Luận án Tiến sĩ Khoa học Lịch sử: Chế độ đãi ngộ đối với quân đội dưới triều Nguyễn giai đoạn 1802-1884

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:206

Thêm vào BST

Báo xấu

10
lượt xem 2
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án Tiến sĩ Khoa học Lịch sử "Chế độ đãi ngộ đối với quân đội dưới triều Nguyễn giai đoạn 1802-1884" trình bày các nội dung chính sau: Tổng quan tình hình nghiên cứu và nguồn tư liệu; Bối cảnh lịch sử và tổ chức quân đội dưới triều Nguyễn giai đoạn 1802-1884; Chế độ đãi ngộ đối với võ quan dưới triều Nguyễn giai đoạn 1802-1884; Chế độ đãi ngộ đối với binh lính dưới triều Nguyễn giai đoạn 1802-1884; Nhận xét, đánh giá về chế độ đãi ngộ đối với quân đội dưới triều Nguyễn giai đoạn 1802- 1884.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Khoa học Lịch sử: Chế độ đãi ngộ đối với quân đội dưới triều Nguyễn giai đoạn 1802-1884

VÀ ĐÀO TẠOC SƢ PHẠM HÀ NỘI BOBỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI ---------- VŨ THỊ NGA A CHẾ ĐỘ ĐÃI NGỘ ĐỐI VỚI QUÂN ĐỘI DƢỚI TRIỀU NGUYỄN GIAI ĐOẠN 1802 - 1884 LUẬN ÁN TIẾN S HOA HỌC ỊCH SỬ HÀ NỘI - 2021
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠOPHẠM HÀ NỘỊ NGA BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI ---------- VŨ THỊ NGA CHẾ ĐỘ ĐÃI NGỘ ĐỐI VỚI QUÂN ĐỘI DƢỚI TRIỀU NGUYỄN GIAI ĐOẠN 1802 - 1884 Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam Mã số: 9.22.90.13 LUẬN ÁN TIẾN S HOA HỌC ỊCH SỬ ị Thu Thủy NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: 1.PGS.TS Phan Ngọc Huyền 2.TS. Nguyễn Thị Thu Thủy HÀ NỘI - 2021
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các tư liệu sử dụng trong Luận án hoàn toàn trung thực, có nguồn gốc, xuất xứ rõ ràng. Những kết quả của Luận án chưa được công bố trong bất cứ công trình nào khác. Tác giả Vũ Thị Nga
ii LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ sự biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Phan Ngọc Huyền và TS Nguyễn Thị Thu Thủy đã tận tình hướng dẫn tôi trong quá trình nghiên cứu và triển khai Luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn thành viên trong Hội đồng đánh giá Luận án các cấp đã có những ý kiến góp ý quý báu để tôi hoàn thiện Luận án. Tôi xin trân trọng cảm ơn cán bộ Trung tâm Lưu trữ quốc gia I và cán bộ Thư viện Quốc gia Việt Nam đã giúp tôi tiếp cận tài liệu để bổ sung và triển khai Luận án. Tôi xin cảm ơn cơ quan công tác, gia đình, đồng nghiệp, bạn bè đồng môn đã tạo điều kiện, ủng hộ tôi trong suốt thời gian học tập vừa qua! Hà Nội, tháng 8 năm 2021 Tác giả Vũ Thị Nga
iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Viết đầy đủ Châu bản Châu bản triều Nguyễn Hội điển Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ Hội điển tục biên Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ tục biên Nxb Nhà xuất bản Toàn thư Đại Việt sử ký toàn thư Thực lục Đại Nam thực lục
iv DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1. Các chức quan và phẩm hàm của bộ Binh dưới triều Nguyễn ..................42 Bảng 2.2. Tổ chức một Doanh của quân đội triều Nguyễn .......................................43 Bảng 2.3. Số lượng đơn vị và quân lính trong một doanh ........................................44 Bảng 2.4. Số quân thuộc ngạch Thân binh dưới triều Nguyễn .................................45 Bảng 2.5. Số lượng Tinh binh đóng ở các địa phương .............................................48 Bảng 2.6. Số lượng quân lính ở các địa phương dưới triều Nguyễn ........................50 Bảng 3.1. Định mức lương tiền, gạo của võ quan triều Gia Long, ...........................56 Minh Mệnh, Tự Đức .................................................................................................56 Bảng 3.2. Lương của công thần về hưu ban hành năm Gia Long thứ nhất (1802) ...62 Bảng 3.3. Định mức lương đối với quan văn –võ về hưu ban hành năm Tự Đức thứ 32 (1879) .........................................................................................................................64 Bảng 3.4. Định mức cấp tuất cho võ quan năm Tự Đức thứ 12 (1859) ....................70 Bảng 3.5. Chế độ truy tặng phẩm hàm cho võ quan bị cách chức trận vong ban hành năm Tự Đức thứ 27 (1874) .......................................................................................71 Bảng 3.6. Định mức ban cấp cho quan văn võ bị nạn bão được ban hành năm Tự Đức thứ 26 (1873) .....................................................................................................74 Bảng 4.1. Lương lính ở Kinh ban hành năm Minh Mệnh thứ 10 (1829) ..................88 Bảng 4.2. Lương của lính mộ Bắc kỳ ban hành năm Tự Đức thứ 32 (1879) ...........90 Bảng 4.3. Lương điền của mỗi binh lính được ban hành năm Gia Long thứ 8 (1809) ...................................................................................................................................92 Bảng 4.4.. Lương điền của binh lính ban hành năm Minh Mệnh thứ 12 (1831) ......93 Bảng 4.5. Lương điền của binh lính ban hành năm Minh Mệnh thứ 17 (1836) .......94
v DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2.1. Số lượng quân thuộc Cấm binh qua các triều vua ................................46 Biểu đồ 2.2. Số lượng quân thuộc Tinh binh qua các triều vua ................................49 Biểu đồ 2.3. Tổng hợp số lượng các ngạch quân ở trung ương thời Nguyễn ...........49 Biểu đồ 2.4. Tổng số quân lính dưới triều Nguyễn qua các triều vua ......................51 Biểu đồ 3.1. Sự biến động của định mức lương tiền võ quan qua các triều vua Gia Long, Minh Mệnh và Tự Đức ...................................................................................57 Biểu đồ 3.2. Định mức lương điền của võ quan ban hành năm Gia Long thứ 3 (1804) ..59 Biểu đồ 3.3. Định mức tiền may quần áo cho võ quan năm Gia Long thứ 17 (1818) ...................................................................................................................................60 Biểu đồ 3.4. Định mức tiền tuất cho quan viên dưới triều Gia Long và Tự Đức .....67 Biểu đồ 3.5. Thưởng cho các công thần Vọng các năm Gia Long thứ nhất (1802) .75 Biểu đồ 3.6. Số lượng thuộc binh được cấp cho công thần về hưu ban hành năm Gia Long thứ nhất (1802).................................................................................................83 Biểu đồ 4.1. Khẩu phần ruộng đất của các ngạch Cấm binh và Tinh binh năm Gia Long thứ 3 ( 1804) ....................................................................................................91
vi MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN..................................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN .......................................................................................................................... ii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT .................................................................................... iii DANH MỤC BẢNG .............................................................................................................. iv DANH MỤC BIỂU ĐỒ ......................................................................................................... v MỞ ĐẦU ................................................................................................................................... 1 Chƣơng 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ NGUỒN TƢ IỆU .... 9 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ..........................................................................9 1.1.1. Một số nghiên cứu của các học giả nước ngoài ................................................9 1.1.2. Những nghiên cứu của các học giả trong nước. ..............................................12 1.2. Nguồn tư liệu nghiên cứu đề tài .........................................................................20 1.2.1. Nguồn tư liệu được biên chép trước triều Nguyễn .........................................20 1.2.2. Nguồn tư liệu biên chép trực tiếp dưới thời nhà Nguyễn ...............................22 1.3. Những vấn đề đặt ra trong nghiên cứu đề tài .....................................................28 Tiểu kết chƣơng 1 ....................................................................................................30 Chƣơng 2. BỐI CẢNH ỊCH SỬ THẾ Ỷ XIX VÀ TỔ CHỨC QUÂN ĐỘI TRIỀU NGUYỄN GIAI ĐOẠN 1802-1884 ..................................................................... 31 2.1. Bối cảnh lịch sử thế kỷ XIX ...............................................................................31 2.1.1. Bối cảnh thế giới và khu vực ..........................................................................31 2.1.2. Bối cảnh trong nước thế kỷ XIX .....................................................................34 2.2. Tổ chức quân đội dưới triều Nguyễn .................................................................38 2.2.1. Phân loại, phiên chế các ngạch quân ...............................................................38 2.2.2. Cơ cấu, tổ chức................................................................................................42 2.2.3. Số lượng, nhiệm vụ .........................................................................................44 Tiểu kết chƣơng 2 .................................................................................................................. 52 Chƣơng 3. CHẾ ĐỘ ĐÃI NGỘ ĐỐI VỚI VÕ QUAN TRONG QUÂN ĐỘI DƢỚI TRIỀU NGUYỄN GIAI ĐOẠN 1802 -1884 .................................................................... 53 3.1. Chế độ đãi ngộ bằng lương cho võ quan ....................................................................... 53 3.1.1. Chế độ đãi ngộ bằng lương đối với võ quan đương chức ......................................... 53 3.1.2. Chế độ lương đối với võ quan về hưu......................................................................... 61 3.2. Chế độ đãi ngộ ngoài lương ............................................................................................ 64
vii 3.2.1. Chế độ phụ cấp .............................................................................................................. 64 3.2.2. Chế độ trợ cấp ............................................................................................................... 65 3.2.3. Chế độ khen thưởng...................................................................................................... 74 Tiểu kết chƣơng 3 .................................................................................................................. 85 Chƣơng 4. CHẾ ĐỘ ĐÃI NGỘ ĐỐI VỚI BINH LÍNH CỦA TRIỀU NGUYỄN GIAI ĐOẠN 1802-1884........................................................................................................ 86 4.1. Chế độ đãi ngộ bằng lương cho binh lính...................................................................... 86 4.1.1.Chế độ lương cho binh lính tại ngũ .............................................................................. 86 4.1.2. Chế độ lương đối với binh lính xuất ngũ .................................................................... 96 4.2. Chế độ đãi ngộ ngoài lương đối với binh lính............................................................... 96 4.2.1. Chế độ phụ cấp .............................................................................................................. 96 4.2.2. Chế độ trợ cấp ............................................................................................................. 102 4.2.3. Chế độ khen thưởng.................................................................................................... 104 Tiểu kết chƣơng 4 ................................................................................................................ 115 Chƣơng 5. NHẬN XÉT, ĐÁNH GIÁ VỀ CHẾ ĐỘ ĐÃI NGỘ ĐỐI VỚI QUÂN ĐỘI DƢỚI TRIỀU NGUYỄN GIAI ĐOẠN 1802-1884 ............................................. 116 5.1. Chế độ đãi ngộ của triều Nguyễn trong cái nhìn so sánh lịch đại ............................. 116 5.1.1. Sự khác nhau của chế độ đãi ngộ đối với quân đội qua hai giai đoạn trước và sau năm 1858 ................................................................................................................................ 116 5.1.2. Chế độ đãi ngộ của triều Nguyễn đối với quân đội trong mối tương quan với các triều đại trước ......................................................................................................................... 119 5.2. Một số đặc điểm về chế độ đãi ngộ đối với quân đội dưới triều Nguyễn................. 124 5.2.1. Chế độ đãi ngộ đối với quân đội thể hiện sự phân biệt thứ bậc rõ rệt gắn với từng đối tượng cụ thể ..................................................................................................................... 124 5.2.2. Chế độ đãi ngộ đối với quân đội thể hiện sự quân tâm đặc biệt của triều Nguyễn đối với quân đội ..................................................................................................................... 127 5.2.3. Chế độ đãi ngộ đối với quân đội triều Nguyễn thể hiện sự linh hoạt nhằm đảm bảo đời sống cho binh lính (đặc biệt là đối với binh lính làm nhiệm vụ chiến đấu) .... 130 5.2.4. Chế độ đãi ngộ dành cho quân đội phản chiếu khách quan bức tranh xã hội và tiềm lực kinh tế của đất nước. ....................................................................................................... 134 5.3.Những tác động của chế độ đãi ngộ đối với quân đội của triều Nguyễn giai đoạn 1802-1884 .............................................................................................................................. 136
viii 5.3.1. Tác động tích cực ........................................................................................................ 136 5.3.2. Một số mặt trái của chế độ đãi ngộ của triều Nguyễn dành cho quân đội ............ 138 Tiểu kết chƣơng 5 ................................................................................................................ 145 KẾT LUẬN .......................................................................................................................... 146 TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................................. 150 PHỤ ỤC
1 MỞ ĐẦU 1. ý do chọn đề tài Triều Nguyễn là triều đại cuối cùng trong lịch sử chế độ quân chủ ở Việt Nam. Từ khi Nguyễn Ánh lật đổ vương triều Tây Sơn, lập ra nhà Nguyễn (năm 1802) đến khi Bảo Đại thoái vị (năm 1945), triều Nguyễn tồn tại 143 năm với 2 thời kỳ lịch sử: quân chủ độc lập (1802 - 1884) và thuộc địa nửa phong kiến (1884 - 1945). Trong thời kỳ độc lập, dưới sự trị vì của các vua từ Gia Long, Minh Mệnh, Thiệu Trị đến Tự Đức, triều Nguyễn đã xây dựng được một bộ máy nhà nước quân chủ tập quyền cao độ với tổ chức hành chính thống nhất và lực lượng quân đội khá hoàn bị. Trong đó, yếu tố quan trọng hàng đầu, ảnh hưởng đến sự vững mạnh quân đội triều Nguyễn đó chính là chế độ đãi ngộ của nhà nước dành cho võ quan và binh lính. Được xây dựng trong thời kỳ suy yếu của chế độ quân chủ, kinh tế nông nghiệp vẫn là chủ đạo dù diện tích ruộng đất ngày càng bị thu hẹp. Bên cạnh đó, thiên tai mất mùa liên tiếp xảy ra, nông dân và các thành phần khác trong xã hội liên tục nổi dậy chống lại triều đình. Trong bối cảnh như vậy, đời sống của võ quan và binh lính như thế nào? Chế độ đãi ngộ của nhà nước đối với quân đội có thực sự phù hợp? Họ có thực sự được nhà nước quan tâm? Đây chính là những câu hỏi cần được giải đáp bằng những cứ liệu khách quan và khoa học. Nghiên cứu về vấn đề này sẽ góp phần bổ sung nguồn tư liệu nghiên cứu về các biện pháp và chính sách đãi ngộ trong xây dựng quân đội dưới triều Nguyễn; đồng thời đánh giá cụ thể hơn chế độ đãi ngộ cho quân đội có ảnh hưởng như thế nào đến tổ chức, trình độ tác chiến của các lực lượng vũ trang dưới vương triều này. Thông qua tìm hiểu vấn đề này, người đọc có thể hiểu được tình hình chính trị, kinh tế và xã hội Việt Nam dưới sự cai trị của vương triều Nguyễn. Đây là một trong những cách tiếp cận giúp chúng ta có cách nhìn đa chiều hơn về lịch sử Việt Nam thế kỷ XIX. Hiện nay, trong bối cảnh tình hình thế giới và trong nước có nhiều biến động, không ít thế lực thù địch vẫn luôn tìm cách phá hoại nền độc lập và chủ quyền biên giới lãnh thổ của Việt Nam thì việc xây dựng một lực lượng quân đội chính quy tinh nhuệ có tinh thần kiên định vững vàng là vấn đề được Đảng và nhà nước rất coi
2 trọng. Để làm được điều đó, chính sách lương thưởng và ưu đãi dành cho quân đội, nhất là đối với chiến sĩ đang làm nhiệm vụ ở vùng sâu vùng xa, vùng biên giới, hải đảo giúp cho họ yên tâm công tác được nhà nước đặc biệt quan tâm. Việc tìm hiểu chính sách đãi ngộ của triều Nguyễn dành cho quân đội (đặc biệt là đối với các binh lính đi làm nhiệm vụ lâu ngày, làm nhiệm vụ ở nơi khó khăn vất vả) có thể giúp người đọc rút ra được một số bài học thiết thực trong công tác tiền lương và chính sách đối với thương binh liệt sĩ, người có công với cách mạng trong giai đoạn hiện nay. Bên cạnh đó, việc tìm hiểu chính sách đãi ngộ dành cho quân đội của triều Nguyễn sẽ là cơ sở tham khảo cho việc thực hiện chính sách đãi ngộ đối với chính sách đối với quân đội trong giai đoạn hiện nay nhất là chính sách đối với thương bệnh binh gia đình liệt sĩ, chính sách cho người có công với cách mạng và thân nhân của bộ đội khi mà dân tộc vẫn còn phải khắc phục những hậu quả chiến tranh do hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mĩ để lại. Kết quả việc nghiên cứu của đề tài cũng góp phần bổ sung nguồn tài liệu có giá trị khoa học phục vụ trực tiếp cho việc nghiên cứu, giảng dạy và tham khảo về vương triều Nguyễn ở đại học, cao đẳng và trường phổ thông. Xuất phát từ những lí do trên, nghiên cứu sinh quyết định chọn vấn đề “Chế độ đãi ngộ đối với quân đội dưới triều Nguyễn giai đoạn 1802 - 1884” làm đề tài nghiên cứu cho luận án Tiến sĩ của mình. 2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục tiêu nghiên cứu Luận án nhằm mục đích mô tả lại bức tranh về bối cảnh lịch sử cũng như nội dung các chính sách đãi ngộ của triều Nguyễn dành cho quân đội trong giai đoạn 1802-1884. Bên cạnh đó, luận án hướng đến việc phân tích và chỉ ra được những nỗ lực, cố gắng của triều đình nhà Nguyễn trong việc thi hành chế độ đãi ngộ cho quân đội. Đồng thời, trên cơ sở tiếp cận từ mối quan hệ đa diện giữa tài chính và quốc phòng, giữa ngân sách kinh tế và tiềm lực quân đội, đề tài hướng đến việc nhận thức lại và nhận thức rõ hơn về những đãi ngộ về tài chính của vương triều Nguyễn dành cho
3 quân đội. Đây cũng là cơ sở nhằm góp phần đưa lại những nhận định, đánh giá khách quan và rõ ràng hơn về vương triều này. Kết quả nghiên cứu của luận án nhằm rút ra được những bài học kinh nghiệm quý báu trong việc đầu tư và xây dựng nền quốc phòng an ninh quốc gia của nhà nước Việt Nam trong giai đoạn hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Đề tài nhằm giải quyết những nhiệm vụ dưới đây: Thứ nhất, phân tích những yếu tố ảnh hưởng đến chế độ đãi ngộ đối với quân đội của vương triều Nguyễn như: bối cảnh lịch sử thế giới và trong nước, cơ cấu tổ chức quân đội của triều Nguyễn. Thứ hai, trình bày và phân tích một cách hệ thống những nội dung của các chính sách liên quan đến chế độ đãi ngộ của triều Nguyễn cho quân đội như: chế độ đãi ngộ bằng lương; chế đãi ngộ ngoài lương (gồm phụ cấp, trợ cấp và chế độ khen thưởng dành cho võ quan (gồm võ quan đương chức và về hưu) và binh lính (gồm binh lính đang làm nhiệm vụ và xuất ngũ). Thứ ba, phân tích, so sánh và đánh giá đặc điểm, những tác động tích cực cũng như hạn chế của chính sách đãi ngộ đối với quân đội của vương triều Nguyễn trong thế kỉ XIX. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tƣợng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là việc thực thi chế độ đãi ngộ của triều Nguyễn đối với quân đội giai đoạn 1802-1884. Hiện nay, khái niệm quân đội có thể hiểu theo nghĩa rộng tuy nhiên trong nội dung của đề tài này chỉ đề cập đến 2 đối tượng là võ quan và binh lính. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Về thời gian: Đề tài nghiên cứu trong khoảng thời gian từ khi vương triều được thành lập năm 1802 đến năm 1884 khi triều Nguyễn thất bại trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược. Về không gian: Các tư liệu và nội dung đề cập trong luận án trên lãnh thổ nhà nước Đại Nam dưới triều Nguyễn.
4 Về nội dung: Quân đội của một quốc gia bao gồm nhiều nhân tố như tổ chức quân đội, sức mạnh quân đội. Sức mạnh quân đội gồm yếu tố con người và trang bị vũ khí. Yếu tố con người bao gồm lực lượng chỉ huy và lực lượng chiến đấu. Dưới thời quân chủ, lực lượng này bao gồm võ quan (chỉ huy) và binh lính (tham gia thực hiện những nhiệm vụ của quân đội). Trong khuôn khổ của luận án này, tác giả chỉ đề cập đến yếu tố con người trong quân đội (tức võ quan và binh lính). Chế độ đãi ngộ đối với quân đội có thể hiểu là những chính sách ưu đãi của nhà nước nhằm xây dựng và củng cố quân đội. Tuy nhiên, khuôn khổ của luận án này chỉ đề cập đến chế độ đãi ngộ của nhà nước đối với “những lao động đặc biệt” của quân đội. Đó là các chính sách, biện pháp đãi ngộ dành cho võ quan và binh lính. Trong đó bao gồm chế độ đãi ngộ bằng lương, và đãi ngộ ngoài lương (khen thưởng, trợ cấp và phụ cấp). Một số nội hàm khái niệm liên quan đến đãi ngộ như: Lương: Theo Đại từ điển Tiếng Việt của Nguyễn Như Ý (chủ biên), là khoản tiền công trả định kì, thường là hàng tháng cho cán bộ công nhân viên [196; 985]. Lương trong quân đội thời kì quân chủ còn được gọi bằng thuật ngữ lương hướng. Lương hướng được hiểu theo 2 nghĩa, nghĩa thứ nhất là lương thực dùng cho quân đội, nghĩa thứ hai chính là lương bổng. Phụ cấp và trợ cấp: Nếu phụ cấp được hiểu là nguồn cấp thêm ngoài khoản chính (ví dụ tiền phụ cấp) thì trợ cấp được hiểu là khoản tiền (gồm tiền trợ cấp hàng tháng, trợ cấp khó khăn đột xuất) được cấp cho một đối tượng nào đó để giúp đỡ họ khi khó khăn. Dưới thời quân chủ, trợ cấp có nhiều loại như: cấp tuất nghĩa là thương xót mà trợ cấp như tuất dưỡng, lân tuất, tiền tuất, tử tuất; tuất dưỡng là cứu giúp mà nuôi nấng; tiền tuất là tiền trợ cấp cho thân nhân liệt sĩ hoặc thân nhân của các viên chức nhà nước bị chết khi đang làm nhiệm vụ [196;1547]. Khen thưởng: được hiểu bao gồm cả nội hàm ngợi khen và ban thưởng bằng hiện vật sao cho xứng đáng với thành tích công lao. Với những nội hàm của khái niệm đã nêu trên, trong khuôn khổ của luận án này, tác giả giới hạn chỉ đề cập đến những nội dung sau: Chế độ đãi ngộ bằng lương. Đây là khoản ban cấp định kỳ cho võ quan và
5 binh lính của triều Nguyễn bao gồm tiền, gạo, ruộng đất và quân trang. Chế đãi ngộ ngoài lương bao gồm phụ cấp, trợ cấp và khen thưởng. Trong đó phụ cấp là khoản hỗ trợ của triều đình để bù đắp yếu tố về điều kiện lao động, mức độ phức tạp của công việc, điều kiện sinh hoạt mà chưa được tính đến hay chưa được tính đầy đủ trong mức lương. Trợ cấp là khoản hỗ trợ của triều đình cho võ quan và binh lính khi rơi vào tình trạng không hoặc tạm ngừng lao động. Khen thưởng là những khoản ban cấp ngoài lương của triều đình cho võ quan và binh lính khi họ có thành tích, công lao hay trong những dịp trọng đại của đất nước. Trong giới hạn của một luận án, công trình này không khảo cứu về những vấn đề chi dùng ngân sách của triều Nguyễn cho quốc phòng, như chi mua sắm vũ khí trang thiết bị, chi xây dựng các công trình phòng thủ, chi cấp nuôi dưỡng chăm sóc một một số đội quân như voi ngựa của đội tượng binh và kị binh. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Dựa trên phép biện chứng của chủ nghĩa duy vật lịch sử, luận án nghiên cứu về hoàn cảnh lịch sử, nội dung, đặc điểm và những tác động của chế độ đãi ngộ dưới triều Nguyễn đối với quân đội trong thời kỳ độc lập từ 1802 đến 1884. Luận án được thực hiện thông qua việc kết hợp nhiều phương pháp nghiên cứu đặc trưng của ngành Lịch sử như: phương pháp lịch sử, phương pháp logic, phương pháp thống kê, phân tích, tổng hợp, so sánh, đối chiếu các nguồn tư liệu Trong đó, hai phương pháp được sử dụng chủ yếu là phương pháp lịch sử và phương pháp logic. Phương pháp lịch sử: Đây là phương pháp quan trọng nhằm tái hiện lại một cách chính xác, có hệ thống hoàn cảnh, nội dung và mục đích chế độ đãi ngộ của triều Nguyễn đối với quân đội trong giai đoạn từ năm 1802 đến 1884 gắn liền với thời gian cai trị của 4 triều vua: Gia Long (1802-1820), Minh Mệnh (1820-1841), Thiệu Trị (1841-1847) và Tự Đức (1847-1883). Sử dụng phương pháp lịch sử giúp cho việc trình bày nội dung của đề tài theo đúng trình tự thời gian. Qua phương pháp này, chế độ đãi ngộ của triều Nguyễn dành quân đội được đặt trong tổng thể mối tương quan giữa bối cảnh lịch sử - nội dung của chính sách - tác động của những chính sách đó tới chính trị, kinh tế và xã hội. Điều này giúp cho việc tìm hiểu
6 và đánh giá mỗi chính sách được triều Nguyễn ban hành một cách chính xác và khách quan. Phương pháp logic: Đây là phương pháp sử dụng các luận điểm khoa học nhằm xem xét, nghiên cứu, khái quát, lý giải các sự kiện. Từ đó, đánh giá, rút ra kết luận, chỉ ra bản chất, khuynh hướng tất yếu, quy luật vận động của lịch sử. Do vậy, trên cơ sở tái hiện chế độ đãi ngộ của triều Nguyễn dành cho quân đội từ 1802 đến 1884, tác giả rút ra đặc điểm, những tác động tích cực cũng như hạn chế của nó đối với việc xây dựng lực lượng quân đội và sức mạnh của nó đối với công cuộc đảm bảo an ninh của đất nước và giữ gìn độc lập dân tộc. Đây là phương pháp nhằm đảm bảo tính khoa học cho luận án. Ngoài ra, luận án còn sử dụng các phương pháp bổ trợ khác như: Phương pháp thống kê: Phương pháp này nhằm thu thập tài liệu, xử lý chắt lọc dẫn chứng và tài liệu quan trọng. Trong chính sách của triều Nguyễn đối với quân đội, đặc biệt là chế độ ban thưởng và trợ cấp, bên cạnh định mức ban hành, trên thực tế, việc thực thi đối với mỗi triều vua và đối với những trường hợp cụ thể nhà nước lại có những đãi ngộ riêng. Do đó, phương pháp thống kê nhằm làm sáng tỏ sự mềm dẻo trong mỗi chính sách của vương triều Nguyễn cũng như mục đích hay nguyên nhân của việc khen thưởng đó là gì, đối tượng cụ thể là ai. Đây là cơ sở để khái quát nên những đặc điểm trong chính sách lương bổng và trợ cấp của vương triều Nguyễn đối với quân đội. Phương pháp sưu tầm và xử lý tư liệu: Qua tìm hiểu nguồn sử liệu, các chủ trương, biện pháp của chế độ đãi ngộ dành cho quân đội dưới triều Nguyễn được ghi lại trong nhiều nguồn sử liệu khác nhau. Ví dụ, nội dung về định mức ban thưởng lương bổng cho quan lại nói chung và võ quan nói riêng dưới các triều vua Nguyễn được cả Thực lục và Khâm định ghi lại. Tương tự như vậy, có khá nhiều sự kiện cùng được ghi chép trong Minh Mệnh chính yếu, Đại Nam thực lục hay Minh Mệnh ngự chế văn và Châu bản. Điều đó đòi hỏi người viết phải so sánh kiểm tra sự trùng khớp hoặc sự khác nhau của sự kiện trong các nguồn tư liệu để lựa chọn tư liệu cho luận án. Phương pháp so sánh đối chiếu: Đây là phương pháp quan trọng giúp
7 cho tác giả từ sự kiện cụ thể có thể rút ra những luận điểm khái quát, đánh giá một vấn đề trong chế độ đãi ngộ của nhà nước đối với quân đội cũng như thấy được sự thay đổi của nó như thế nào qua các thời kì hoặc qua các triều vua. Từ đó, giúp tác giả có thể đánh giá ý nghĩa, tác động của các chính sách đối với võ quan, binh lính cũng như ảnh hưởng của nó đối với nhiệm vụ bảo vệ an ninh- quốc phòng. 5. Đóng góp của luận án Đề tài có những đóng góp mới về mặt khoa học và thực tiễn như sau: - Luận án là công trình chuyên sâu nghiên cứu một cách hệ thống, toàn diện về cơ sở hình thành và những nhân tố tác động đến những chính sách đãi ngộ của triều Nguyễn dành cho quân đội giai đoạn 1802-1884. - Luận án tái hiện lại quá trình ban hành, nội dung, biện pháp thực thi chế độ đãi ngộ đối với quân đội dưới triều Nguyễn thông qua các nguồn tư liệu thư tịch và tư liệu chính sử viết về vương triều Nguyễn. - Từ những nội dung của chính sách, luận án đưa ra những nhận xét, so sánh về đặc điểm của chế độ đãi ngộ dành cho quân đội và đánh giá những tác động, hạn chế của chính sách này đối với chính trị, kinh tế và xã hội Việt Nam đương thời. - Kết quả nghiên cứu của luận án là nguồn tài liệu tham khảo hữu ích phục vụ cho việc nghiên cứu và giảng dạy về lịch sử Việt Nam thế kỷ XIX ở các viện nghiên cứu, trường đại học, cao đẳng và các trường trung học phổ thông trên cả nước. 6. ết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung của luận án dự kiến được trình bày trong 5 chương: Chương 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu và nguồn tư liệu. Đây là chương giới thiệu tổng quan tình hình nghiên cứu của các học giả trong và ngoài nước liên quan trực tiếp và gián tiếp đến đề tài nghiên cứu; khái quát về các nguồn tư liệu tham khảo; những vấn đề đã được giải quyết và những vấn đề tiếp tục được đặt ra trong phạm vi nghiên cứu của đề tài. Chương 2. Bối cảnh lịch sử và tổ chức quân đội dưới triều Nguyễn giai đoạn 1802-1884.
8 Chương này trình bày những yếu tố tác động và cơ sở của chính sách đãi ngộ đối với quân đội dưới triều Nguyễn giai đoạn 1802-1884. Nội dung của chương đề cập đến các vấn đề: bối cảnh lịch sử thế giới và trong nước; cơ cấu tổ chức, lực lượng và nhiệm vụ của quân đội của triều Nguyễn. Chương 3. Chế độ đãi ngộ đối với võ quan dưới triều Nguyễn giai đoạn 1802-1884. Đây là chương trình bày chế độ đãi ngộ bao gồm chính sách đãi ngộ bằng lương của triều Nguyễn dành cho võ quan giai đoạn 1802-1884. Về lương, gồm lương cho võ quan đương nhiệm và về hưu. Đãi ngộ ngoài lương gồm phụ cấp, trợ cấp và khen thưởng. Đây là những khoản ban cấp của nhà nước cho võ quan khi đi làm nhiệm vụ. Chương 4. Chế độ đãi ngộ đối với binh lính dưới triều Nguyễn giai đoạn 1802-1884. Đây là chương trình bày về chế độ lương của binh lính cũng như những khoản phụ cấp cho binh lính khi đi làm nhiệm vụ đặc biệt là ở vùng sâu, vùng xa, vùng có khí hậu khắc nghiệt. Khi bị ốm đau, trận thương trận vong được nhà nước trợ cấp tiền, gạo, thuốc men hoặc mai táng. Những binh lính hoàn thành tốt nhiệm vụ được triều đình khen thưởng. Chương 5. Nhận xét, đánh giá về chế độ đãi ngộ đối với quân đội dưới triều Nguyễn giai đoạn 1802- 1884. Từ những nội dung cụ thể đã trình bày ở chương 3 và chương 4, chương này rút ra nhận xét về sự kế thừa và hoàn thiện trong chính sách đãi ngộ của triều Nguyễn so với các triều đại trước cũng như sự thay đổi trong chính sách đãi ngộ của chính vương triều này đối với quân đội trước và sau năm 1858. Qua đó, tác giả rút ra một số đặc điểm và nhận xét về những tác động tích cực và hạn chế của chính sách đãi ngộ đối với quân đội của triều Nguyền dành cho quân đội đối với kinh tế, chính trị và xã hội Việt Nam trong thế kỷ XIX.
9 Chƣơng 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ NGUỒN TƢ IỆU 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu Nghiên cứu về triều Nguyễn là chủ đề thu hút sự chú ý của nhiều học giả trong và ngoài nước. Liên quan trực tiếp và gián tiếp đến quân đội triều Nguyễn nói chung và chế độ đãi ngộ cho quân đội của triều Nguyễn nói riêng có thể kể đến một số công trình dưới đây: 1.1.1. Một số nghiên cứu của các học giả nước ngoài Ở phương Tây, Alexander Barton Woodside (1971) cách đây gần nửa thế kỉ đã cho xuất bản cuốn Vietnam and the Chinese model: A comparative study of Nguyễn and Ch’ing civil government in the first half of the nineteenth century (Việt Nam và mô hình Trung Hoa - Một nghiên cứu so sánh giữa chính quyền Việt Nam với chính quyền Trung Hoa trong nửa đầu thế kỷ 19) do nhà xuất bản Đại học Harvard ấn hành. Với công trình này, Alexander Woodside đã đi sâu nghiên cứu và đối sánh về tổ chức bộ máy, hệ thống quan lại và các chế độ tuyển bổ, thi cử của triều Nguyễn. Phần liên quan đến tài chính, lương bổng cho quân đội chưa có điều kiện đề cập rõ song công trình này cũng gợi mở nhiều điều cho tác giả khi muốn so sánh mô hình tổ chức nói chung và cũng như cá chính sách dành cho quân đội của hai nhà nước nói riêng. Trong bài viết “Politics and society in Viet nam during the early Nguyen period (1802-62)” của tác giả R.B.Smith (1974) trên tạp chí Journal of the Royal Asiatic Society, số 2, tháng 7 năm 1974, trang 153 – 169 cũng đã đề cập tới một số khía cạnh của chế độ đãi ngộ của triều Nguyễn đối với võ quan. Trong bài viết này, để nhằm sáng tỏ đặc điểm của chế độ chính trị của vương triều Nguyễn thông qua mối quan hệ giữa mục đích cầm quyền với việc sử dụng quan lại một số võ quan đã được tác giả nhắc tới trong bài viết tiêu biểu là Nguyễn Công Trứ và Trương Minh Giảng. Đây là hai võ quan có công lao lớn đối với triều Nguyễn trong công cuộc đánh dẹp các cuộc nổi dậy chống lại triều đình ở Bắc kỳ và Nam Kỳ. Thông qua hành trạng thăng trầm của hai vị võ quan được đề cập trong bài viết, tác giả có cách nhìn nhận khách quan về chế độ thưởng phạt của các vua triều Nguyễn đối với võ quan khi lập công cũng như phạm tội.
10 Tác giả bài viết cũng đề cập đến Lê Quang Định (1759-1813), người có công đối đánh Tây Sơn ở Gia Định được vua Gia Long phong làm thượng thư đầu tiên của bộ Binh dưới triều Nguyễn. Đây là dẫn chứng sinh động thể hiện chính sách đối với công thần của triều Nguyễn. Ngoài ra, trong bài viết tác giả cũng đưa ra một số dữ liệu về tổ chức và quy mô của quân đội triều. Về quy mộ, tác giả dẫn lời của một học giả cho rằng năm 1823 quy mô quân đội của triều Nguyễn có lẽ không vượt quá 40.000 người trong đó có khoảng 150.000 người được trang bị vũ khí. Quân đội tăng lên trong những năm 1830, nhưng vào thời điểm Pháp xâm lược năm 1858, số lượng quân giảm xuống. Đây là những thông tin quan trọng để tác giả luận án đánh đánh giá sự biến động về số lượng quân đội dưới triều Nguyễn và là yếu tố ảnh hưởng trực tiếp đến việc thực hiện chế độ đãi ngộ của triều Nguyễn dành cho quân đội. Tác giả Nola Cooke (1999) với bài viết “Southern regionalism and the composition of the Nguyen ruling elite (1802-83)” in trên tạp chí Asian Studies Review số 2 tháng 6 nằm 1999 trang 205-231cũng đã đề cập đến chế độ đãi ngộ của triều Nguyễn đối với võ quan triều Nguyễn. Dựa trên số liệu và dẫn chứng trong các tư liệu về lịch sử và giáo dục của triều Nguyễn như: Đại Nam liệt truyện, Đại Nam thực lục tiền biên và chính biên, Quốc triều hương khoa lục tác giả nói lên lên sự ưu ái của triều Nguyễn đối với quan lại có quê quán ở các tỉnh thuộc từ Đàng Trong trở vào nhất là các tỉnh Nam kỳ từ những năm 30 của thế kỷ XIX trở về trước. Chính sách đó bao gồm: ưu ái cho con cái các công thần (đãi ngộ cho con trai của công thần có công được phép chọn địa điểm thi dưới thời vua Gia Long); một số quan lại có quyền lực trong bộ máy hành chính xuất thân là những người không hoặc đỗ đạt thấp trong khoa cử; tỉ lệ đỗ đạt ở các miền vùng (khác Nam kỳ) qua các trường thi triều Nguyễn không tỉ lệ thuận với tỉ lệ số người làm quan trong triều đình. Những số liệu trên là cơ sở để tác giả đưa ra những nhận xét và kết luận về chính sách đãi ngộ đối với công thần của triều Nguyễn nhất là đối với bộ phận võ quan trong quân đội. Công trình nghiên cứu “The last emperors of Vietnam: from Tu Duc to Bao Dai” của tạp chí Contributions in Asian studies số 7 năm 2000 nằm trong các chuyên đề về Việt Nam thế kỷ XIX, XX của nhà xuất bản Greenwood, Mỹ của tác giả Oscar Chapuis đã đề cập đến tình hình chính trị và xã hội dưới các triều vua từ