Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Nghiên cứu chiến lược sinh kế của các hộ dân ven biển tỉnh Thái Bình trong bối cảnh biến đổi khí hậu

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:224

Thêm vào BST

Báo xấu

99
lượt xem 19
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nội dung của luận án trình bày cơ sở lý luận về chiến lược sinh kế của hộ dân ven biển trong bối cảnh biến đổi khí hậu; đặc điểm và vai trò của chiến lược sinh kế vùng ven biển trong bối cảnh biến đổi khí hậu và khung sinh kế bền vững; các yếu tố ảnh hưởng đến chiến lược sinh kế vùng ven biển trong bối cảnh biến đổi khí hậu; kinh nghiệm của một số quốc gia trên thế giới về chiến lược sinh kế của người dân trong bối cảnh biến đổi khí hậu; giải pháp cải thiện chiến lược sinh kế của các hộ dân ven biển Thái Bình trong bối cảnh biến đổi khí hậu.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Nghiên cứu chiến lược sinh kế của các hộ dân ven biển tỉnh Thái Bình trong bối cảnh biến đổi khí hậu

HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯ ĐỖ THỊ DIỆP NGHIÊN CỨU CHIẾN LƯỢC SINH KẾ CỦA CÁC HỘ DÂN VEN BIỂN TỈNH THÁI BÌNH TRONG BỐI CẢNH BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU LUẬN ÁN TIẾN SĨ NHÀ XUẤT BẢN HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP - 2020
HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯ ĐỖ THỊ DIỆP NGHIÊN CỨU CHIẾN LƯỢC SINH KẾ CỦA CÁC HỘ DÂN VEN BIỂN TỈNH THÁI BÌNH TRONG BỐI CẢNH BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU Chuyên ngành: Kinh tế phát triển Mã số: 9 31 01 05 Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. Nguyễn Văn Song HÀ NỘI - 2020
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa từng dùng để bảo vệ lấy bất kỳ học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã được cám ơn, các thông tin trích dẫn trong luận án này đều được chỉ rõ nguồn gốc. Hà Nội, ngày… tháng… năm 2020 Tác giả luận án Đỗ Thị Diệp i
LỜI CẢM ƠN Trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án, tôi đã nhận được sự hướng dẫn, chỉ bảo tận tình của các thầy cô giáo, sự giúp đỡ, động viên của bạn bè, đồng nghiệp và gia đình. Nhân dịp hoàn thành luận án, cho phép tôi được bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc GS.TS Nguyễn Văn Song đã tận tình hướng dẫn, dành nhiều công sức, thời gian và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới Ban Giám đốc, Ban Quản lý đào tạo, Bộ môn Kinh tế Tài nguyên và môi trường, Khoa Kinh tế và Phát triển nông thôn - Học viện Nông nghiệp Việt Nam đã tận tình giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, thực hiện đề tài và hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn tập thể lãnh đạo, cán bộ viên chức UBND tỉnh Thái Bình, UBND hai huyện ven biển Tiền Hải và Thái Thuỵ đã giúp đỡ và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài. Xin chân thành cảm ơn gia đình, người thân, bạn bè, đồng nghiệp đã tạo mọi điều kiện thuận lợi và giúp đỡ tôi về mọi mặt, động viên khuyến khích tôi hoàn thành luận án./. Hà Nội, ngày ... tháng ... năm 2020 Nghiên cứu sinh Đỗ Thị Diệp ii
MỤC LỤC Lời cam đoan ..................................................................................................................... i Lời cảm ơn ........................................................................................................................ ii Mục lục ............................................................................................................................ iii Danh mục chữ viết tắt ...................................................................................................... vi Danh mục bảng ............................................................................................................... vii Danh mục hình ................................................................................................................. ix Danh mục hộp .................................................................................................................. xi Trích yếu luận án ............................................................................................................ xii Thesis abstract................................................................................................................ xiv Phần 1. Mở đầu ............................................................................................................... 1 1.1. Tính cấp thiết của đề tài ........................................................................................ 1 1.2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài ............................................................................. 3 1.2.1. Mục tiêu chung ..................................................................................................... 3 1.2.2. Mục tiêu cụ thể ..................................................................................................... 3 1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ....................................................................... 3 1.3.1. Đối tượng nghiên cứu ........................................................................................... 3 1.3.2. Phạm vi nghiên cứu .............................................................................................. 3 1.4. Những đóng góp mới của đề tài ............................................................................ 4 1.5. Ý nghĩa khoa học và thỰc tiễn của đề tài ............................................................. 5 1.5.1. Ý nghĩa khoa học .................................................................................................. 5 1.5.2. Ý nghĩa thực tiễn ................................................................................................... 5 Phần 2. Tổng quan tài liệu ............................................................................................. 6 2.1. Cơ sở lý luận về chiến lược sinh kế của hộ dân ven biển trong bối cảnh biến đổi khí hậu..................................................................................................... 6 2.1.1. Một số khái niệm cơ bản ....................................................................................... 6 2.1.2. Đặc điểm và vai trò của chiến lược sinh kế vùng ven biển trong bối cảnh biến đổi khí hậu và khung sinh kế bền vững ...................................................... 15 2.1.3. Nội dung nghiên cứu chiến lược sinh kế vùng ven biển trong bối cảnh biến đổi khí hậu .......................................................................................................... 21 2.1.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến chiến lược sinh kế vùng ven biển trong bối cảnh biến đổi khí hậu................................................................................................... 25 iii
2.2. Cơ sở thực tiễn về chiến lược sinh kế của người dân ven biển trong bối cảnh biến đổi khí hậu .......................................................................................... 31 2.2.1. Kinh nghiệm của một số quốc gia trên thế giới về chiến lược sinh kế của người dân trong bối cảnh biến đổi khí hậu ......................................................... 31 2.2.2. Thực tiễn chiến lược sinh kế của hộ dân ven biển ở Việt Nam trong bối cảnh biến đổi khí hậu .......................................................................................... 34 2.2.3. Kinh nghiệm rút ra cho vùng nghiên cứu ........................................................... 38 2.3. Các nghiên cứu có liên quan và khoảng trống nghiên cứu ................................. 38 Tóm tắt phần 2 ................................................................................................................ 40 Phần 3. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 41 3.1. Địa điểm địa bàn nghiên cứu .............................................................................. 41 3.1.1. Điều kiện tự nhiên............................................................................................... 41 3.1.2. Điều kiện kinh tế - xã hội vùng ven biển Thái Bình ........................................... 43 3.1.3. Tình hình phát triển sinh kế vùng ven biển tỉnh Thái Bình ................................ 44 3.1.4. Một số thuận lợi, khó khăn của đặc điểm địa bàn liên quan đến vấn đề nghiên cứu ........................................................................................................... 47 3.2. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................... 48 3.2.1. Phương pháp tiếp cận và khung phân tích .......................................................... 48 3.2.2. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................... 52 3.2.3. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu .............................................................................. 61 Tóm tắt phần 3 ................................................................................................................ 61 Phần 4. Kết quả nghiên cứu VÀ THẢO LUẬN ......................................................... 62 4.1. Thực trạng chiến lược sinh kế của các hộ dân ven biển tỉnh Thái Bình trong bối cảnh biến đổi khí hậu .................................................................................... 62 4.1.1. Khái quát về biến đổi khí hậu tại ven biển tỉnh Thái Bình ................................. 62 4.1.2. Nguồn lực sinh kế của các hộ dân ven biển trong bối cảnh biến đổi khí hậu ...................................................................................................................... 68 4.1.3. Hoạt động sinh kế của các hộ dân ven biển trong bối cảnh biến đổi khí hậu .......... 78 4.1.4. Chiến lược sinh kế của các hộ dân ven biển trong bối cảnh biến đổi khí hậu ........... 88 4.1.5. Kết quả sinh kế của các hộ dân ven biển ........................................................... 110 4.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến chiến lược sinh kế của các hộ dân ven biển tỉnh Thái Bình .......................................................................................................... 119 iv
4.2.1. Ảnh hưởng của thể chế, chính sách .................................................................. 119 4.2.2. Ảnh hưởng của tài sản công.............................................................................. 120 4.2.3. Ảnh hưởng của dịch vụ công ............................................................................ 123 4.2.4. Vai trò của chính quyền địa phương và nguồn lực xã hội ................................ 126 4.2.5. Yếu tố thuộc về người dân ven biển ................................................................. 127 4.4. Giải pháp cải thiện chiến lược sinh kế của các hộ dân ven biển Thái Bình trong bối cảnh biến đổi khí hậu ........................................................................ 130 4.4.1. Căn cứ đề xuất giải pháp ................................................................................... 130 4.4.2. Giải pháp thích ứng với điều kiện thời tiết ....................................................... 134 4.4.3. Giải pháp cải thiện tổ chức, định chế, chính sách ............................................. 135 4.4.4. Giải pháp cải thiện các nguồn lực sinh kế ........................................................ 137 4.4.5. Giải pháp cải thiện chiến lược sinh kế .............................................................. 141 Tóm tắt phần 4 .............................................................................................................. 146 Phần 5. Kết luận và kiến nghị .................................................................................... 148 5.1. Kết luận ............................................................................................................. 148 5.2. Kiến nghị........................................................................................................... 149 5.2.1. Đối với Chính phủ ............................................................................................ 149 5.2.2. Đối với tỉnh, các bộ ngành ................................................................................ 150 Danh mục các công trình đã công bố có liên quan đến luận án .................................... 151 Tài liệu tham khảo ........................................................................................................ 152 Phụ lục .......................................................................................................................... 159 v
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Từ viết tắt Nghĩa tiếng Việt ADPC : Climate Change and Climate Risk Management - Quản lý biến đổi và rủi ro khí hậu BĐKH : Biến đổi khí hậu CLSK : Chiến lược sinh kế CRD : Climate-Resilient Development - Phát triển DFID : Department for International Development - Cục phát triển quốc tế ĐVT : Đơn vị tính FAO : Food and Agriculture Organization of United Nations - Tổ chức lương thực và nông nghiệp Liên Hiệp Quốc GTSX : Giá trị sản xuất IPCC : Intergovernmental Panel on Climate Change - Uỷ ban liên chính phủ về Biến đổi khí hậu NN : Nông nghiệp NTTS : Nuôi trồng thủy sản PTNT : Phát triển nông thôn TĐPTBQ : Tốc độ phát triển bình quân THCS : Trung học cơ sở THPT : Phổ thông trung học vi
DANH MỤC BẢNG STT Tên bảng Trang 2.1. Sinh kế của cộng đồng ngư dân ven biển .......................................................... 38 3.1. Phân bổ mẫu điều tra ........................................................................................ 55 3.2 Thu thập thông tin sơ cấp .................................................................................. 56 4.1. Tham gia vào các tổ chức đoàn thể ................................................................... 69 4.2. Mức độ tiếp cận các nguồn lực tự nhiên............................................................ 75 4.3. Nguồn lực vật chất của các hộ dân ven biển ..................................................... 76 4.4. Thực trạng vay vốn của các hộ dân ................................................................... 77 4.5. Thực trạng hoạt động sinh kế của các hộ dân ven biển ..................................... 79 4.6. Ảnh hưởng của bão đến nuôi trồng thuỷ sản tại điểm nghiên cứu .................... 83 4.7. Các hình thức khai thác thủy hải sản tại địa bàn nghiên cứu ............................ 85 4.8 Ảnh hưởng của biến đổi khí hậu đến hoạt động phi nông nghiệp ..................... 87 4.9. Chiến lược sinh kế dựa trên tiêu chí thu nhập và mức độ phụ thuộc vào tài nguyên thiên nhiên............................................................................................. 89 4.10. Chiến lược sinh kế phân theo các tiêu chí tổng hợp của hộ .............................. 90 4.11. So sánh chiến lược sinh kế của các hộ dân ven biển ......................................... 94 4.12. Lý do không thay đổi chiến lược sinh kế trong dài hạn .................................... 99 4.13. Thay đổi quy mô sản xuất trong bối cảnh biến đổi khí hậu............................. 101 4.14. Lựa chọn thay đổi giống trong bối cảnh biến đổi khí hậu ............................... 102 4.15. Thay đổi phương thức sản xuất trong bối cảnh biến đổi khí hậu .................... 106 4.16. Các hoạt động nâng cấp, cải thiện nguồn lực sản xuất .................................... 107 4.17. Kết quả sinh kế của các hộ dân ven biển ......................................................... 111 4.18. Kết quả sản xuất trồng trọt của các nhóm hộ phân theo chiến lược sinh kế ........ 112 4.19. Kết quả chăn nuôi của các nhóm hộ phân theo chiến lược sinh kế ................. 114 4.20. Kết quả nuôi trồng thuỷ sản của các nhóm hộ ................................................. 115 4.21. Kết quả đánh bắt của các nhóm hộ .................................................................. 117 4.22. Kết quả làm thuê trong nông nghiệp phân theo chiến lược sinh kế ................ 118 4.23. Kết quả làm phi nông nghiệp phân theo chiến lược sinh kế ............................ 119 4.24. Tình hình trang bị cơ sở vật chất hạ tầng của tỉnh Thái Bình.......................... 122 4.25. Đánh giá của hộ dân ven biển về dịch vụ khuyến nông, khuyến ngư ............. 123 4.26. Hỗ trợ sinh kế trong bối cảnh biến đổi khí hậu ............................................... 126 vii
4.27. Một số chỉ tiêu về nguồn lực con người phân theo chiến lược sinh kế ........... 128 4.28. Nhận biết về rủi ro trong sản xuất ................................................................... 129 4.29. Phân tích ma trận SWOT chiến lược sinh kế ven biển trong bối cảnh biến đổi khí hậu ....................................................................................................... 133 viii
DANH MỤC HÌNH STT Tên hình Trang 2.1. Lựa chọn chiến lược sinh kế trong ngắn hạn và dài hạn ................................... 13 2.2. Phân loại chiến lược sinh kế vùng ven biển trong bối cảnh biến đổi khí hậu ........ 14 2.3. Khung sinh kế bền vững của DFID ................................................................... 20 2.4. Vai trò của các cấp chính quyền ........................................................................ 29 2.5. Quá trình thay đổi nhận thức, hoạt động và chiến lược sinh kế của hộ dân ven biển trong bối cảnh biến đổi khí hậu........................................................... 30 3.1. Vị trí của tỉnh Thái Bình .................................................................................... 41 3.2. Giá trị sản xuất thuỷ sản năm 2017 tỉnh Thái Bình phân theo ngành hoạt động.... 46 3.3. Khung phân tích chiến lược sinh kế của các hộ dân ven biển Thái Bình trong bối cảnh biến đổi khí hậu ......................................................................... 53 3.4. Mô phỏng mô phân tích hệ thống ...................................................................... 60 3.5. Sơ đồ phân tích SWOT trong nghiên cứu chiến lược sinh kế của các hộ dân ven biển trong bối cảnh biến đổi khí hậu .................................................... 60 4.1. Diễn biến bão, lũ ở Việt Nam và các tỉnh ven biển ........................................... 62 4.2. Các mốc sự kiện thời tiết bất thường tại tỉnh Thái Bình ................................... 63 4.3. Diễn biến và xu hướng nhiệt độ tại ven biển Thái Bình giai đoạn 1962 – 2017 ....................................................................................................... 65 4.4. Diễn biến và xu thế số ngày nắng nóng, nắng nóng gay gắt tại ven biển tỉnh Thái Bình giai đoạn 1962 – 2017 ............................................................... 66 4.5. Diễn biến và xu thế số ngày rét đậm, rét hại tại ven biển Thái Bình giai đoạn 1962 – 2017 .............................................................................................. 66 4.6, 4.7. Diễn biến độ mặn lớn nhất dọc cửa sông Hồng và sông Trà Lý....................... 68 4.8. Diện tích đất canh tác vùng ven biển Thái Bình................................................ 71 4.9. Phân bổ nguồn lực và hoạt động sinh kế của các hộ dân ven biển xã Thuỵ Trường, huyện Thái Thuỵ, tỉnh Thái Bình ........................................................ 79 4.10. Ảnh hưởng của biến đổi khí hậu đến trồng trọt ................................................. 80 4.11. Chiến lược sinh kế phân theo mức độ phụ thuộc vào tài nguyên thiên nhiên ........ 89 4.12. So sánh mức quan trọng của sinh kế theo thu nhập và thực tế .......................... 91 4.13. Thích ứng với rủi ro thời tiết ở các cấp độ ........................................................ 93 4.14. So sánh chiến lược sinh kế trong quá khứ, hiện tại và tương lai ....................... 96 ix
4.15. Xu hướng thay đổi chiến lược sinh kế trong dài hạn của các hộ dân ven biển ...... 97 4.16. Thay đổi lịch thời vụ trong bối cảnh biến đổi khí hậu..................................... 104 4.17. Khái quát chiến lược sinh kế của các hộ dân ven biển trong bối cảnh biến đổi khí hậu ....................................................................................................... 110 4.18. Tiếp cận nguồn lực tài chính trong bối cảnh biến đổi khí hậu ........................ 125 4.19. Nhận thức/tiếp cận về thông tin các biểu hiện thời tiết bất thường ................. 129 4.20. Xu hướng biến động đất canh tác, dân số - lao động và cân bằng lúa gạo của tỉnh Thái Bình đến năm 2039 .................................................................... 142 4.21. So sánh xu hướng biến động cân bằng lúa gạo tỉnh Thái Bình đến năm 2039 .... 143 x
DANH MỤC HỘP STT Tên hộp Trang 4.1. Lựa chọn sinh kế trọng thực tế .......................................................................... 91 4.2. Lựa chọn sinh kế dựa vào làm thuê trong nông nghiệp ..................................... 96 4.3. Giảm diện tích nuôi trồng thuỷ sản ................................................................. 102 4.4. Ảnh hưởng của biến đổi khí hậu đối với mùa vụ đánh bắt .............................. 105 4.5. Lựa chọn hoạt động cải thiện sinh kế trong bối cảnh biến đổi khí hậu ........... 108 4.6. Tìm kiếm việc làm thêm trong bối cảnh BĐKH ............................................. 109 xi
TRÍCH YẾU LUẬN ÁN Tên tác giả: Đỗ Thị Diệp Tên Luận án: Nghiên cứu chiến lược sinh kế của người dân ven biển tỉnh Thái Bình trong bối cảnh biến đối khí hậu Chuyên ngành: Kinh tế phát triển Mã số: 9 31 01 05 Tên cơ sở đào tạo: Học viện Nông nghiệp Việt Nam Mục đích nghiên cứu Mục đích của nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng CLSK của các hộ dân ven biển tỉnh Thái Bình trong bối cảnh BĐKH, đề xuất giải pháp cải thiện chiến lược sinh tại địa bàn nghiên cứu. Phương pháp nghiên cứu Nghiên cứu sử dụng kết hợp phương pháp phân tích định tính và phân tích định lượng để xem xét chiến lược sinh kế của các hộ dân ven biển trong bối cảnh BĐKH. Số liệu thứ cấp được thu thập thông qua các nguồn tài liệu đã được công bố trong và ngoài nước có liên quan đến nội dung nghiên cứu. Số liệu sơ cấp được thu thập thông qua một số kênh: (i) quan sát địa bàn nghiên cứu, (ii) thảo luận nhóm; (iii) phỏng vấn cán bộ cấp huyện, xã, thôn; (iv) điều tra 240 hộ dân chia theo các nguồn lực và hoạt động sinh kế khác nhau. Phương pháp thống kê mô tả và thống kê so sánh là hai phương pháp chủ yếu được sử dụng phân tích số liệu bên cạnh phương pháp phân tích sinh kế, phân tích tình huống, nghiên cứu trường hợp và phương pháp mô hình phân tích hệ thống trong sử dụng các nguồn lực. Kết quả chính và kết luận Biến đổi khí hậu với các biểu hiện thời tiết bất thường diễn ra một cách thường xuyên hơn, cường độ mạnh hơn trên địa bàn tỉnh Thái Bình trong những năm gần đây. Các biểu hiện thời tiết bất thường điển hình ở vùng ven biển Thái Bình bao gồm bão lũ kết hợp với mưa lớn và triều cường, hạn hạn, xâm nhập mặn, rét đậm rét hại ảnh hưởng đến nguồn lực sinh kế và hoạt động sinh kế của người dân ven biển theo những cách khác nhau, cả trong ngắn hạn và dài hạn. Trong bối cảnh đó, các hộ dân ven biển lựa chọn thay đổi CLSK trong dài hạn theo hướng chuyển sang các sinh kế khác ít rủi ro hơn, có thu nhập cao hơn. Trong ngắn hạn, lựa chọn của các hộ dân ven biển theo hướng thích ứng với BĐKH thông qua các biện pháp như: (i) thay đổi giống cây trồng vật nuôi; (ii) thay đổi lịch mùa vụ; (iii) thay đổi phương thức sản xuất; (iv) nâng cấp cải tạo cơ sở vật chất phục vụ sản xuất; (v) tìm kiếm các hoạt động sinh kế bổ trợ. xii
Có nhiều yếu tố ảnh hưởng đến CLSK của các hộ dân ven biển trong bối cảnh BĐKH. Bên cạnh các yếu tố khách quan như môi trường tổn thương; thể chế, chính sách; tài sản công; dịch vụ công còn có các yếu tố chủ quan thuộc về bản thân của hộ như nguồn nhân lực và nhận thức về BĐKH. Các yếu tố này ảnh hưởng đến CLSK của hộ theo cả hướng tích cực và tiêu cực. Các ảnh hưởng tích cực tạo điều kiện cho các hộ lựa chọn và ổn định sinh kế dựa trên nguồn lực mà các hộ hiện có, trong bối cảnh thể chế chính sách nhất định. Các ảnh hưởng tiêu cực liên quan đến rủi ro thời tiết do BĐKH ảnh hưởng đến nguồn lực, các hoạt động sinh kế, và thu nhập; do đó, ảnh hưởng đến CLSK của các hộ dân một cách trực tiếp và gián tiếp. Để cải thiện CLSK nhằm nâng cao và ổn định thu nhập trong bối cảnh BĐKH cần có các biện pháp thích ứng và giảm nhẹ rủi ro thông qua tăng cường dự báo, nâng cấp các nguồn lực phục vụ sản xuất, đa dạng hoá các hoạt động sinh kế. Để thực hiện được các giải pháp đó, cần hoàn thiện chính sách của nhà nước liên quan đến sinh kế ven biển trong bối cảnh BĐKH, các nhóm hộ ở các CLSK khác nhau có các giải pháp khác nhau dựa trên nguồn lực, tính ổn định của các hoạt động tạo thu nhập hiện tại, và tính rủi ro giữa sinh kế hiện tại và sinh kế mới. Cụ thể đối với từng nhóm CLSK như sau: (i) các hộ nông nghiệp nên rút bớt lao động sang lĩnh vực phi nông nghiệp mà không ảnh hưởng đến quy hoạch và đề án phát triển kinh tế của tỉnh; (ii) các hộ NTTS quy mô lớn và đánh bắt xa bờ nên duy trì sinh kế hiện tại song song với các biện pháp thích ứng khác; (iii) các hộ NTTS quy mô nhỏ và đánh bắt gần bờ cân nhắc việc thay đổi sang CLSK có thu nhập cao hơn, ổn định hơn, ít rủi ro hơn nếu có nguồn nhân lực đáp ứng được yêu cầu công việc mới; (iv) nhóm hộ làm thuê trong nông nghiệp duy trì sinh kế hiện tại, đồng thời tìm kiếm bổ sung các hoạt động tạo thu nhập phù hợp với nguồn lực của hộ; (v) các hộ phi nông nghiệp cần tăng cường bồi dưỡng, nâng cao hơn nữa chất lượng lao động để tìm kiếm các công việc phi nông nghiệp có thu nhập cao hơn, ổn định hơn. xiii
THESIS ABSTRACT PhD candidate: Do Thi Diep Thesis title: Livelihood Strategies of Coastal Households of Thai Binh Province in the Context of Climate Change Major: Development Economics Code: 9 31 01 05 Educational organization: Vietnam National University of Agriculture (VNUA) Research Objectives The purpose of this study is to assess the current situation of livelihood strategies of coastal households in Thai Binh province in the context of climate change. Based on that the study proposed solutions to improve livelihood strategies in the study area. Materials and Methods The study uses a combination of qualitative and quantitative analysis to examine the livelihood strategies of coastal households in the context of climate change. Secondary data was collected through published sources related to the content of the study. Primary data was collected through several sources: (i) Village observations, (ii) Focus group discussions; (iii) Interviews with district, commune and village officials; (iv) Survey of 240 households divided by different resources and livelihood activities. Descriptive and comparative statistical methods are the two main methods used to analyze data beside some analysis methods such as livelihood analysis, case study analysis, and system analysis model in the use of resources. Main findings and conclusions Climate change, along with irregular weather patterns, has occurred more frequently and with greater intensity in Thai Binh province in recent years. Typical irregular weather patterns in coastal areas of Thai Binh include floods, storms combined with heavy rains and high tides, drought, saline intrusion affecting livelihood resources and livelihood activities in different ways, both in the short and long term. In this context, coastal households decide to change their long-term livelihood strategies towards moving to less risky and higher-income livelihood strategies. In the short term, coastal households' choices are geared towards adaptation to cliamate change through measures such as: (i) changing crop and livestock varieties; (ii) changing the crop calendar; (iii) changing production patterns; (iv) upgrading and improving facilities for production; (v) seeking additional livelihood activities. xiv
There are many factors that influence the livelihood strategies of coastal households in the context of climate change. In addition to objective factors such as vulnerable environment, policies, public assets, public services, there are subjective factors that belong to the household such as human resources and their awareness about climate change. These factors affect the livelihood strategy of household in both positive and negative ways. Positive effects enable households to select and stabilize their livelihoods based on the available resources to them, within a given institutional and policy context. Negative impacts related to weather risks affect livelihood resources, livelihood activities, and household income; therefore, it affects the livelihood strategies of households directly and indirectly. To improve livelihood strategies of coastal households in the context of climate change, it requires adaptive measures and risk reduction through enhanced forecasting and upgrading of resources for production, and diversify livelihood activities as well. In order to implement such solutions, it is necessary to finalize government policies related to coastal livelihoods in the context of climate change. The households in different livelihood strategy groups have different solutions based on existed resources, the stability of current income-generating activities, and the risk between existing and new livelihoods. Specifically, solutions for each group of livelihood strategy as follows: (i) Agricultural households should shift labor from agricultural to non-agricultural sectors without affecting the provincial economic development planning and scheme; (ii) Large scale aquaculture and offshore fishing households should maintain their current livelihoods in parallel with other adaptation measures; (iii) Smallholder aquaculture and near-shore fishing consider changing to a higher-income, more stable, less risky livelihood strategy if human resources are available; (iv) Off-farm livelihood group should maintain their current livelihoods beside seeking additional income generating activities that are suitable to their resources; (v) Non-farm households should enhance fostering and further improve the quality of labor to seek non-agricultural jobs with higher and more stable incomes. xv
PHẦN 1. MỞ ĐẦU 1.1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI Vùng ven biển là nơi phát triển năng động, tập trung đông dân cư nhất thế giới. Theo nghiên cứu của Nguyễn Thọ Đạt & Vũ Thị Hoài Thu (2012), hiện có khoảng 40% dân số thế giới, tương ứng với khoảng 3 tỉ người sinh sống ở khu vực ven biển. Riêng ở châu Á, 60% trong tổng số 3,5 tỷ dân (tương ứng với 2,1 tỷ) sống dọc 62.800 km bờ biển (Barbara & cs., 2015). Việc tăng nhanh dân số ở khu vực ven biển đã thúc đẩy mạnh mẽ quá trình sử dụng các diện tích hoang hóa và các loại tài nguyên khác nhau ở dải đất này, tạo ra nhiều lợi ích kinh tế như cải thiện hệ thống giao thông, phát triển công nghiệp và đô thị, doanh thu từ du lịch và thực phẩm. So với các vùng sinh thái nông nghiệp khác, vùng ven biển là khu vực phát triển năng động, nhưng đồng thời cũng là nơi chịu nhiều tác động từ tự nhiên, đặc biệt là biến đổi khí hậu (BĐKH) trong những năm gần đây. Ngay cả khi không phải đối mặt với BĐKH, vùng ven biển đã phải đối mặt với những áp lực hiện tại liên quan đến gia tăng dân số, ô nhiễm môi trường và cạn kiệt tài nguyên. BĐKH với các biểu hiện thời tiết bất thường sẽ làm trầm trọng hơn những vấn đề hiện tại của khu vực ven biển theo những cách khác nhau (Climate Change Science Program, 2009), sinh kế của người dân ven biển dựa vào nguồn tài nguyên nhạy cảm với thời tiết do đó cũng bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Việt Nam là nước có bờ biển dài với 3260 km, đứng thứ 27 thế giới. Cùng với Indonesia, Việt Nam là quốc gia điển hình cho việc di dân từ đất liền lấn ra biển, mật độ dân số bình quân vùng ven biển dao động từ 500 đến 2000 người/km2, gấp 3 lần so với bình quân chung của cả nước. Ở Việt Nam, đa số người dân sống ở khu vực nông thôn, miền núi và ven biển. Chiến lược sinh kế (CLSK) của họ, đặc biệt là CLSK của người dân nghèo (chủ yếu là trồng trọt, chăn nuôi, nuôi trồng thủy sản, và đánh bắt) phần lớn dựa vào điều kiện tự nhiên và thời tiết (Department for International Development - DFID, 2009). Vì vậy, rủi ro thời tiết sẽ là trở ngại lớn đối với chiến lược giảm nghèo và phát triển bền vững. Hơn nữa, Việt Nam được dự đoán sẽ là một trong những quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề nhất bởi BĐKH do có bờ biển dài, phụ thuộc nhiều vào nông nghiệp, trình độ phát triển thấp ở khu vực nông thôn (MCElwee, 2010). Trong bối cảnh đó, sinh kế của cộng 1
đồng ven biển Việt Nam sẽ bị ảnh hưởng rõ rệt nhất bởi tác động bất lợi từ thiên nhiên bên cạnh các áp lực môi trường hiện tại. Thái Bình là tỉnh ven biển thuộc vùng đồng bằng sông Hồng, có mật độ dân số đông, tập trung phần lớn ở khu vực đồng bằng ven biển - nơi CLSK của người dân chủ yếu dựa vào các nguồn tài nguyên nhạy cảm cao với dao động thời tiết, điển hình là nuôi trồng và đánh bắt thủy hải sản (Sở Nông nghiệp và PTNT Thái Bình, 2019). Theo thống kê, các biểu hiện thời tiết bất thường diễn ra với tần suất nhiều hơn ở ven biển Thái Bình trong những năm gần đây. Cụ thể, bão và áp thấp nhiệt đới tăng giảm thất thường, giai đoạn 1996 – 2004 số lượng các cơn bão và áp thấp nhiệt đới đổ bộ vào Thái Bình có xu hướng giảm dần, nhưng lại có dấu hiệu tăng trở lại giai đoạn 2004 – 2016; độ mặn tăng sâu vào các cửa sông từ 15-20 km; mực nước biển tăng khoảng 2,9mm/năm giai đoạn 1993-2010 (Cục Thống kê tỉnh Thái Bình, 2019). Dưới lăng kính phân tích sinh kế, có nhiều yếu tố ảnh hưởng đến CLSK nhưng BĐKH có thể được nhìn nhận như yếu tố chủ yếu gây ra tổn hại đến các CLSK ven biển thông qua quá trình chuyển đổi các điều kiện khí hậu quen thuộc theo mùa (Carew-Reid, 2007). Thực tế cho thấy các hộ dân ven biển Thái Bình đã phải đối mặt với các tác động của BĐKH, điển hình là bão, lũ bất thường kết hợp với triều cường ngày càng tăng, các cơn bão phá hủy tài sản và ảnh hưởng tới nhiều hoạt động và chiến lược sinh kế của các hộ dân ven biển, đặc biệt là các hoạt động sinh kế gắn với nông nghiệp, rủi ro cao, phụ thuộc nhiều vào tài nguyên thiên nhiên và nguồn lợi từ biển. Trước thực trạng trên, một số câu hỏi đặt ra là: (i) Diễn biến của BĐKH tại ven biển tỉnh Thái Bình hiện nay như thế nào; (ii) Ảnh hưởng của BĐKH đến tài sản và hoạt động sinh kế ở vùng ven biển ra sao; (iii) Lựa chọn CLSK của hộ dân ven biển trong bối cảnh BĐKH như thế nào; (iv) Những yếu tố nào ảnh hưởng đến CLSK của người dân ven biển trong bối cảnh BĐKH? Và, (v) cần có giải pháp gì để cải thiện CLSK của người dân ven biển để tăng thu nhập, giảm thiểu rủi ro, giảm thiểu phụ thuộc vào tài nguyên thiên nhiên trong bối cảnh BĐKH? Nghiên cứu “Chiến lược sinh kế của các hộ dân ven biển tỉnh Thái Bình trong bối cảnh BĐKH” được tiến hành để trả lời một cách thỏa đáng các câu hỏi trên. 2
1.2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI 1.2.1. Mục tiêu chung Trên cơ sở nghiên cứu, đánh giá thực trạng chiến lược sinh kế của các hộ dân ven biển tỉnh Thái Bình trong bối cảnh biến đổi khí hậu, đề xuất giải pháp nhằm cải thiện sinh kế của các hộ dân ven biển tại địa bàn nghiên cứu. 1.2.2. Mục tiêu cụ thể 1) Hệ thống hóa, phát triển cơ sở lý luận và thực tiễn về chiến lược sinh kế ven biển trong bối cảnh biến đổi khí hậu; 2) Đánh giá thực trạng và phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến chiến lược sinh kế của các hộ dân ven biển tỉnh Thái Bình trong bối cảnh biến đổi khí hậu; 3) Phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến chiến lược sinh kế của các hộ dân ven biển trong bối cảnh biến đổi khí hậu tại tỉnh Thái Bình; 4) Đề xuất các giải pháp cải thiện sinh kế của các hộ dân ven biển trong bối cảnh biến đổi khí hậu tại địa bàn nghiên cứu. 1.3. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU 1.3.1. Đối tượng nghiên cứu Vấn đề nghiên cứu: Sinh kế, chiến lược sinh kế của các hộ dân ven biển tỉnh Thái Bình trong bối cảnh biến đổi khí hậu. Đối tượng khảo sát: các hộ dân ven biển tỉnh Thái Bình; cán bộ quản lý cấp tỉnh, huyện, xã, thôn liên quan đến vấn đề nghiên cứu. 1.3.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi nội dung: Nghiên cứu này nhằm phân tích những thay đổi trong CLSK của các hộ dân ven biển trong bối cảnh BĐKH. Do vốn có bờ biển thấp lại thêm sự kết hợp của dao động khí hậu và bão nhiệt đới khiến Thái Bình ngày càng phải đối mặt với các hiện tượng thời tiết bất thường liên quan đến BĐKH thường xuyên hơn (ADPC, 2013). Vì vậy, BĐKH sẽ được xem xét là bối cảnh tổn thương chủ yếu trong phân tích CLSK của các hộ dân ven biển Thái Bình; trong đó nhấn mạnh đến các biểu hiện thời tiết bất thường có ảnh hưởng trực tiếp và rõ rệt nhất đối với vùng ven biển là bão, lũ kết hợp với triều cường. 3