có thể có những tỷ lệ đ óng góp khác nhau ( ví dụ tỷ lệ đ óng góp của người trẻ khác với của người già, của nam khác với nữ...) nhưng trong ph ạm vi một nhóm người thì mức đóng góp sẽ nh ư nhau và không gắn với thu nhập của họ và kh i đó mức hư ởng cũng sẽ là một khoản được ấn đ ịnh trước. Đóng góp gắn với thu nhập: Theo phương th ức này, m ức đó ng góp sẽ gắn với thu nhập của từng cá nhân và đ ược ấn định bằng cách sử dụng cách tính phần trăm đơn giản so với thu nhập, khi hưởng trợ cấp 22