Khóa luận tốt nghiệp Dược sĩ: Nghiên cứu hoạt tính kháng khuẩn của tinh dầu lá húng quế Ocimum basilicum trên một số loài vi khuẩn gây bệnh đường hô hấp

Chia sẻ: Mucnang Mucnang | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:61

Thêm vào BST

Báo xấu

83
lượt xem 14
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của luận văn nhằm sàng lọc hoạt tính kháng khuẩn các chủng vi khuẩn chuẩn gây bệnh đường hô hấp của hai loại tinh dầu húng quế lá lớn và lá nhỏ. Xác định giá trị MIC (Minimum Inhibitory Concentration) và MBC (Minimum Bactericidal Concentration) của tinh dầu trên các chủng vi khuẩn chuẩn.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Khóa luận tốt nghiệp Dược sĩ: Nghiên cứu hoạt tính kháng khuẩn của tinh dầu lá húng quế Ocimum basilicum trên một số loài vi khuẩn gây bệnh đường hô hấp

LÊ LƢƠNG PHƢƠNG NGHI BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC NGUYỄN TẤT THÀNH LÊ LƢƠNG PHƢƠNG NGHI QUẢN LÝ VÀ CUNG ỨNG THUỐC NGHIÊN CỨU HOẠT TÍNH KHÁNG KHUẨN CỦA TINH DẦU LÁ HÚNG QUẾ OCIMUM BASILICUM TRÊN MỘT SỐ LOÀI VI KHUẨN GÂY BỆNH ĐƢỜNG HÔ HẤP KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP DƢỢC SĨ ĐẠI HỌC KHÓA 2013 TPHCM – 2018
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC NGUYỄN TẤT THÀNH LÊ LƢƠNG PHƢƠNG NGHI NGHIÊN CỨU HOẠT TÍNH KHÁNG KHUẨN CỦA TINH DẦU LÁ HÚNG QUẾ OCIMUM BASILICUM TRÊN MỘT SỐ LOÀI VI KHUẨN GÂY BỆNH ĐƢỜNG HÔ HẤP Chuyên ngành: Quản lý và cung ứng thuốc KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP DƢỢC SĨ ĐẠI HỌC Hƣớng dẫn khoa học: Ths. Nguyễn Thanh Tố Nhi TPHCM – Năm 2018
LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Sinh viên LÊ LƢƠNG PHƢƠNG NGHI
LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên, em xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến toàn bộ Quý Thầy Cô của Trường Đại học Nguyễn Tất Thành đã truyền đạt cho em những kiến thức quý báu trong suốt khoảng thời gian em học ở đây. Đặc biệt, em xin chân thành gửi lời cảm ơn đến: Ths. Nguyễn Thanh Tố Nhi, người thầy trực tiếp hướng dẫn em trong suốt quá trình làm luận văn, luôn giúp đỡ em về mặt lý thuyết, lẫn những kỹ năng thực hành chỉ dạy và truyền đạt cho em những kiến thức và kinh nghiệm quý báu. Em xin cám ơn Bộ môn Hóa sinh – Độc chất, Bộ môn Vi sinh - Kí sinh trùng và Bộ môn Dƣợc liệu đã tạo điều kiện để em hoàn thành tốt khóa luận. Em xin cám ơn cô Nguyễn Hữu Phƣơng Thảo, Võ Thị Nhàn của Bộ môn Vi sinh - Kí sinh trùng đã luôn nhiệt tình, chỉ bảo giúp đỡ, để em có thể học hỏi nhiều kiến thức mới, thu được nhiều kinh nghiệm quý giá và cũng như đã tạo điều kiện để em có thể hoàn thành tốt khóa luận này. Xin gửi lời cám ơn tới các bạn Phạm Ngọc Anh, Nguyễn Thị Ngọc Trâm, Lê Nguyễn Khắc Tùng. Cảm ơn mọi người đã luôn bên cạnh, giúp đỡ, động viên em trong suốt thời gian qua để em có thể hoàn thành tốt khóa luận này. Cuối cùng con xin cám ơn ba mẹ, những người thân đã luôn yêu thương, chăm sóc và luôn tạo điều kiện để em an tâm học hành và thực hiện khóa luận trong thời gian qua. Xin chân thành cảm ơn. LÊ LƢƠNG PHƢƠNG NGHI
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN MỤC LỤC ..................................................................................................................... I DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ...................................................................................III DANH MỤC HÌNH ................................................................................................... IV DANH MỤC BẢNG .................................................................................................... V ĐẶT VẤN ĐỀ ...............................................................................................................1 CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU .......................................................................3 1.1. TỔNG QUAN VỀ HÚNG QUẾ ........................................................................3 1.1.1. Vị trí phân loại, đặc điểm thực vật, phân bố.......................................................3 1.1.2. Thành phần hóa học ............................................................................................5 1.1.3. Một số nghiên cứu về các tác dụng khác nhau của O.basilicum ngoài khả năng kháng khuẩn ...................................................................................................................6 1.1.4. Tình hình nghiên cứu khả năng kháng vi sinh vật của O.basilicum ở Việt Nam và trên thế giới ...............................................................................................................7 1.1.5. Một số phƣơng pháp chiết tinh dầu ....................................................................8 1.2. TỔNG QUAN VỀ VI KHUẨN........................................................................10 1.2.1. Vi sinh vật gây bệnh và tình trạng đề kháng kháng sinh ..................................10 1.2.2. Nguyên nhân gây bệnh đƣờng hô hấp ..............................................................11 1.3. MỘT SỐ PHƢƠNG PHÁP XÁC ĐỊNH HOẠT TÍNH KHÁNG VI SINH VẬT ..........................................................................................................................14 1.3.1. Phƣơng pháp khuếch tán trên thạch..................................................................14 1.3.2. Phƣơng pháp pha loãng ....................................................................................15 CHƢƠNG 2: PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ........................................................16 2.1. NGUYÊN VẬT LIỆU ......................................................................................16 2.1.1. Đối tƣợng thử nghiệm.......................................................................................16 2.1.2. Hóa chất ............................................................................................................17 2.1.3. Môi trƣờng thử nghiệm.....................................................................................18 2.1.4. Thiết bị dụng cụ ................................................................................................18 i
2.2. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ....................................................................19 2.2.1. Phƣơng pháp thu hái xử lý dƣợc liệu................................................................19 2.2.2. Phƣơng pháp xác định hoạt tính kháng khuẩn .................................................21 2.2.3. Xử lý số liệu thống kê .......................................................................................25 CHƢƠNG 3: KẾT QUẢ VÀ BÀN LUẬN .................................................................26 3.1. HIỆU SUẤT CHIẾT TINH DẦU ....................................................................26 3.2. HOẠT TÍNH KHÁNG KHUẨN ......................................................................26 3.2.1. Sàng lọc hoạt tính kháng khuẩn ........................................................................26 3.2.2. Xác định MIC và MBC ....................................................................................28 3.3. BÀN LUẬN ......................................................................................................33 3.3.1. Hiệu suất chiết tinh dầu ....................................................................................33 3.3.2. Hoạt tính kháng khuẩn ......................................................................................34 CHƢƠNG 4: KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ ...................................................................36 4.1. KẾT LUẬN ......................................................................................................36 4.2. ĐỀ NGHỊ ..........................................................................................................37 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC 1: BẢNG KẾT QUẢ ĐƢỜNG KÍNH VÒNG ỨC CHẾ PHỤ LỤC 2: BẢNG KẾT QUẢ GIÁ TRỊ MIC PHỤ LỤC 3: BẢNG KẾT QUẢ GIÁ TRỊ MIC PHỤ LỤC 4: ĐƢỜNG KÍNH VÒNG ỨC CHẾ VI SINH VẬT PHỤ LỤC 5: KẾT QUẢ MIC ii
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Tiếng Anh Tiếng Việt BHA Brain heart infusion agar Môi trƣờng thạch BHI BHI Brain heart infusion broth Môi trƣờng lỏng BHI CFU Colony Forming Unit Số đơn vị hình thành khuẩn lạc DMSO Dimethyl sulfoxid Dimethyl sulfoxid DPPH 1,1-diphenyl-2-picryl-hydrazyl 1,1-diphenyl-2-picryl-hydrazyl E. coli, EC Escherichia coli Escherichia coli FTC Ferric thiocyanate Phƣơng pháp Ferric thiocyanate GAS Liên cầu tan huyết nhóm A Group A beta-hemolytic Streptococci Streptococci MBC Minimum Bactericidal Nồng độ diệt khuẩn tối thiểu Concentration MHA Mueller – Hinton Agar Thạch Mueller – Hinton MHBA Mueller – Hinton Blood Agar Thạch máu Mueller – Hinton MIC Minimum inhibitory Nồng độ ức chế tối thiểu concentration MRSA, MR Methicilin-resistant Staphylococcus aureus kháng methicillin Staphylococcus aureus MSSA, MS Methicilin-sensitive Staphylococcus aureus nhạy cảm methicillin Staphylococcus aureus O.basilicum Ocimum basilicum Húng quế P.aeruginosa, Pseudomonas aeruginosa Pseudomonas aeruginosa Pseu S.aureus Staphylococcus aureus Staphylococcus aureus S. pyogenes, Streptococcus pyogenes Streptococcus pyogenes Pyo S.pneumoniae, Streptococcus pneumoniae Streptococcus pneumoniae Pneu WHO World Health Organization Tổ chức y tế thế giới iii
DANH MỤC HÌNH Hình 1.1. Hai loại lá húng quế ......................................................................................... 4 Hình 1.2. Cây Húng quế .................................................................................................. 5 Hình 1.3. Hoa Húng quế .................................................................................................. 5 Hình 1.4. Cấu trúc hóa học của Linalool ......................................................................... 6 Hình 1.5. Cấu trúc hóa học của Cineole .......................................................................... 6 Hình 1.6. Cấu trúc hóa học của Estragole ....................................................................... 6 Hình 2.1. Húng quế lá lớn và húng quế lá nhỏ .............................................................. 16 Hình 2.2. Hai loại lá Húng quế ...................................................................................... 17 Sơ đồ 2.1. Sơ đồ bố trí thí nghiệm................................................................................. 19 Hình 2.3. Mô hình chƣng cất lôi cuốn ........................................................................... 21 Hình 2.4. Bộ chƣng cất tinh dầu .................................................................................... 21 Hình 3.1. Kết quả đƣờng kính vòng ức chế MRSA của tinh dầu húng quế lá nhỏ và lá lớn (LN: lá nhỏ, LL: Lá lớn) ......................................................................................... 28 Hình 3.2. Kết quả đƣờng kính vòng ức chế S.pyogenes của tinh dầu húng quế lá nhỏ và lá lớn (1: lá lớn, 2: lá nhỏ) ............................................................................................. 28 iv
DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1. Danh sách các vi khuẩn ƣu tiên của WHO cho nghiên cứu và phát triển các kháng sinh mới [48] ....................................................................................................... 11 Bảng 2.1. Danh sách hóa chất sử dụng .......................................................................... 17 Bảng 2.2. Danh sách thiết bị .......................................................................................... 18 Bảng 2.3. Mức độ kháng vi sinh vật dựa vào đƣờng kính vòng ức chế ........................ 23 Bảng 3.1. Hiệu suất chiết tinh dầu từ hai loại lá Húng quế ........................................... 26 Bảng 3.2. Đƣờng kính vòng ức chế vi khuẩn của hai loại tinh dầu húng quế lá lớn và lá nhỏ (mm) ....................................................................................................................... 27 Bảng 3.3. Kết quả MIC của tinh dầu húng quế lá nhỏ .................................................. 30 Bảng 3.4. Kết quả MIC của tinh dầu húng quế lá lớn ................................................... 31 Bảng 3.5. Tổng hợp kết quả MIC của hai loại tinh dầu húng quế lá lớn và lá nhỏ ....... 32 Bảng 3.6. Kết quả MBC của hai loại tinh dầu húng quế lá lớn và lá nhỏ ..................... 33 v
Khóa luận tốt nghiệp Dƣợc sĩ đại học – Năm học 2013 – 2018 NGHIÊN CỨU HOẠT TÍNH KHÁNG KHUẨN CỦA TINH DẦU LÁ HÚNG QUẾ OCIMUM BASILICUM TRÊN MỘT SỐ LOÀI VI KHUẨN GÂY BỆNH ĐƢỜNG HÔ HẤP Lê Lƣơng Phƣơng Nghi Hƣớng dẫn khoa học: Ths. Nguyễn Thanh Tố Nhi Mở đầu: Các cây dƣợc liệu thuộc họ Lamiaceae hiện đang đƣợc nghiên cứu khá nhiều về hoạt tính kháng khuẩn và cho nhiều kết quả đáng mong đợi, một trong các cây đáng quan tâm đó là Ocimum basilicum. Do đó chúng tôi chọn đề tài này nhằm cốt yếu tìm hiểu khả năng ức chế của tinh dầu này đối với một số vi sinh vật gây bệnh. Đối tƣợng và phƣơng pháp nghiên cứu: Đề tài nghiên cứu trên hai loại húng quế là húng quế lá lớn và lá nhỏ sau đó tinh dầu đƣợc li trích bằng phƣơng pháp chƣng cất lôi cuốn hơi nƣớc và đƣợc khảo sát trên sáu chủng vi khuẩn chuẩn (ATCC): Escherichia coli, Staphylococcus aureus kháng methicillin, Staphylococcus aureus nhạy cảm methicillin, Pseudomonas aeruginosa, Streptococcus pyogenes và Streptococcus pneumoniae. Khảo sát khả năng kháng khuẩn của tinh dầu, phƣơng pháp khuếch tán trên đĩa thạch đƣợc sử dụng nhằm sàng lọc hoạt tính kháng khuẩn, phƣơng pháp pha loãng trong môi trƣờng rắn đƣợc sử dụng để xác định giá trị MIC và xác định giá trị MBC trên các chủng vi khuẩn chuẩn bằng phƣơng pháp trải đĩa. Kết quả: Hàm lƣợng tinh dầu vào khoảng 0,49% (lá lớn) và 0,51% (lá nhỏ) tính trên trọng lƣợng tƣơi. Cả hai loại tinh dầu đều ức chế các chủng thử nghiệm ngoại trừ Pseudomonas aeruginosa. Tinh dầu lá nhỏ cho hoạt tính ức chế ở nồng độ thấp, đặc biệt trên hai loài thuộc chi Streptococcus, điển hình Streptococcus pyogenes bị ức chế với MIC là 2.5l/ml. Tinh dầu lá lớn cũng cho hoạt tính ức chế tốt trên các chủng nghiên cứu nhƣng hoạt tính yếu hơn lá nhỏ, điển hình Streptococcus pyogenes bị ức chế với MIC là 5l/ml. Kết luận: Cả hai loại tinh dầu đều cho khả năng ức chế vi khuẩn tốt trên cả vi khuẩn Gram dƣơng cũng nhƣ Gram âm. So với các nghiên cứu khác, nghiên cứu của đề tài cho khả năng ức chế vi khuẩn rất tốt trên các chủng Streptococcus pyogenes và Streptococcus pneumoniae (2 chủng phổ biến gây bệnh đƣờng hô hấp), tuy nhiên qua phân tích thống kê chỉ có sự khác biệt về hoạt tính kháng khuẩn của tinh dầu húng quế đối với hai chủng trên. Từ khóa: Ocimum basilicum, tinh dầu, kháng khuẩn, Gram (-), Gram (+), MIC, MBC.
Final assay for the degree of BS Pharm - Academic year: 2013 – 2018 ANTIMICROBIAL ACTIVITY OF ESSENTIAL OIL EXTRACT OF OCIMUM BASILICUM L. LEAVES ON A VARIETY OF PATHOGENIC BACTERIA RELATED TO RESPIRATORY TRACT LÊ LƢƠNG PHƢƠNG NGHI SUPERVISOR: Ths. Nguyễn Thanh Tố Nhi Introduction: The medicinal plants of the Lamiaceae family are currently being studied extensively for their antimicrobial activity and for many expected results, one of the most conspicuous plants is Ocimum basilicum. Therefore, the aim of this study was to determine the inhibitory ability of this essential oil on some pathogenic microorganisms. Materials and methods: This study researched on two types of basil is large leaves and small leaves. The oil was extracted by steam distillation, then it would be tested on six standard bacterial isolates: Escherichia coli, Methicillin-resistant Staphylococcus aureus, Methicillin- sensitive Staphylococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa, Streptococcus pyogenes and Streptococcus pneumoniae. To investigate the antimicrobial properties, the solid diffusion method was used to screen the antibacterial activity, the dilution method in media was used to determine the MIC value, and MBC value was conducted by the disk spread method. Results: The results showed that the oil content of Ocimum basilicum was about 0,49% for large leaves and 0,51% for small leaves on fresh weight. In terms of antimicrobial activity, both essential oils could inhibit all the strains tested except for Pseudomonas aeruginosa. In particular, small leaf oil gave the inhibitory activity even at low concentrations, especially on the Streptococcus species, typically Streptococcus pyogenes was inhibited at MIC concentrations of 2,5l/ml. In addition, large leaf oil also showed very good inhibitory activity on the strains studied but weaker than the small one, typically Streptococcus pyogenes was inhibited at MIC concentrations of 5μl/ml. Conclusion: Both types of oil showed good inhibitory activity against both Gram-positive and Gram-negative bacteria, especially on Streptococcus pyogenes and Streptococcus pneumoniae (two common strains related to respiratory disease), the analysing of statistics showed the significant distinction of antimicrobial activity of basil oil to only this two strains. Key words: Ocimum basilicum essential oil, Gram (-), Gram (+), antibacterial activity, MIC, MBC.
ĐẶT VẤN ĐỀ Giữa thế kỉ 16, Antony van Leeuwenhoek (1632 – 1723) hoàn thiện kính hiển vi và khám phá ra thế giới vi sinh vật. Những năm sau đó, nhiều nhà khoa học đã chứng minh vi sinh vật là nguyên nhân của các bệnh nhiễm trùng. Tuy nhiên đến trƣớc thế kỉ 20, việc chữa trị các bệnh nhiễm trùng chủ yếu vẫn dựa vào kinh nghiệm dân gian. Năm 1928, Alexander Flemming tìm ra kháng sinh đầu tiên từ chủng nấm Penicillium notatum. Việc phát hiện penicillin và các kháng sinh sau đó trở thành cứu cánh cho điều trị bệnh nhiễm trùng trong một thời gian dài. Tuy nhiên, trong những năm gần đây, hiện tƣợng đề kháng kháng sinh ngày càng phát triển phức tạp đƣa nhân loại bƣớc vào thời kỳ hậu kháng sinh [6]. Nhiễm trùng đƣờng hô hấp là loại bệnh phổ biến nhất trong các bệnh nhiễm trùng. Những chủng vi khuẩn gây bệnh đƣờng hô hấp thƣờng là chủng gây nhiều đề kháng nhất với kháng sinh và có khả năng gây bùng phát dịch bệnh cao. Nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính là nguyên nhân hàng đầu gây tử vong cho trẻ em trên toàn thế giới. Khoảng ba phần tƣ kháng sinh điều trị cho bệnh nhân ngoại trú dành cho các bệnh nhiễm trùng đƣờng hô hấp, đặc biệt là đối với viêm xoang do vi khuẩn cấp tính cho ngƣời lớn và viêm tai giữa do vi khuẩn cấp tính cho trẻ em. Việc lạm dụng nhiều thuốc kháng sinh cho nhiễm trùng hô hấp mắc phải cộng đồng và bệnh viện làm tăng nguy cơ mức độ kháng kháng sinh. Sự xuất hiện của vi khuẩn methicillin- resistant Staphylococcus aureus mắc phải cộng đồng và các chủng vi sinh vật đa kháng thuốc (ví dụ: Acinetobacter, Pseudomonas aeruginosa) trong bệnh viện tăng thách thức trong việc điều trị thành công những ca nhiễm trùng này [18]. Nghiên cứu để tìm ra các kháng sinh mới bằng con đƣờng tổng hợp hóa học đang không theo kịp với sự đề kháng của chúng. Để chống lại sự đề kháng của vi sinh vật, đòi hỏi có những cấu trúc hóa học mới phức tạp hơn và các hợp chất tự nhiên có trong cây cỏ là một trong những nguồn cấu trúc đó [3], [14]. Trong những năm gần đây, các loại tinh dầu và chiết xuất thảo dƣợc thu hút đƣợc rất nhiều sự quan tâm từ các ngành khoa học nhờ vào tiềm năng lớn của chúng nhƣ nguồn chất chống oxy hóa tự nhiên và các hợp chất hoạt tính sinh học [12]. Một số 1
nghiên cứu cũng đã đƣợc thực hiện để khám phá tiềm năng của một số tinh dầu để điều trị các bệnh truyền nhiễm nhƣ biện pháp thay thế dƣợc phẩm tiêu chuẩn [13]. Húng quế (Ocimum basilicum L.), là một thành viên của họ Lamiaceae, là một loại thảo mộc phát triển hàng năm ở nhiều khu vực trên thế giới. Trong số hơn 150 loài thuộc chi Ocimum, húng quế là loài chính để thu hoạch tinh dầu và chúng đƣợc trồng thƣơng mại ở nhiều quốc gia [39]. Các bộ phận của cây Ocimum basilicum, các hợp chất và tinh dầu chiết đƣợc cho thấy tiềm năng lớn trong việc kháng khuẩn điển hình nhƣ nghiên cứu của Moghaddam và cs. (2011), Patil và cs. (2011) [33], [36]. Hoạt tính kháng khuẩn của các loài tinh dầu mặc dù có cùng nguồn gốc từ một loài thực vật nhƣng có thể khác nhau, điều này có thể là do kiểu gen quy định các đặc điểm về hình thái giống cây trồng khác nhau cho hoạt tính kháng khuẩn khác nhau. Do đó đề tài “Nghiên cứu hoạt tính kháng khuẩn của tinh dầu lá húng quế Ocimum basilicum trên một số loài vi khuẩn gây bệnh đƣờng hô hấp” đƣợc thực hiện với những mục tiêu chính sau: - Sàng lọc hoạt tính kháng khuẩn các chủng vi khuẩn chuẩn gây bệnh đƣờng hô hấp của hai loại tinh dầu húng quế lá lớn và lá nhỏ. - Xác định giá trị MIC (Minimum Inhibitory Concentration) và MBC (Minimum Bactericidal Concentration) của tinh dầu trên các chủng vi khuẩn chuẩn. 2
CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1. TỔNG QUAN VỀ HÚNG QUẾ 1.1.1. Vị trí phân loại, đặc điểm thực vật, phân bố 1.1.1.1. Danh pháp, vị trí phân loại Tên gọi:  Tên khoa học: Ocimum basilicum L.  Tên tiếng Anh: Sweet basil (Anh), basilic aux sauces (Pháp)  Tên khác: Húng chó, Húng giổi, Rau é, É tía, É quế Giới thực vật: Plantae Ngành Ngọc Lan: Magnoliophyta Lớp Ngọc Lan: Magnoliophyta Phân lớp Hoa Môi: Lamiidae Bộ Hoa Môi: Lamiales Họ Bạc hà: Lamiaceae Chi: Ocimum Loài: Ocimum basilicum [49] 1.1.1.2. Đặc điểm thực vật Cây mọc quanh năm, cỏ đứng, cao 0,5-1,2m, rất phân nhánh, toàn cây có mùi thơm. Thân non màu xanh có phớt tía hoặc màu tía, rất ít lông. Lá đơn, mọc đối ch o chữ thập. Phiến lá hình trứng nhọn ở đầu và đáy phiến hình nêm men dần xuống cuống, kích thƣớc 3-8 x 2-5cm, màu xanh lục, mặt trên đậm hơn mặt dƣới, bìa có răng cƣa cạn ở 2/3 phía trên, nhiều đốm tuyến. Gân lá hình lông chim, nổi r ở mặt dƣới, 6-8 cặp gân phụ hơi cong lên ở m p lá, có ít lông tơ ngắn. Cuống lá màu xanh nhạt, hình trụ hơi phẳng ở mặt trên, dài 2-5cm, ít lông ngắn. Cụm hoa ở ngọn cành kiểu chùm xim bó hoặc chùm xim biến dạng hình tháp. Kiểu chùm xim bó: 2 xim co 6 hoa mọc đối tạo thành vòng giả, khoảng cách giữa hai vòng giả 0,5-2cm, các vòng giả tạo thành chùm dài 10-30cm. Kiểu chùm xim biến dạng hình tháp do phía dƣới trục hoa phân nhánh phức tạp. Hoa nhỏ, không đều, lƣ ng tính, mẫu 5. Cánh hoa 3
màu trắng hồng, rìa màu hồng. Quả bế tƣ, màu đen, hình trứng ngƣợc, dài khoảng 1,2mm, đựng trong đài tồn tại [5].  Phân biệt hai loại lá húng quế Húng quế lá lớn: kích thƣớc 6-8 x 2-3cm, gân lá hình lông chim, 6-8 cặp gân phụ hơi cong lên ở m p lá, có ít lông tơ ngắn. Bìa mép lá có răng cƣa cạn, không nhún. Húng quế lá nhỏ: kích thƣớc 3-4 x 1-2cm, gân lá hình lông chim nhƣng không có cặp gân phụ. Bìa mép lá có răng cƣa cạn nhƣng nhún nhiều hơn so với lá lớn. A B Hình 1.1. Hai loại lá húng quế A: Húng quế lá lớn B: Húng quế lá nhỏ 1.1.1.3. Phân bố Húng quế là một loài rau gia vị thuộc họ Hoa môi, có nguồn gốc từ Ấn Độ và Trung Quốc nhƣng hiện nay chúng đƣợc trồng ở nhiều nƣớc ôn đới và nhiệt đới thuộc Châu Âu và Châu Á nhƣ Pháp, Ý, Ấn Độ, Thái Lan và Việt Nam. Trên thế giới có nhiều loại húng quế, nhƣng húng quế Việt Nam có mùi dịu nhẹ hơn. Ở Việt Nam, húng quế có ở nhiều tỉnh. Cây ƣa sáng và ẩm, sinh trƣởng mạnh trong mùa mƣa ẩm, thích hợp với đất phù sa và đất thịt. Mùa ra hoa thƣờng vào tháng 7-9 [1]. 4
Hình 1.2. Cây Húng quế Hình 1.3. Hoa Húng quế 1.1.2. Thành phần hóa học Húng quế hiện nay là một loại cây chuyên dùng để sản xuất tinh dầu. Phần trên mặt đất của cây Húng quế chứa tinh dầu có hàm lƣợng cao nhất lúc cây đã ra hoa. Lƣợng tinh dầu chứa trong cây húng quế khá cao là 0,5-1,7%, trong tinh dầu có linalool (60%), cineole, estragole (methyl-chavicol) cùng một số chất khác nhƣ Germacrene D, Tau-cadinol, δ-Gurjunen, δ-Cadinene… Ngoài tinh dầu, trong lá và hoa còn chứa protein, carbonhydrat và một lƣợng nhỏ Vitamin A và Vitamin C. Cho tới nay ngƣời ta đã khám phá hơn 140 hợp chất khác nhau, trong đó có trên 30 hợp chất monoterpen, khoảng 20 carboxylic acid, 11 aldehyd mạch thẳng, khoảng 20 hợp chất có mùi thơm và khoảng 20 hợp chất khác [1]. 5
Hình 1.4. Cấu trúc hóa học của Linalool Hình 1.5. Cấu trúc hóa học của Cineole Hình 1.6. Cấu trúc hóa học của Estragole 1.1.3. Một số nghiên cứu về các tác dụng khác nhau của O.basilicum ngoài khả năng kháng khuẩn  Nghiên cứu về hoạt tính chống oxy hóa 6
Khả năng chống oxy hóa của cao chiết methanol từ Ocimum gratissimum và Ocimum basillicum đƣợc nghiên cứu với nhiều phƣơng pháp khác nhau: phƣơng pháp làm sạch các gốc tự do 1,1-diphenyl-2-picryl-hydrazyl (DPPH), làm sạch hydrogen peroxi, phƣơng pháp Ferric thiocyanate (FTC)… Khả năng chống oxy hóa của O.basilicum đƣợc cho là yếu hơn O.gratissimum. Theo phƣơng pháp DPPH, phần trăm làm sạch các gốc tự do phụ thuộc vào nồng độ. Cao chiết acetone và ethanol của O.basilicum đƣợc thƣc hiện ở nồng độ 50, 100, 250 và 500µg/ml. Theo phƣơng pháp FTC, cao chiết ethanol của O.basilicum ở nồng độ 500µg/ml cho 75,87%, khả năng kháng khuẩn gần với α-tocopherol (500µg/ml) 82,14% theo tham chiếu [20].  Nghiên cứu về hoạt tính kháng viêm Cao chiết từ hạt O.basilicum trong phân đoạn ete dầu mỏ (400mg/kg) và ethanol (400mg/kg) đƣợc sử dụng để điều trị kháng viêm do histamin và prostaglandin (PGF2-a) gây ra ở 60 con chuột chia làm 10 nhóm. Ức chế đáng kể tình trạng phù nề ở chân do histamine và PGF2-a đã chứng minh rằng hạt O.basilicum có hoạt tính kháng viêm tiềm năng [35]. Kết quả ghi nhận rằng các chất chiết xuất methanol thô ức chế các cytokine tiền viêm và các chất trung gian. Qua nghiên cứu cho thấy các chất chiết xuất có hoạt tính chống viêm [40]. 1.1.4. Tình hình nghiên cứu khả năng kháng vi sinh vật của O.basilicum ở Việt Nam và trên thế giới  Tình hình nghiên cứu trên thế giới Trên thế giới có nhiều nghiên cứu đánh giá khả năng kháng khuẩn của O.basilicum khá tốt. Theo một nghiên cứu của Moghaddam và cộng sự tại Iran, tinh dầu chiết xuất từ lá O.basilicum bằng phƣơng pháp chƣng cất lôi cuốn hơi nƣớc cho hoạt tính kháng khuẩn tốt trên các vi khuẩn Gram âm và Gram dƣơng bao gồm E.coli, P.aeruginosa, Bacillus cereus, S.aureus. Kết quả MIC đối với Bacillus cereus dao động từ 36-18μg/ml S.aureus 18μg/ml, E.coli và P.aeruginosa là 18-9μg/ml [33]. Theo một nghiên cứu khác của Patil và cộng sự tại Ấn Độ, khả năng kháng khuẩn của các cao chiết ethanol, methanol và hexane của húng quế bằng phƣơng pháp đĩa 7
giấy khuếch tán và phƣơng pháp pha loãng trong môi trƣờng thạch cho thấy hoạt tính kháng khuẩn rất tốt trên các chủng Gram (-) và Gram (+). Trong đó cao chiết hexan cho thấy hoạt tính kháng khuẩn mạnh nhất [36].  Tình hình nghiên cứu tại Việt Nam Tại Việt Nam, thử nghiệm hoạt tính kháng khuẩn trên O.basilicum cũng đã đƣợc tiến hành và cho kết quả rất tốt. Theo một nghiên cứu thực hiện trên húng quế của tác giả Ánh đƣợc trồng và thu hoạch tại Tiền Giang cho thấy tinh dầu O.basilicum có thể ức chế đƣợc một số chủng vi khuẩn gây bệnh đƣờng ruột nhƣ E.coli, Salmonella typhmumrium, Shigella, Bacillus cereus, MRSA ngoại trừ P.aeruginosa [1]. Ở một nghiên cứu khác, tinh dầu húng quế (O.basilicum) đƣợc phối hợp với một số loại tinh dầu khác nhƣ tinh dầu quế (Oleum cinnamomum), tinh dầu sả chanh (Cymbopogon flexuosus) và bạc hà (Mentha Arvensis) đƣợc cung cấp bởi công ty cổ phần tinh dầu Việt Nam nhằm thử khả năng kháng nấm trên hai chủng sinh vật Saccharomyces cerevisiae M1 đƣợc phân lập từ nho đỏ Ninh Thuận và Aspergillus niger L2 đƣợc phân lập từ bơ Đắc Lắc. Chủng vi sinh vật đƣợc giải trình tự và định danh tại công ty Nam Khoa. Hoạt tính kháng nấm đƣợc đánh giá bằng phƣơng pháp khuếch tán trên thạch. Nghiên cứu cho thấy các loại tinh dầu quế, sả chanh, húng quế và bạc hà dạng đơn và kết hợp đều cho khả năng ức chế S.cerevisiae M1 và A.niger L2 hiệu quả. Tinh dầu có thể ức chế sự phát triển của hệ sợi nấm A.niger L2. Hỗn hợp tinh dầu húng quế - bạc hà có hiệu quả hơn khi từng loại tinh dầu của chúng tác động dạng đơn [2]. 1.1.5. Một số phƣơng pháp chiết tinh dầu  Phƣơng pháp trích ly sử dụng dung môi hữu cơ (Maceration extraction) Phƣơng pháp này phân tách tinh dầu dựa vào tính chất tinh dầu tan tốt trong các dung môi không phân cực (thƣờng sử dụng dung môi là các hydrocarbon nhƣ n- hexane, có nhiệt độ sôi thấp để dễ loại bỏ). Ƣu điểm: Phƣơng pháp này sử dụng ở điều kiện nhiệt độ phòng, do đó tinh dầu sẽ không bị biến tính. 8
Nhƣợc điểm: Do sử dụng dung môi hữu cơ nên cần thêm một bƣớc loại dung môi ở điều kiện chân không (thƣờng phải sử dụng máy cô quay chân không) nên tăng chi phí về mặt thiết bị. Ngoài ra, nếu quá trình sau không loại hết dung môi ra khỏi sản phẩm thì sẽ ảnh hƣởng rất nhiều tới chất lƣợng sản phẩm và một số loại dung môi độc đối với ngƣời sử dụng và ảnh hƣởng tới môi trƣờng.  Phƣơng pháp chƣng cất lôi cuốn hơi nƣớc Thông thƣờng tinh dầu có nhiệt độ sôi khá cao, ví dụ nhƣ cineole thành phần chính có trong rất nhiều loại tinh dầu nhƣ khuynh diệp, tràm gió... có nhiệt độ sôi là 176,4oC. Tuy nhiên, do nó không tan trong nƣớc nên nó sẽ tạo thành một hỗn hợp hai chất lỏng không tan và hỗn hợp này có nhiệt độ sôi nhỏ hơn 1000C (nhiệt độ sôi của nƣớc ở điều kiện bình thƣờng). Do nó không tan trong nƣớc và nhẹ hơn nƣớc nên sau khi ngƣng tụ hỗn hợp nƣớc và tinh dầu sẽ tách thành hai lớp và có thể phân tách đƣợc bằng phƣơng pháp chiết. Ƣu điểm: thực hiện dễ dàng ở mọi điều kiện, thiết bị dễ lắp ráp và vận hành đơn giản, giá thành rẻ. Nhƣợc điểm: Không thích hợp cho một số loại tinh dầu có thành phần dễ biến tính ở nhiệt độ cao. Nó tiêu tốn rất nhiều năng lƣợng cho quá trình hóa hơi nƣớc, ngoài ra thời gian chƣng cất thƣờng khá lâu từ 4-6 giờ.  Phƣơng pháp ép lạnh Phƣơng pháp p lạnh là phƣơng pháp thƣờng đƣợc sử dụng cho các bộ phận có chứa tinh dầu trong các túi tinh dầu, hàm lƣợng tinh dầu cao, dễ bị p bể nhƣ bƣởi, cam, chanh. Ƣu điểm: Phƣơng pháp này đơn giản, cho tinh dầu nguyên chất, giá thành sản xuất tƣơng đối rẻ. Nhƣợc điểm: Phƣơng pháp này lẫn màu và mùi của nguyên liệu, nhiều tạp (phần không phải tinh dầu), không thể thực hiện đƣợc với các loại tinh dầu trong gỗ, hoa,… Thời gian sử dụng của các loại tinh dầu này cũng khá ngắn.  Phƣơng pháp trích ly bằng dung môi siêu tới hạn 9