intTypePromotion=1
zunia.vn Tuyển sinh 2024 dành cho Gen-Z zunia.vn zunia.vn
ADSENSE
 » 
 » 

CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT

Chia sẻ: Dau Con | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:17

Thêm vào BST
Báo xấu
364
lượt xem 47
download
 
  Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

1.1 TỔNG QUAN VỀ NHÀ NƯỚC 1.1.1 Nguồn gốc và bản chất của nhà nước * Nguồn gốc của nhà nước - Trong thực tế, ngay từ thời kỳ cổ, trung đại đã có nhiều nhà tư tưởng từ những góc độ tiếp cận khác nhau đã đưa ra những kiến giải khác nhau về nguồn gốc nhà nước. i) Các nhà tư tưởng theo thuyết thần học cho rằng: nhà nước là do thượng đế sáng tạo ra để bảo vệ trật tự chung. ii) Những nhà tư tưởng theo thuyết gia trưởng lại cố gắng chứng minh...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT

  1. CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT 1.1 TỔNG QUAN VỀ NHÀ NƯỚC 1.1.1 Nguồn gốc và bản chất của nhà nước * Nguồn gốc của nhà nước - Trong thực tế, ngay từ thời kỳ cổ, trung đại đã có nhiều nhà tư tưởng từ những góc độ tiếp cận khác nhau đ ã đưa ra những kiến giải khác nhau về nguồn gốc nhà nước. i) Các nhà tư tưởng theo thuyết thần học cho rằng: nh à nước là do thượng đế sáng tạo ra để bảo vệ trật tự chung. ii) Những nhà tư tưởng theo thuyết gia trưởng lại cố gắng chứng minh rằng nh à nước là kết quả sự phát triển của gia đ ình, là hình thức tổ chức tự nhiên của cuộc sống con người. iii) Thuyết khế ước xã hội lại cho rằng: nh à nước là sản phẩm của một khế ước được ký kết trư ớc hết giữa những con ngư ời sống trong trạng thái tự nhiên không có nhà nước. - Nội dung quan điểm của chủ nghĩa Mác về nguồn gốc nhà nước (i) Nhà nước không phải là hiện tượng vĩnh cửu, bất biến. Nhà nước là một phạm trù lịch sử, có quá trình phát sinh, phát triển và tiêu vong. Nhà nư ớc là lực lư ợng nảy sinh từ xã hội, là sản phẩm có điều kiện của xã h ội lo ài người. Nhà nước chỉ xuất hiện khi xã hội phát triển đến một mức độ nhất định và tiêu vong khi những điều kiện khách quan cho sự tồn tại của nó mất đi. Những luận điểm quan trọng về sự xuất hiện nhà nước đã được Ang-ghen trình bày tập trung trong tác ph ẩm nổi tiếng “Nguồn gốc của gia đ ình, của chế độ tư hữu, của nh à nước”. (ii) Nhà nước xuất hiện khi nào và bởi những điều kiện g ì? Chế độ cộng sản nguyên thu ỷ: Có một thời kỳ rất d ài, xã hội loài người tồn tại m à không có nhà nước. Đó là thời kỳ tiền nhà nước hay còn gọi là thời kỳ cộng sản nguyên thu ỷ. Đặc điểm của thời kỳ n ày: *) Cơ sở tồn tại: là một nền kinh tế tự nhiên, con người sống, tồn tại hoàn toàn dựa vào các vật phẩm tự nhiên. Hình thức lao động không mang tính sản xuất (hái lượm và săn bắn). *) Cấu trúc xã hội: một xã hội không có bất công, bóc lột, được xây dựng trên cơ sở kinh tế không có sở hữu . *) Chế độ mẫu hệ: quyền lực thuộc về đàn bà, người đàn bà th ời đó quyết định đời sống cộng đồng. Quyền lực của đ àn bà không mang tính chính trị. *) Hình thức tổ chức xã hội: thị tộc, bộ lạc. Một xã hội không có nhà nước nhưng vẫn được tổ chức trên nguyên tắc suy tôn, bình đẳng. Sự tan rã của chế độ cộng sản nguyên thu ỷ và sự xuất hiện của nhà nước. Ở vào th ời kỳ cuối của chế độ cộng sản nguyên thuỷ, nền kinh tế sản xuất ra đời thay th ế nền kinh tế tự nhiên thông qua 3 bư ớc phân công lao động: 1) Chăn nuôi tách khỏi trồng trọt. 2) Thủ công nghiệp tách khỏi nông nghiệp. 3) Buôn bán phát triển và thương nghiệp xuất hiện. Nền kinh tế sản xuất làm xuất hiện chế độ tư hữu. Và chính chế độ tư hữu đã khiến cho xã hội bị phân chia th ành những giai
  2. Tổng quan về nhà nước và pháp luật 4 cấp mâu thuẫn, đối kháng nhau. Chế độ bộ lạc, thị tộc bất lực trước nền kinh tế sản xuất, chúng sụp đổ là một tất yếu khách quan, một mô hình xã hội mới ra đời đó là nhà nư ớc. Nh ư vậy, nhà nước xuất hiện ngay trong quá trình phát triển của nền kinh tế sản xuất, nhà nước là kết quả phát triển của một giai đoạn lịch sử nhất định khi nền kinh tế sản xuất thay thế nền kinh tế tự nhiên, chế độ tư hữu xuất hiện, khi xuất hiện giai cấp, xung đột giai cấp. Nói một cách khác nhà nư ớc xuất hiện bởi hai nguyên nhân: 1) về kinh tế:chế độ tư h ữu xuất hiện. 2) về xã hội: sự phân chia xã hội thành các giai cấp có lợi ích căn bản đối kháng nhau đến mức không th ể điều ho à được. * Bản chất của nhà nước - Nhà nước xét về bản chất, trước hết là bộ máy trấn áp đặc biệt của giai cấp này đ ối với các giai cấp khác, là bộ máy để duy trì sự thống trị giai cấp. Nhà nước là công cụ sắc bén nhất th ể hiện và thực hiện ý chí của giai cấp cầm quyền. Nó củng cố và bảo vệ trước hết lợi ích của giai cấp thống trị trong xã hội. - Vai trò xã hội, giá trị xã hội của nhà nước. Một nhà nước sẽ không thể tồn tại nếu chỉ phục vụ lợi ích của giai cấp thống trị m à không tính đến lợi ích, nguyện vọng và ý chí của các giai tầng khác trong xã hội. Vì vậy, ngo ài tư cách là bộ máy nhằm duy trì sự thống trị của giai cấp này đối với giai cấp khác, nhà nước còn là tổ chức quyền lực công, là phương thức tổ chức đảm bảo lợi ích chung của xã hội. Nh à nước là mộ t công cụ tổ chức cuộc sống cộng đồng, duy trì sự tồn tại, phát triển của xã hội trong một trật tự nhất định. Bất kỳ nhà nước cũng có hai bản chất trên nhưng chỉ khác nhau ở chỗ mối tương quan giữa tính giai cấp và tính xã hội. Trong mỗi hình thái kinh tế xã h ội khác nhau, nhà nước mang bản chất khác nhau. Ngay trong cùng một hình thái kinh tế xã hội, thậm chí n gay trong một quốc gia thì ở mỗi giai đoạn lịch sử nhất định, nh à nước cũng mang bản chất khác nhau hoặc ít nhất cũng có những nét cơ bản khác nhau.  Những đặc trưng của nhà nước. i) Nhà nước thiết lập một quyền lực công cộng đặc biệt không còn hoà nhập với dân cư. Quyền lực công cộng n ày là quyền lực chính trị chung. Chủ thể của quyền lực này là giai cấp thống trị về kinh tế và chính trị. Để thực hiện quyền lực, để quản lý xã hội, nhà nước phải có một tầng lớp người đặc biệt chuyên làm nhiệm vụ quản lý. Lớp n gười n ày được tổ chức thành các cơ quan nhà nước và hình thành một bộ máy đại d iện cho quyền lực chính trị có sức mạnh cưỡng chế để duy trì đ ịa vị của giai cấp thống trị, bắt các giai cấp khác phải phục túng theo ý chí của giai cấp thống trị. ii) Nhà nước phân chia dân cư theo các đơn vị hành chính lãnh thổ không phụ thuộc vào chính kiến, huyết thống, nghề nghiệp hoặc giới tính. Lãnh thổ là d ấu hiệu đặc trưng của nhà nước. Nhà nước thực thi quyền lực chính trị trên ph ạm vi toàn lãnh thổ. iii) Nhà nước có chủ quyền quốc gia. Chủ quyền quốc gia mang nội dung chính trị - pháp lý, nó th ể hiện ở quyền tự quyết của nhà nước về chính sách đối nội, đối ngoại,
  3. Tổng quan về nhà nước và pháp luật 5 không phụ thuộc vào yếu tố bên ngoài. Chủ quyền quốc gia là thuộc tính không tách rời của nhà nư ớc. Chủ quyền quốc gia có tính tối cao. iv) Nhà nước ban hành pháp luật và thực hiện sự quản lý bắt buộc đối với mọi công dân. Nhà nư ớc và pháp luật có mố i quan h ệ phụ thuộc nhau: không thể có nhà nước m à thiếu pháp luật và ngược lại. Trong xã hội chỉ có nhà nước mới có quyền ban h ành pháp lu ật. v) Nhà nước quy định và thực hiện việc thu các loại thuế dưới hình th ức bắt buộc.  Định nghĩa về nhà nước: nhà nước là một tổ chức đặc biệt của quyền lực chính trị, có bộ m áy chuyên làm nhiệm vụ cưỡng chế và thực hiện chức năng quản lý xã hội nhằm thể hiện và b ảo vệ trước hết lợi ích của giai cấp thống trị trong xã hội 1.1.2 Kiểu, hình thức nhà nước * Kiểu nhà nước. - Khái niệm: Kiểu nh à nước là tổng thể các dấu hiệu (đặc điểm) cơ bản của nhà nước thể h iện bản chất giai cấp, vai trò xã hội và những điều kiện phát sinh, tồn tại và phát triển của nhà nước trong một hình thái kinh tế xã hội nhất định. Học thuyết Mác – Lênin về h ình thái kinh tế xã hội chính là cơ sở khoa học để phân chia các nh à nước trong lịch sử thành từng kiểu nh à nước. - S ự thay thế các kiểu nhà nước. Giống nh ư sự thay thế các hình thái kinh tế xã hội, sự thay th ế kiểu nh à nước này b ằng kiểu nhà nư ớc khác cũng là một quá trình lịch sử tự nhiên. Quá trình đó có m ấy đặc điểm sau: a) mang tính tất yếu khách quan, b) được thực hiện bằng một cuộc cách mạng, c) kiểu nh à nước sau bao giờ cũng tiến bộ và hoàn thiện h ơn kiểu nh à nước trư ớc. - Trong lịch sử nhân loại từ khi xuất hiện xã hội có giai cấp đã tồn tại bốn kiểu quan hệ sản xuất: chiếm hữu nô lệ, phong kiến, tư bản chủ nghĩa và xã hội chủ nghĩa. Tương ứng với 4 kiểu cơ sở hạ tầng ấy là bốn kiểu nh à nước: nhà nước chủ nô, nh à nước phong kiến, nhà nước tư sản, nhà nư ớc xã hội chủ nghĩa. Nhà nước xã hội Nhà nước chủ nô Nhà nước phong Nhà nước tư sản kiến chủ nghĩa tư hữu chủ nô tư hữu phong kiến tư hữu tư sản chế độ công hữu Cơ sở kinh tế Cấu trúc xã xã hội có hai giai cấp xã hội có hai giai cấp xã hội gồm giai cấp liên minh giai cấp, cơ bản: chủ nô – nô địa chủ và tá điền có tư sản, vô sản và các giai cấp tồn tại hội lệ đối kháng tuyệt quan hệ đối kháng nhi ều giai cấp khác nhưng không có mâu đối Quan hệ đối kháng thuẫn đối kháng. được nguỵ trang mềm dẻo hơn tư đa thần, đa giáo quốc đạo đa nguyên chủ nghĩa Mác – Cơ sở Lênin tưởng Bảng 1.1: Các kiểu nhà nước
  4. Tổng quan về nhà nước và pháp luật 6 * Hình thức nhà nước. - Hình thức nhà nước nói lên cách thức tổ chức quyền lực nh à nước, tức là phương thức chuyển ý chí của giai cấp thống trị thành ý chí nhà nước. Hình thức nhà nước do bản chất và nội dung của nhà nước quy định. - Hình thức nh à nước bao gồm các yếu tố: h ình thức chính thể, hình thức cấu trúc, chế độ chính trị.  Hình thức chính thể là hình thức tổ chức các cơ quan quyền lực tối cao, cơ cấu, trình tự thành lập và mối liên h ệ của chúng với nhau cũng như mức độ tham gia của nhân d ân vào việc thiết lập các cơ quan này. Hình thức chính thể gồm hai dạng cơ bản là chính thể quân chủ và chính thể cộng ho à. Nếu quyền lực tối cao của nhà nước tập trung toàn bộ hay một phần trong tay ngư ời đứng đầu nhà nư ớc theo nguyên tắc thừa kế thì chính thể đó là chính thể quân chủ và nhà nước là nhà nước quân chủ. Nếu quyền lực nhà nước đ ược thực hiện bởi các cơ quan đại diện do bầu ra tron g một thời h ạn nhất định th ì hình thức chính thể đó có tên gọi là chính thể cộng ho à và nhà nước gọi là nhà nước cộng ho à.  Hình thức cấu trúc nh à nước: là sự tổ chức nhà nư ớc theo các đơn vị hành chính lãnh thổ và tính chất quan hệ giữa các bộ phận cấu thành nhà nước, giữa cơ quan nhà nước trung ương với các cơ quan nhà nước ở địa phương. Có hai h ình thức cấu trúc nhà nước chủ yếu là nhà nước đơn nh ất và nhà nước liên bang.  Nhà nư ớc đơn nhất là nhà nước có lãnh th ổ toàn vẹn, thống nhất, các bộ phận h ợp th ành nhà nước là các đơn vị h ành chính lãnh thổ không có chủ quyền quốc gia, mối quan hệ quyền lực giữa chính quyền trung ương và chính quyền đ ịa phương mang tính chất trực thuộc rõ ràng, cấp dưới phục tùng cấp trên, đ ịa phương phục tùng trung ương, nhà nước đư ợc tổ chức và hoạt động trên cơ sở một hiến pháp và một hệ thống pháp luật thống nhất, đồng thời nó có hệ thống các cơ quan nhà nước thống nhất từ trung ương đến địa ph ương. Các nhà nước đơn nhất là Việt Nam, Trung Quốc, Pháp…  Trong nhà nước liên bang thì không ch ỉ liên bang có các dấu hiệu của nhà nước, m à các nhà nước th ành viên ở mức độ này hay mức độ khác cũng có các d ấu hiện của nhà nước, chủ quyền quốc gia. Trong nhà nước liên bang có hai h ệ thống cơ quan nhà nước và hệ thống pháp luật: một của liên bang, một của các bang thành viên. Các nhà nước liên bang gồm: Mỹ, Ấn độ,…  Ch ế độ chính trị: là toàn bộ các phương pháp, cách th ức, phương tiện m à các cơ quan nhà nước sử dụng để thực hiện quyền lực nhà nước. Chế độ chính trị thể hiện những đ ặc điểm của nhà nước từ góc độ dân chủ hay phi dân chủ, các quyền tự do dân chủ của công dân, mức độ tham gia của họ vào quá trình thiết lập các cơ quan chính quyền nhà nước và th ức hiện các chính sách của nhà nước. Nhân tố chủ đạo trong khái niệm chế đọ chính trị là phương pháp cai trị và quản lý xã hội của giai cấp cầm quyền. Các chế độ chính trị của các nh à nước trong lịch sử rất đa dạng, nhưng tựu trung lại chúng
  5. Tổng quan về nhà nước và pháp luật 7 gồm hai loại chính: chế độ phản dân chủ (chế độ chuyên chế của chủ nô, phong kiến, phát xít) và ch ế độ d ân ch ủ (dân chủ tư sản, dân chủ xã hội chủ nghĩa) 1.1.3 Bộ máy nhà nước * Khái niệm bộ máy nhà nước - Bộ máy nhà nước là h ệ thống các cơ quan nhà nước từ trung ương đến địa phương được tổ chức theo những nguyên tắc chung thống nhất, tạo thành một cơ chế đồng bộ thực hiện các chức năng và nhiệm vụ của nh à nước. - Cơ quan nhà nước là một bộ phận cấu th ành bộ máy nhà nư ớc. Đó là tổ chức nh à nước có tính độc lập tương đối, có thẩm quyền và thành lập theo quy định của pháp luật, nhân danh nhà nước thực hiện nhiệm vụ và chức năng của nh à nước bằng những h ình thức và phương thức đặc thù. + Về mặt cơ cấu, cơ quan nhà nước là một tổ chức ho àn ch ỉnh có tính độc lập tương đối so với các tổ chức khác trong việc thực hiện thẩm quyền m à pháp lu ật trao. + Đặc điểm cơ bản của cơ quan nhà nước (đặc điểm cho phép phân biệt với các cơ quan, tổ chức khác) là tính quyền lực nhà nước. Tính quyền lực nhà nư ớc thể hiện ở chỗ các cơ quan nhà nước đều có thẩm quyền được pháp luật quy định chặt chẽ - đó là tổng thể các quyền và nghĩa vụ mà nhà nước trao cho cơ quan nhà nước. Yếu tố cơ bản của thẩm quyền là quyền ra các quyết định có tính bắt buộc các chủ thể có liên quan phải thi hành. + Các cơ quan nhà nước đ ược thành lập và hoạt động trên cơ sở luật và các văn bản pháp luật kh ác. Điều đó có nghĩa là một cơ quan nhà nước chỉ được th ành lập khi đã có một văn bản pháp luật quy định về việc n ày. * Các bộ phận cấu thành của bộ máy nhà nước (1) Cơ quan lập pháp (cơ quan quyền lực nhà nước) - Cơ quan quyền lực nhà nư ớc do dân trực tiếp bầu ra, nhân danh nhân dân thực hiện một cách thống nhất quyền lực nhà nước và báo cáo trước nhân dân. Hệ thống các cơ quan này là nền móng, xương sống của bộ máy nhà nước. Tất cả các cơ quan nhà nư ớc khác đều bắt n guồn từ cơ quan quyền lực nh à nước, do cơ quan quyền lực nh à nước trực tiếp hoặc gián tiếp thành lập. - Cơ quan quyền lực nh à nước gồm:  Quốc hội: là cơ quan quyền lực nh à nước cao nhất, là cơ quan duy nhất có quyền lập h iến, lập pháp, quyết định những chính sách và các vấn đề quan trọng nhất của đất nước, thực hiện quyền giám sát tối cao việc thi hành hiến pháp, pháp luật. Trong hệ thống các cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất còn có cơ quan thường trực của quốc hội, gọi là u ỷ ban thư ờng vụ quốc hội. Cơ quan này do quốc hội bầu ra, chịu trách nhiệm và báo cáo công tác trước quốc hội trong thời gian giữa hai kỳ họp của quốc hội và th ực hiện các kỳ họp của quốc hội, chỉ đạo, điều hoà, phối hợp hoạt động của các hội đồng và u ỷ ban quốc hội, các đại biểu quốc hội.
  6. Tổng quan về nhà nước và pháp luật 8  Hội đồng nhân dân các cấp được thành lập theo các đ ơn vị hành chính lãnh thổ tương ứng, là cơ quan quyền lực nhà nước ở địa phương, đại diện cho ý chí, nguyện vọng và quyền làm chủ của nhân dân, do nhân dân bầu ra, chịu trách nhiệm trư ớc nhân dân địa phương và cơ quan nhà nước cấp trên. (2) Cơ quan hành pháp. - Đây là cơ quan quản lý mọi mặt hoạt động của đất n ước. Hệ thống cơ quan hành pháp bao gồm:  Ở trung ương: i) Chính phủ: có nhiệm vụ quản lý thống nhất mọi lĩnh vực hoạt động của nh à nước, đứng đầu chính phủ là thủ tướng chính phủ. Chính phủ do Quốc hội bầu ra, chịu trách nhiệm và báo cáo công tác trước Quốc hội ii) các Bộ, cơ quan ngang bộ, cơ quan thuộc chính phủ là cơ quan hành chính ở trung ương chịu trách nhiệm quản lý thống nh ất các ngành, các lĩnh vực  Ở địa ph ương: i) Uỷ ban nhân dân các cấp: do hội đồng nhân dân cùng cấp bầu ra chịu trách nhiệm và báo cáo công tác trư ớc hội đồng nhân dân cùng cấp và cơ quan h ành pháp cấp trên. ii) Sở, phòng, ban: là các cơ quan quản lý ngành ở địa phương, trực thuộc uỷ ban nhân dân và cơ quan qu ản lý ngành cấp trên. (3) Cơ quan tư pháp - Cơ quan xét xử: có chức năng xét xử, giải quyết các vụ án nhằm bảo vệ pháp chế xã hội chủ nghĩa. Cơ quan xét xử bao gồm: to à án nhân dân tối cao, to à án nhân dân các cấp, toà án quân sự. Đứng đầu toà án là Chánh án, chánh án chịu trách nhiệm và báo cáo công tác trước cơ quan lập pháp cùng cấp, đối với chánh án toà án nhân dân tối cao, trong thời gian Quốc hội không họp th ì ch ịu trách nhiệm và báo cáo công tác trước Uỷ ban thường vụ Quốc hội và Chủ tịch nước. Toà án hoạt động theo nguyên tắc cơ bản sau: xét xử công khai, có sự tham gia của hội thẩm nhân dân, trong quá trình xét xử, thẩm phán và hội thẩm nhân dân độc lập chỉ tuân theo pháp luật. - Cơ quan kiểm sá t: gồm Viện kiểm sát nhân dân tối cao, viện kiểm sát nhân dân các cấp, viện kiểm sát quân sự thực hiện quyền công tố trong phạm vi thẩm quyền do luật định bảo đ ảm cho pháp luật được chấp hành nghiêm chỉnh và thống nhất. Để đảm bảo tính thống nhất của pháp chế, hệ thống viện kiểm sát được tổ chức theo ngu yên tắc thủ trưởng và trực thuộc chặt chẽ theo chiều dọc. Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao do Quốc hội bầu, miễn nhiệm, b ãi nhiệm, có quyền bổ nhiệm, miễn nhiệm và cách chức tất cả các th ành viên của các viện kiểm sát cấp dưới. 1.2 TỔNG QUAN VỀ PHÁP LUẬT 1.2.2 Bản chất của pháp luật - Định nghĩa pháp luật: Pháp lu ật là h ệ thống các quy tắc xử sự do nhà nước ban h ành (ho ặc thừa nhận) và bảo đảm thực hiện, thể hiện ý chí của giai cấp thống trị trong xã hội, là yếu tố đ iều chỉnh các quan hệ xã hội nhằm tạo ra trật tự và ổn định trong xã hội.
  7. Tổng quan về nhà nước và pháp luật 9 - Bản chất của pháp luật thể hiện trước hết ở tính giai cấp của nó. (1) Về bản chất, pháp luật thể hiện ý chí của giai cấp thống trị đư ợc nhà nước thể chế hoá. Nôi dung của ý chí đó được đảm bảo bằng lực lượng vật chất của giai cấp thống trị. Nói một cách khác pháp luật vừa là một phạm trù khách quan vừa là một phạm trù chủ quan. Điều đó có nghĩa là: pháp lu ật do các nhu cầu kinh tế - xã h ội quy định nhưng các nhu cầu ấy lại thông qua sự đánh giá chủ quan của nhà làm luật. Sự đánh giá chủ quan này không đơn thuần là một dạng ý thức tư tưởng phản ánh hiện thực mà còn là sự mong muốn có ý chí của giai cấp thống trị nhằm tác động vào trật tự các quan hệ xã hội (2) Tính giai cấp của pháp luật còn thể hiện ở mục đích điều chỉnh các quan hệ xã hội. Pháp luật, đó là nhân tố điều chỉnh về mặt giai cấp các mối quan hệ xã hội nhằm định h ướng cho các quan hệ xã hội phát triển theo một mục tiêu, một trật tự phù hợp với ý chí của giai cấp thống trị, bảo vệ, củng cố địa vị của giai cấp thống trị Bên cạnh tính giai cấp, không thể coi nhẹ g iá trị xã hội to lớn của pháp luật. Giá trị xã - hội của pháp luật đó là ích lợi của pháp luật đối với xã hội do các thuộc tính cơ b ản của nó quy định. (1) Pháp luật là quy luật khách quan của xã hội (2) Pháp lu ật là thước đo để kiểm tra hành vi con người, là công cụ kiểm nghiệm các quá trình, hiện tượng xã hội, là phương tiện chứa đựng các giá trị xã hội đưa đ ến cho con ngư ời những lượng thông tin nhất định về các yêu cầu, các giá trị m à xã hội có, xã hội cần và xã hội sẽ ủng hộ. (3) Pháp lu ật là phương tiện điều chỉnh các quan h ệ xã hội, đảm bảo cho các quan hệ xã hội tồn tại, phát triển hợp quy luật, đúng quy luật. - Tính dân tộc của pháp luật: pháp luật phản ánh những phong tục, tập quán, đặc điểm lịch sử, trình độ văn minh văn hoá của dân tộc. Có như vậy pháp luật mới "gần gũi" với mỗi người, dễ được mọi người chấp nhận và tuân thủ. - Tính mở của pháp luật: pháp luật của mỗi quốc gia phải là một hệ thống mở, sẵn sàng tiếp nhận những th ành tựu của nền văn minh, văn ho á pháp lý của nhân loại để làm giàu cho mình 1.2.2 Các thuộc tính của pháp luật Thuộc tính của pháp luật là những tính chất, dấu hiệu riêng biệt, đặc trưng của pháp - lu ật. Thuộc tính của pháp luật là cái để phân biệt pháp lu ật với các hiện tượng xã hội khác, trư ớc hết với những hiện tượng xã hội như đạo đức, tập quán,… Pháp luật có ba thuộc tính sau:
  8. Tổng quan về nhà nước và pháp luật 10 (i) Thuộc tính thứ nhất: tính quy phạm bắt buộc chung (quy phạm phổ biến). Nói đến pháp luật là ph ải nói đến những quy phạm của nó. Quy phạm là tế bào của pháp luật, chứa đựng những nguyên tắc, khuôn mẫu, mô hình xử sự chung. Tính quy phạm của pháp luật khác với các quy phạm xã hội khác ở tính tuyệt đối của sự bắt buộc chung (sự bắt buộc chung khách quan: không phụ thuộc vào ý chí của con người). Tính quy phạm của pháp luật có tính "trội" hơn so với các quy phạm xã hội khác vì pháp luật do nhà nước đặt ra, được nhà nước chính thức thừa nhận. (ii) Thuộc tính thứ hai: tính xác định chặt chẽ về mặt h ình thức.Tính xác đ ịnh về mặt h ình thức là sự thể hiện nội dung của pháp luật trong những h ình thức nhất định và b ằng một ngôn ngữ rõ ràng, chính xác. Tính xác đ ịnh chặt chẽ nhằm đảm bảo nguyên tắc "bất kỳ ai đ ược đặt vào những điều kiện ấy cũng không thể làm khác được". (iii) Thuộc tính thứ ba: tính cưỡng chế và được bảo đảm bằng nhà nước (hay còn gọi là tính quyền lực nhà nước). Sự bảo đảm bằng nhà nước điều đó có nghĩa là: pháp luật do nhà nước ban hành và bảo đảm thực hiện, nhà nư ớc đã trao cho các quy phạm pháp lu ật tính quyền lực nhà nước, bắt buộc đối với mọi cơ quan, tổ chức, cá nhân. Cưỡng chế là thuộc tính thể hiện bản chất giai cấp của pháp luật. Tính cưỡng chế của pháp lu ật luôn tồn tại cùng với sự tồn tại của pháp luật. Việc cưỡng chế buộc mọi người phải thi hành nghiêm chỉnh pháp luật. 1.2.3 Các hình thức của pháp luật - Pháp luật cũng giống như mọi hiện tượng xã hội, có hình thức thể hiện và hình thức tồn tại riêng của nó. Trong khoa học pháp lý, thường quan niệm: hình thức của pháp luật là khái n iệm dùng để ch ỉ ranh giới tồn tại của pháp luật trong hệ thống các quy phạm xã hội, là hình thức biểu hiện ra bên ngoài của pháp luật, đồng thời đó cũng là phương th ức tồn tại, dạng tồn tại thực tế của pháp luật. - Hai dạng hình thức của pháp luật (1) Hình th ức b ên trong của pháp luật (cấu trúc của pháp luật) b ao gồm các nguyên tắc chung của pháp luật, hệ thống pháp luật, ngành lu ật, chế định pháp luật và quy phạm pháp luật. + Nguyên tắc chung của pháp luật là những quy tắc được ghi nhận có tác dụng định hướng và chỉ đạo to àn bộ hệ thống pháp luật + Hệ thống pháp luật là cơ cấu bên trong của pháp luật, được quy định một cách khách quan b ởi các điều kiện kinh tế - xã hội, biểu hiện ở sự phân chia hệ thống ấy th ành các bộ phận cấu th ành khác nhau, phù hợp với đặc điểm, tính chất của các quan h ệ xã hội mà nó điều chỉnh nhưng giữa các bộ phận khác nhau ấy có
  9. Tổng quan về nhà nước và pháp luật 11 mối quan hệ qua lại chặt chẽ và thống nhất. Hệ thống pháp luật được chia thành các ngành lu ật. Các ngành lu ật lại chia thành các ch ế định pháp luật. Các chế định pháp luật bao gồm các quy phạm pháp luật. + Quy ph ạm pháp luật là những quy tắc xử sự mang tính bắt buộc chung do nhà nước ban hành ho ặc thừa nhận. Quy phạm pháp luật là "tế b ào" - đơn vị nhỏ nhất của toàn bộ hệ thống pháp luật của quốc gia. Cấu trúc của quy phạm pháp luật gồm ba bộ phận: giả định, quy định, chế tài. Giả định: thường nói về địa điểm, thời gian, các chủ thể, các hoàn cảnh i) thực tế mà trong đó mệnh lệnh của qui phạm được thực hiện. ii) Qui định: là yếu tố trung tâm của qui phạm pháp luật, trong đó nêu qui tắc xử sự buộc mọi chủ thể phải xử sự theo khi ở hoàn cảnh đã nêu trong ph ần giả định của qui phạm. iii) Ch ế tài: là bộ phận của qui phạm pháp luật nêu lên những biện pháp tác động mà nhà nước dự kiến áp dụng đối với chủ thể không thực hiện đúng m ệnh lệnh của nh à nước đã nêu trong bộ phận qui định của qui phạm pháp lu ật + Chế định pháp luật là tổng thể các quy phạm pháp luật điều chỉnh một nhóm các quan hệ xã hội cùng loại, đồng tính chất trong cùng một ngành luật. + Ngành lu ật là một tổng thể các quy phạm pháp luật điều chỉnh một lĩnh vực quan hệ xã hội (các quan hệ xã hội phát sinh trong một lĩnh vực nhất định của đời sống xã hội) bằng những phương pháp đặc thù riêng. Các ngành lu ật phân biệt nhau bởi đối tượng điều chỉnh và phương pháp điều chỉnh, trong đó yếu tố đối tượng điều chỉnh giữ vai trò chủ đạo. Các ngành luật trong hệ thống pháp luật Việt nam gồm: (i) Luật nh à nước (còn gọi là lu ật Hiến pháp): gồm tổng thể các quy phạm pháp luật điều chỉnh các quan hệ cơ b ản về: tổ chức quyền lực nh à nước, chế độ chính trị, kinh tế, văn hoá, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân. Luật nh à nước là ngành luật chủ đạo trong hệ thống pháp luật, bởi nó là ngành luật điều chỉnh những quan hệ xã hội quan trọng nhất của quốc gia và tất cả những ngành luật khác đều được h ình thành trên cơ sở những nguyên tắc của luật nhà nước. (ii) Luật hành chính: điều chỉnh các quan hệ xã hội h ình thành trong lĩnh vực quản lý h ành chính nhà nước. Những quan hệ n ày có thể gọi là những
  10. Tổng quan về nhà nước và pháp luật 12 quan hệ chấp hành - điều hành của nhà nước trên các lĩnh vực h ành chính - chính trị, kinh tế, văn hoá, xã hội. (iii) Luật hình sự: là tổng thể những quy phạm pháp luật xác định hành vi nguy hiểm nào là tội phạm,đồng thời quy định hình ph ạt đối với ngư ời có hành vi ph ạm tội. Đối tượng điều chỉnh của LHS là quan hệ xã hội phát sinh giữa nhà nước và ngư ời phạm tội khi người n ày thực hiện tội phạm (iv) Lu ật dân sự: gồm tổng thể những quy phạm pháp luật điều chỉnh các quan hệ tài sản mang tính chất hàng hoá - tiền tệ và một số quan hệ nhân thân trên cơ sở bình đ ẳng, độc lập của các chủ thể tham gia quan hệ. (v) Lu ật đất đai: là tổng thể những quy phạm pháp luật điều chỉnh các quan hệ xã hội h ình thành trong lĩnh vực bảo vệ, quản lý và sử dụng đất, trong đó đất đai là tư liệu sản xuất thuộc sở hữu nhà nước, do nhà nước thống nhất qu ản lý theo quy hoạch và kế hoạch chung (vi) Lu ật hôn nhân gia đình: bao gồm tổng thể những quy phạm pháp luật điều chỉnh các quan hệ nhân thân và tài sản phát sinh do việc kết hôn giữa nam và n ữ nh ư: điều kiện kết hôn, quan hệ tài sản giữa vợ và chồng, giữa cha mẹ và con cái nhằm bảo đảm chế độ hôn nhân tự do, tiến bộ, bình đẳng nam nữ, xây dựng gia đình h ạnh phúc, bảo vệ lợi ích của b à m ẹ và trẻ em, chăm sóc giáo dục con cái. (vii) Lu ật lao động: là tổng thể những quy phạm pháp luật điều chỉnh các quan hệ xã hội phát sinh giữa người lao động và người sử dụng lao động. Đối tư ợng điều chỉnh của luật lao động là các quan hệ về sử dụng lao động (quan h ệ lao động) và các quan hệ phát sinh trong quá trình sử dụng lao động (quan hệ liên quan đến quan hệ lao động). (viii) Luật tài chính bao gồm những quy phạm pháp luật điều chỉnh những quan hệ xã hội phát sinh trong quá trình hình thành, phân phối và sử dụng các qu ỹ tiền tệ của các chủ thể thực hiện hoạt động phân phối của cải dưới hình thức giá trị (ix) Lu ật tố tụng h ình sự: gồm những quy phạm pháp luật điều chỉnh các quan hệ xã hội phát sinh trong quá trình khởi tố, điều tra,truy tố, xét xử và kiểm sát việc điều tra, xét xử những vụ án hình sự. Luật tố tụng hình sự cũng quy định những nguyên tắc, thủ tục và điều kiện để tiến hành điều tra, kiểm sát và xét xử các vụ án h ình sự, quyền và nghĩa vụ của ngư ời tham gia tố tụng hình sự.
  11. Tổng quan về nhà nước và pháp luật 13 (x) Lu ật tố tụng dân sự: là tổng thể những quy phạm pháp luật điều chỉnh các quan h ệ giữa cơ quan xét xử, đương sự và những người tham gia khác trong quá trình điều tra và giải qu yết các vụ án dân sự, thương m ại. (xi) Luật quốc tế: Bên cạnh hệ thống pháp luật của mỗi quốc gia, còn tồn tại hệ thống pháp luật quốc tế. Những quy phạm của luật pháp quốc tế được hình thành trên cơ sở thoả thuận giữa các quốc gia và thể hiện ý chí chung của các quốc gia đó. Luật quốc tế gồm hai bộ phận: 1) Công pháp quốc tế: là tổng hợp những nguyên tắc, những chế định, những quy phạm được các quốc gia và các chủ thể khác của luật quốc tế xây dựng trên cơ sở thoả thuận tự nguyện và bình đ ẳng, nhằm điều ch ỉnh các quan hệ nhiều mặt giữa chúng. 2) Tư pháp quốc tế: điều chỉnh nhóm quan hệ pháp luật dân sự mang tính chất quốc tế. (2) Hình thức b ên ngoài của pháp luật (nguồn của pháp luật) là sự biểu hiện ra bên n goài của pháp luật. Nguồn của pháp luật bao gồm: tập quán pháp, tiền lệ pháp và văn b ản quy phạm pháp luật. (i)Tập quán pháp: là nh ững tập quán h ình thành và lưu truyền trong xã hội, phù hợp với lợi ích của giai cấp thống trị được nh à nước thừa nhận, làm cho chúng trở thành những quy tắc xử sự chung và được nhà nước bảo đảm thực hiện. (ii) Tiền lệ pháp: là các quyết định của cơ quan hành chính hoặc cơ quan xét xử được nhà nước thừa nhận là khuôn m ẫu để giải quyết những vụ tương tự. (iii) Văn bản quy phạm pháp luật: là sản phẩm của quá trình sáng tạo pháp luật, là văn bản do cơ quan nhà nước có thẩm quyền ban hành theo trình tự và dưới hình thức nhất định, có chứa đựng các quy tắc xử sự chung nhằm điều chỉnh một lo ại quan hệ xã hội nhất định, được áp dụng nhiều lần trong thực tiễn đời sống và việc thực hiện văn bản đó không làm chấm dứt hiệu lực của nó. Ở Việt nam, tập quán pháp và tiền lệ pháp không được chính thức thừa nhận là nguồn của pháp luật. Có thể nói văn bản pháp luật là hình thức duy nhất có tính chính thức của pháp luật Việt nam. Theo Hiến pháp 92, các văn bản quy phạm pháp luật bao gồm: văn bản luật và văn bản dưới luật. Văn bản luật: là văn bản quy phạm pháp luật do Quốc hội - cơ quan đại diện cao nhất của nhân dân, cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất ban hành. Trình tự, thủ tục, h ình th ức ban h ành văn bản luật được quy định tại điều 84, 88, 147 Hiến pháp 92. Văn bản luật có giá trị pháp lý cao nhất. Văn bản luật có hai h ình thức: Hiến pháp và các đạo luật (hoặc bộ luật).
  12. Tổng quan về nhà nước và pháp luật 14 (i) Hiến pháp là luật cơ bản có hiệu lực pháp lý cao nhất trong hệ thống các văn b ản pháp luật. Đặc trưng của Hiến pháp thường là quy đ ịnh hệ thống chính quyền trong một nước và các quyền công dân. Nó quy định các vấn đề cơ b ản nhất của quốc gia như: h ình th ức, bản chất nhà nước, chế độ chính trị, chế độ kinh tế, các vấn đề chủ yếu về văn hoá, xã hội, khoa học, công ngh ệ, an ninh, quốc phòng, quyền và nghĩa vụ cơ b ản của công dân, hệ thống tổ chức, nguyên tắc hoạt động và thẩm quyền của các cơ quan nhà nước. (ii) Các đạo luật, bộ luật cũng là văn bản do Quốc hội ban hành để cụ thể hoá Hiến pháp, điều chỉnh các loại quan hệ xã hội trong các lĩnh vực đời sống nhà nước và xã hội. Nước ta có Bộ luật hình sự, bộ luật dân sự, bộ luật tố tựng h ình sự, bộ luật tố tụng dân sự,…. Còn các đạo luật thì đ ược ban hành với số lượng khá lớn: luật hôn nhân gia đình, lu ật đất đai, luật doanh nghiệp, luật phá sản doanh nghiệp,… Văn bản dưới luật là những văn bản do các cơ quan nhà nước có thẩm quyền ban hành theo trình tự, thủ tục và hình thức được luật quy định và có hiệu lực pháp lý th ấp hơn các văn bản luật. Theo Hiến pháp 92, nước ta có những văn bản dưới lu ật sau đây: (i) Nghị quyết của Quốc hội. Mặc d ù đây cũng là văn bản của Quốc hội nhưng về nguyên tắc nó có hiệu lực thấp hơn luật, phải ph ù hợp với luật. Nghị quyết của Quốc hội thường được ban hành để giải quyết các vấn đề quan trọng thuộc thẩm quyền của Quốc hội nhưng thường mang tính chất nh ất thời hoặc tính cụ thể (ví dụ: chia tỉnh, th ành lập bộ, về tăng cường chống buôn lậu,…) (ii) Pháp lệnh, nghị quyết của Uỷ ban thường vụ Quốc hội. Pháp lệnh có hiệu lực pháp lý thấp hơn so với Hiến pháp, luật và ngh ị quyết của Quốc hội, nhưng nó lại là văn bản có hiệu lực cao nhất trong các văn bản dưới lu ật khác. Nghị quyết của Uỷ ban thường vụ quốc hội thư ờng chỉ ban h ành để giải quyết những vấn đề cụ thể hoặc mang tính chất tổ chức - nội bộ (ví dụ: ấn định ngày bầu cử, th ành lập các tổ chức bầu cử,…) (iii) Lệnh, quyết định của Chủ tịch nước. Chủ tịch nước là chế định mới ở nước ta so với Hiến pháp 1980, đó là người thay mặt cho nhà nước về đối nội và đối ngoại. Lệnh và quyết định của Chủ tịch nước, theo ý nghĩa của Hiến pháp, không mang tính quy phạm, không phải để cụ thể hoá Hiến pháp cũng như không phải để chỉ đạo hoạt động hành pháp. Đó là loại văn
  13. Tổng quan về nhà nước và pháp luật 15 bản có hiệu lực pháp lý thấp hơn văn b ản của Quốc hội, dường như ngang với văn bản của Uỷ ban thường vụ Quốc hội và cao hơn văn bản của Chính phủ và m ọi cơ quan nhà nước khác. Nghĩa là văn bản của Chính phủ và mọi cơ quan khác ở Trung ương và địa phương đ ều không được trái với văn bản của Chủ tịch nước. (iv) Nghị quyết, nghị định của Chính phủ là những văn bản đ ược ban h ành nhân danh tập thể Chính phủ. Chính phủ là cơ quan chấp h ành của Quốc hội và là cơ quan hành chính cao nhất của nhà nước, có trách nhiệm bảo đảm thi hành Hiến pháp, luật, pháp lệnh và quản lý thống nhất mọi lĩnh vực kinh tế, hành chính, chính trị, văn hoá, xã hội trong phạm vi cả nước. Nghị quyết và nghị định của Chính phủ là phương tiện pháp lý cơ bản m à Chính phủ sử dụng để thực hiện nhiệm vụ, chức năng của m ình. Điều đó quy định các đ ặc trưng của loại văn bản n ày: *) có hiệu lực pháp lý thấp h ơn văn b ản của Quốc hội, chủ tịch nước, Uỷ ban thường vụ Quốc hội, *) phải phù hợp với chúng, n ếu mâu thuẫn với chúng sẽ bị đ ình chỉ, sửa đổi hoặc b ãi bỏ; *) mặt khác, nó là loại văn bản có hiệu lự c pháp lý cao nhất so với các văn bản dưới luật còn lại (văn bản của Bộ, Uỷ ban nhân dân, hội đồng nhân dân,…) Quyết định, chỉ thị của Thủ tướng Chính phủ là phương tiện pháp luật mà Thủ tướng sử dụng trong hoạt động điều hành Chính phủ, chỉ đạo, giám sát ho ạt động của mọi cơ quan nhà nư ớc thuộc Chính phủ ở Trung ương và địa phương. Trong quan hệ với các văn bản pháp luật khác, văn bản của Thủ tướng có vai trò như văn b ản của tập thể Chính phủ. (v) Quyết định, chỉ thị, thông tư của các bộ, cơ quan ngang Bộ. Để thi h ành lu ật, pháp lệnh, các văn bản của Chính phủ và Thủ tướng, trong phạm vi quyền hạn của m ình, các Bộ, cơ quan ngang Bộ ban hành các văn bản dưới hình th ức quyết định, chỉ thị, thông tư. Xuất phát từ vị trí của Bộ, cơ quan ngang Bộ, nên văn bản của chúng có hiệu lực thấp hơn văn bản của Chính phủ, Thủ tướng và các cơ quan cấp trên khác, phải ph ù hợp với chúng, và về nguyên tắc, có hiệu lực pháp lý cao hơn văn bản của các cơ quan quản lý nhà nước ở địa ph ương về những vấn đề mà những cơ quan này được nhà nước giao quản lý thống nhất trong cả nước. (vi) Nghị quyết của Hội đồng nhân dân các cấp. Hội đồng nhân dân các cấp là cơ quan đại diện của nhân dân địa phương có quyền ra các nghị quyết để điều chỉnh các quan hệ xã hội trên các lĩnh vực thuộc thẩm quyền của m ình. Nghị quyết của Hội đồng nhân dân phải phù hợp với, không được trái,
  14. Tổng quan về nhà nước và pháp luật 16 không mâu thuẫn với pháp luật, nghị quyết của Hội đồng nhân dân cấp trên và văn bản của Uỷ ban nhân dân cấp trên. (vii) Quyết định, chỉ thị của Uỷ ban nhân dân các cấp. Trong ph ạm vi thẩm quyền luật định, Uỷ ban nhân dân các cấp ra quyết định, chỉ thị để thực hiện nh ững văn bản của cơ quan nhà nước cấp trên và hội đồng nhân dân cùng cấp, và để điều hành hoạt động quản lý nhà nước ở địa phương.  Hiệu lực của văn bản quy phạm pháp luật.Các quy phạm pháp luật tồn tại trong các văn bản quy phạm pháp luật có hiệu lực điều chỉnh trong những giới hạn xác định. Điều đó có nghĩa là hiệu lực điều chỉnh các quan hệ xã hội bị giới hạn trong phạm vi không gian, thời gian và nhóm người. Những giới hạn này được thiết lập có thể bằng con đường chỉ ra một cách trực tiếp trong quy phạm pháp luật đó, hoặc có thể bằng những quy định chung về hiệu lực thời gian, không gian, nhóm người trong văn bản quy phạm pháp luật đó. Dư ới đây sẽ nghiên cứu cụ thể từng phạm vi hiệu lực. (i) Hiệu lực theo thời gian: là thời điểm phát sinh và chấm dứt hiệu lực của một văn bản quy phạm pháp luật. Hiệu lực của các văn bản quy phạm pháp lu ật theo thời gian có liên quan đến hiệu lực hồi tố. Nói chung, pháp luật nước ta không có hiệu lực hồi tố. Nguyên tắc pháp luật không có hiệu lực hồi tố có nghĩa là một văn bản quy phạm pháp luật được thông qua chỉ điều chỉnh các quan hệ xã hội xuất hiện sau khi văn bản ấy có hiệu lực mà không m ở rộng hiệu lực đối với các quyền và nghĩa vụ đã thực hiện. Tuy nhiên cũng có một vài trường hợp ngoại lệ. Một văn bản có hiệu lực hồi tố chỉ trong trường hợp nếu như sự quay trở lại ấy là phù hợp với lợi ích xã hội. Thường trong Bộ luật hình sự có một vài trường hợp có quy định hiệu lực hồi tố đối với một vài tội nguy hiểm tới an ninh quốc gia. Nguyên tắc nhân đạo của pháp luật còn thể hiện ở việc cho phép quy định hiệu lực hồi tố đối với trường hợp khi nhà làm luật quy định một hình phạt nhẹ hơn đối với một vi phạm pháp luật mà trong quá khứ đã được quy định hình ph ạt nặng hơn hoặc trong trư ờng hợp quy định không xử phạt đối với một h ành vi mà trước đó quy định phải chịu h ình phạt. (ii) Hiệu lực theo không gian: là giới hạn phạm vi lãnh thổ m à văn bản đó có hiệu lực. Nguyên tắc chung là: *) Hiến pháp, luật, pháp lệnh và các văn bản quy phạm pháp luật của các cơ quan quản lý hành chính - nhà nước ở trung ương có hiệu lực trên toàn lãnh thổ nước ta. *) Các văn bản quy ph ạm pháp luật của Hội đồng nhân dân và Uỷ ban nhân dân chỉ có hiệu lực thi hành trong ph ạm vi lãnh thổ của địa phương m ình.
  15. Tổng quan về nhà nước và pháp luật 17 (iii) Hiệu lực của các văn bản quy phạm pháp luật trong không gian có quan hệ chặt chẽ với hiệu lực của nó theo nhóm người (theo đối tượng thi hành). Nguyên tắc chung là: pháp luật có hiệu lực đối với tất cả các cá nhân ở trên lãnh thổ của nh à nước, tuy nhiên cũng có những trường hợp ngoại lệ. Điều ngoại lệ đó xuất phát từ đặc điểm của quan hệ xã hội và từ các điều ước quốc tế. 1.3 PHÁP LUẬT ĐIỀU CHỈNH HOẠT ĐỘNG KINH DOANH 1.3.1 Quan niệm truyền thống về pháp luật kinh doanh Mô hình kinh tế kế hoạch hoá tập trung với sự thống trị của khu vực kinh tế nh à nước và - kinh tế tập thể, hạn chế tự do khế ước, thủ tiêu cạnh tranh cũng như áp dụng mệnh lệnh h ành chính trong quản lý kinh tế đã là lý do sản sinh ra ngành luật kinh tế theo mô h ình Xô viết với các đặc điểm sau: (i) Sự can thiệp của công quyền vào các ho ạt động sản xuất kinh doanh. (ii) Hoạt động kinh tế và việc quản lý các hoạt động đó ho à nhập thành một lĩnh vực thống nhất. (iii) Yếu tố tổ chức, kế hoạch và tài sản gắn liền với nhau. Các quan hệ kinh tế do luật kinh tế điều chỉnh luôn chứa đựng trong mình hai yếu tố: yếu tố tổ chức - kế hoạch và tài sản. (iv) Ch ủ thể của Luật kinh tế luôn là những cơ quan, tổ chức kinh tế - được coi là những pháp nhân. (v) Phương pháp điều chỉnh của luật kinh tế là sự kết hợp giữa thương lư ợng, bình đ ẳng và m ệnh lệnh hành chính. - Như vậy là, theo quan niệm truyền thống ở nhiều nước xã hội chủ nghĩa trư ớc đây, luật kinh tế được coi là một ngành luật độc lập, điều chỉnh những quan hệ kinh tế phát sinh trong quá trình qu ản lý, lãnh đ ạo kinh tế của nhà nước và tổ chức thực hiện các hoạt động sản xuất kinh doanh của các đơn vị kinh tế cơ sở xã hội chủ nghĩa. 1.3.2 Pháp luật kinh doanh trong cơ chế thị trường Khác hẳn với mô hình kinh tế kế hoạch, kinh tế thị trường đòi hỏi phải xoá bỏ chế độ - độc tôn của một hình thức sở hữu, đòi hỏi phải khuyến khích và phát triển một cơ cấu kinh tế nhiều thành phần với sự b ình đ ẳng của chúng trước pháp luật. Kinh tế thị trường đòi hỏi phải có một mô i trường pháp lý đảm bảo tự do kinh doanh của tất cả các chủ thể sản xuất - kinh doanh.
  16. Tổng quan về nhà nước và pháp luật 18 Hiểu theo cách chung nhất thì pháp luật kinh doanh là tổng thể các quy phạm pháp luật - m à với các quy phạm đó, nh à nước tác động vào các tác nhân tham gia đời sống kinh tế và các quy phạm liên quan đến mối tương quan giữa sự tự do của từng cá nhân và sự điều chỉnh của nhà nước. Nói cách khác, pháp lu ật kinh doanh quan tâm tới hai vấn đề lớn, đó là: 1) Sự can thiệp của công quyền vào đời sống kinh tế. 2) Tự do và bình đẳng của chủ thể tham gia thương trường. - Pháp lu ật kinh doanh trong cơ chế thị trường có các đặc điểm sau: Đối tượng của luật kinh d oanh n gày càng được mở rộng. Pháp luật kinh doanh sẽ xoay quanh những vấn đề thường thấy của một doanh nghiệp trong thời gian tồn tại của nó (khởi sự: thành lập doanh nghiệp, tiến hành kinh doanh: hợp đồng, cạnh tranh, bồi thường thiệt hại…, cho đến khi rút lui khỏi thị trường: giải thể, phá sản). Với một tư duy như vậy, những vấn đề chính của p háp luật kinh doanh b ao gồm: (i) pháp luật về chủ thể kinh doanh, (ii) pháp luật hợp đồng trong kinh doanh, (iii) pháp luật giải quyết tranh chấp trong kinh doanh và (iv) pháp luật phá sản doanh nghiệp. Bên cạnh những phần chung kể trên, pháp luật kinh doanh có thể bao gồm các vấn đề chuyên sâu, ví dụ pháp luật về cạnh tranh, pháp luật bảo vệ người tiêu dùng, pháp luật về kinh tế quốc tế,…. Trong học phần môn luật kinh doanh, chúng ta sẽ xem xét bốn vấn đề chính của pháp lu ật kinh doanh và một vấn đề chuyên sâu, đó là pháp luật về cạnh tranh. Hệ thống chủ thể của pháp luật kinh doanh cũng được mở rộng hơn, không ch ỉ bao gồm các pháp nhân m à còn có cả các chủ thể không phải là pháp nhân. Phương pháp điều chỉnh của pháp luật kinh doanh cũng được bổ sung nhiều điểm mới, mềm dẻo hơn, khả năng thoả thuận lớn hơn. Phương pháp mệnh lệnh hầu nh ư không còn có thể áp dụng rộng rãi mà thay vào đó là nguyên tắc tự do ý chí, tự do khế ước. 1.3.3 Nguồn của luật kinh doanh - Nếu xem pháp luật là tất cả những chuẩn mực hành vi của con người được một nh à nước thừa nhận và cưỡng chế thi hành, thì nguồn của pháp luật, trong đó có luật kinh doanh, không chỉ bao gồm luật thành văn, mà còn bao gồm một trật tự vô hình của những quy tắc b ất thành văn. Nói một cách khác, nguồn của luật kinh doanh là tổng hợp tất cả (a) các văn b ản pháp luật và (b) các hình thức khác chứa đựng những gì đ ược xem là pháp luật liên quan đ ến kinh doanh. - Nguồn của luật kinh doanh ở nư ớc ta bao gồm: (1) Văn b ản quy phạm pháp luật.
  17. Tổng quan về nhà nước và pháp luật 19 Các văn bản luật: (i) Hiến pháp 92: là đạo luật cơ bản, là nguồn có giá trị pháp lý cao nhất của luật kinh tế và các ngành luật khác. Đối với pháp lu ật kinh doanh , các quy định trong Hiến pháp là cơ sở, nguyên tắc chung cho việc xây dựng và hoàn thiện pháp luật kinh doanh. (ii) Các đạo luật: Luật doanh nghiệp (12/06/1999), Lu ật doanh nghiệp nhà nước (26/11/2003), Luật đầu tư , Luật hợp tác xã (26/11/2003), Lu ật thương m ại (10/05/1997), Bộ luật dân sự, Luật lao động, Luật cạnh tranh (03/12/2004), Lu ật phá sản doanh nghiệp (15/06/2004),…. Các văn bản dưới luật: (i) Pháp lệnh: Pháp lệnh hợp đồng kinh tế, pháp lệnh trọng tài thương m ại, ….. (ii) Nghị định: nghị định 02/2000/NĐ-CP (03/02/2000) hướng dẫn thi h ành một số điều của luật doanh nghiệp, nghị định 17/HĐBT (16/1/1990) quy đ ịnh chi tiết thi hành pháp lệnh hợp đồng kinh tế, …. (2) Tập quán thương mại."Trong trư ờng hợp pháp luật không quy định và các bên không có thoả thuận, thì có thể áp dụng tập quán, nếu các tập quán đó không trái với các nguyên tắc của pháp luật Việt Nam" [Điều 14, BLDS]. Tập quán th ương mại có th ể đ ược hiểu là những quy tắc cư xử hoặc thói quen h ình thành từ xa xưa, được thừa nhận một cách rộng rãi trên một vùng lãnh thổ hoặc một lĩnh vực thương m ại. Bộ luật d ân sự đã công nhận tập quán là m ột nguồn phụ trợ của pháp luật, song khó xác định được điều n ày có ý ngh ĩa trong thực tiễn xét xử đến mức n ào, vì các bản án và lập luận của toà án Việt nam cho đến nay ch ưa được thống kê và công bố rộng rãi. Khác với tập quán thương m ại trong nước, tập quán thương mại quốc tế được hình thành dần d ần trong lịch sử phát triển của các quan hệ thương mại đã có một ý nghĩa thực tiễn h ơn nhiều. Những tập quán thông dụng nhất là các điều kiện cơ sở giao hàng do Phòng thương m ại quốc tế ban hành. (3) Án lệ, theo cách hiểu nh ư pháp luật theo hệ thống luật Anh - Mỹ, kh ông được thừa nhận ở Việt nam. Nhưng, xét từ thực tiễn, chúng tôi cho rằng, n ước ta đang có những d ấu hiệu thực tế của sự thừa nhận sơ khai giá trị pháp lý của những "án lệ". Bởi lý do, những hư ớng dẫn nghiệp vụ công tác xét xử của các to à án cấp trên cũng như những b áo cáo tổng kết công tác ngành toà án không phải là văn b ản qui phạm hiểu theo n ghĩa truyền thống song lại có một giá trị nhất định nào đó trong hoạt động áp dụng pháp luật. Vì vậy, có thể kết luận rằng, "án lệ" có thể sẽ hình thành trong đ ời sống pháp lý ở nước ta, và nếu vậy, điều đó cũng không phải là không cần thiết hoặc "phi khoa học". Trong lĩnh vực thương m ại, nên thừa nhận án lệ (những bản án đ ã tuyên đúng đắn, hợp lý sẽ được áp dụng để giải quyết các vụ việc tương tự) bởi vì thực tiễn thương m ại phát triển rất phong phú, phức tạp, pháp luật không thể theo kịp được
ADSENSE

CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD

CEO.18: Bộ Tài Liệu Tiêu Chuẩn ISO Trong Ngành Công Nghệ Thông Tin
26 tài liệu
1748 lượt tải
THÔNG TIN
TRỢ GIÚP
HỖ TRỢ KHÁCH HÀNG
Theo dõi chúng tôi

Chịu trách nhiệm nội dung:

Nguyễn Công Hà - Giám đốc Công ty TNHH TÀI LIỆU TRỰC TUYẾN VI NA

LIÊN HỆ

Địa chỉ: P402, 54A Nơ Trang Long, Phường 14, Q.Bình Thạnh, TP.HCM

Hotline: 093 303 0098

Email: support@tailieu.vn

Giấy phép Mạng Xã Hội số: 670/GP-BTTTT cấp ngày 30/11/2015 Copyright © 2022-2032 TaiLieu.VN. All rights reserved.

 

Đồng bộ tài khoản
2=>2