Luận án tiến sĩ Kinh tế: Nghiên cứu chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ.

Chia sẻ: Huc Ninh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:197

Thêm vào BST

Báo xấu

35
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của luận án nhằm đánh giá thực trạng chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại tác tỉnh Nam Trung Bộ nhằm tìm ra những hạn chế, tồn tại của chuỗi từ đó đưa ra hệ thống giải pháp nhằm nâng cấp chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ trong thời gian tới.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án tiến sĩ Kinh tế: Nghiên cứu chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ.

HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM LƯU VĂN HUY NGHIÊN CỨU CHUỖI GIÁ TRỊ CÁ NGỪ ĐẠI DƯƠNG TẠI CÁC TỈNH NAM TRUNG BỘ LUẬN ÁN TIẾN SĨ NHÀ XUẤT BẢN HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP - 2018
HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM LƯU VĂN HUY NGHIÊN CỨU CHUỖI GIÁ TRỊ CÁ NGỪ ĐẠI DƯƠNG TẠI CÁC TỈNH NAM TRUNG BỘ Chuyên ngành: Kinh tế nông nghiệp Mã số: 9 62 01 15 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Hữu Ngoan NHÀ XUẤT BẢN HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP - 2018 i
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng, đây là công trình nghiên cứu của tôi. Các số liệu và kết quả nghiên cứu sử dụng trong Luận án là trung thực và chưa từng được dùng để bảo vệ một học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng, mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện Luận án đã được cảm ơn đầy đủ, các thông tin trích dẫn trong Luận án đều được chỉ rõ nguồn gốc theo qui định. Hà Nội, ngày 10 tháng 10 năm 2018 Tác giả luận án Lưu Văn Huy i
LỜI CẢM ƠN Trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành Luận án này, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Nguyễn Hữu Ngoan người hướng dẫn khoa học đã tận tình giúp đỡ và định hướng giúp tôi trưởng thành trong công tác nghiên cứu và hoàn thiện Luận án của mình. Tôi xin ghi nhận và biết ơn sự giúp đỡ quý báu của tập thể các Thầy, Cô giáo Bộ môn Kế hoạch và Đầu tư, Khoa Kinh tế và Phát triển nông thôn, Ban Quản lý đào tạo, Ban Giám đốc Học Viện Nông nghiệp Việt Nam đã tận tình giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thiện Luận án. Đặc biệt tôi xin chân thành cảm ơn Lãnh đạo Tổng cục Thủy sản, Các Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Chi cục Thủy sản, phòng Nông nghiệp các huyện và UBND các xã có nghề cá ngừ phát triển ở 3 tỉnh Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa và Hiệp hội Chế biến và xuất khẩu Thủy sản Việt Nam, Hiệp Hội cá ngừ Việt Nam đã tạo điều kiện về thời gian, sắp xếp kế hoạch tiếp xúc với các đơn vị sản xuất kinh doanh cá ngừ ở địa phương. Ngoài ra, tôi xin gửi lời cảm ơn đến tất cả bà con ngư dân, các cơ sở thu mua, chế biến và tiêu thụ cá ngừ đại dương tại các địa phương ở các tỉnh Nam Trung Bộ đã tạo điều kiện cho tôi được tiếp xúc, trao đổi, cung cấp các thông tin về tình hình khai thác, thu mua và chế biến cá ngừ đại dương để tôi có được bộ số liệu đầy đủ nhất trong quá trình phân tích và hoàn thành Luận án. Trong thời gian học tập và nghiên cứu, tôi cũng nhận được sự hỗ trợ và giúp đỡ tận tình của cán bộ nghiên cứu viên phòng Kinh tế thủy sản thuộc Viện Kinh tế và Quy hoạch thủy sản đã tạo điều kiện về thời gian và tinh thần, động viên giúp đỡ, trao đổi học thuật trong quá trình nghiên cứu hoàn thành Luận án. Cuối cùng, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới bạn bè, người thân và đồng nghiệp đã luôn kịp thời động viên, chia sẻ và tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành Luận án của mình. Hà Nội, ngày 10 tháng 10 năm 2018 Tác giả luận án Lưu Văn Huy ii
MỤC LỤC Trang Lời cam đoan ..................................................................................................................... i Lời cảm ơn ........................................................................................................................ ii Danh mục từ viết tắt tiếng việt ......................................................................................... vi Danh mục từ viết tắt tiếng anh ........................................................................................ vii Danh mục bảng ................................................................................................................ ix Danh mục hình ................................................................................................................. xi Trích yếu luận án ........................................................................................................... xiv Thesis abstract................................................................................................................ xvi Phần 1. Mở đầu ............................................................................................................... 1 1.1. Tính cấp thiết của đề tài ...................................................................................... 1 1.2. Câu hỏi nghiên cứu ............................................................................................. 3 1.3. Mục tiêu nghiên cứu ........................................................................................... 3 1.3.1. Mục tiêu chung .................................................................................................. 3 1.3.2. Mục tiêu cụ thể .................................................................................................. 3 1.4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...................................................................... 4 1.4.1. Đối tượng nghiên cứu ........................................................................................ 4 1.4.2. Phạm vi nghiên cứu ........................................................................................... 4 1.5. Những đóng góp mới về mặt khoa học và thực tiễn của luận án ....................... 4 1.5.1. Đóng góp về mặt khoa học ................................................................................ 4 1.5.2. Đóng góp về mặt thực tiễn................................................................................. 5 Phần 2. Cơ sở lý luận và thực tiễn về nghiên cứu chuỗi giá trị cá ngừ đại dương ........................................................................................................... 6 2.1. Cơ sở lý luận ....................................................................................................... 6 2.1.1. Một số khái niệm cơ bản ................................................................................... 6 2.1.2. Đặc trưng sản phẩm và đặc trưng của chuỗi giá trị cá ngừ đại dương ............ 13 2.1.3. Nội dung nghiên cứu chuỗi giá trị cá ngừ đại dương ...................................... 15 2.1.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến chuỗi giá trị cá ngừ đại dương .............................. 19 2.1.5. Đề xuất định hướng và giải pháp nâng cấp chuỗi giá trị cá ngừ đại dương ........... 21 2.2. Cơ sở thực tiễn .................................................................................................. 22 iii
2.2.1. Thực trạng và kinh nghiệm phát triển ngành khai thác cá ngừ đại dương trên toàn cầu và ở một số quốc gia .................................................................. 22 2.2.2. Tổng quan các công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài ở trong và ngoài nước ....................................................................................................... 26 Tóm tắt phần 2 ................................................................................................................ 35 Phần 3. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 36 3.1. Đặc điểm địa bàn nghiên cứu ........................................................................... 36 3.1.1. Điều kiện tự nhiên ........................................................................................... 36 3.1.2. Đặc điểm kinh tế-xã hội................................................................................... 37 3.1.3. Đánh giá chung về đặc điểm địa bàn các tỉnh Nam Trung Bộ ......................... 43 3.2. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................. 44 3.2.1. Phương pháp tiếp cận ...................................................................................... 44 3.2.2. Khung phân tích............................................................................................... 45 3.2.3. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................. 46 3.2.4. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu ............................................................................ 52 Tóm tắt phần 3 ................................................................................................................ 55 Phần 4. Kết quả nghiên cứu và thảo luận ................................................................... 56 4.1. Thực trạng ngành khai thác, thu mua, chế biến và tiêu thụ cá ngừ ở Việt Nam và tại các tỉnh nam trung bộ ................................................................................ 56 4.1.1. Thực trạng khai thác cá ngừ đại dương ........................................................... 56 4.1.2. Thực trạng cơ sở thu mua cá ngừ đại dương ................................................... 60 4.1.3. Thực trạng cơ sở chế biến và tiêu thụ cá ngừ đại dương ................................. 60 4.1.4. Những lợi thế, hạn chế, tồn tại và nguyên ngân của những hạn chế tồn tại chủ yếu ngành cá ngừ ở các tỉnh Nam Trung Bộ ............................................ 62 4.2. Thực trạng chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh nam trung bộ Việt Nam........................................................................................................... 66 4.2.1. Sơ đồ chuỗi giá trị cá ngừ đại dương ............................................................... 66 4.2.2. Thực trạng hoạt động và hiệu quả hoạt động chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ ................................................................... 72 4.3. Phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh nam trung bộ ............................................................................................ 109 4.3.1. Ảnh hưởng của điều kiện tự nhiên (ngư trường) ........................................... 109 iv
4.3.2. Ảnh hưởng của trình độ chuyên môn, công nghệ khai thác và bảo quản cá ngừ............................................................................................................. 109 4.3.3. Ảnh hưởng của công tác tổ chức thu mua, chế biến và sự liên kết với ngư dân .......................................................................................................... 114 4.3.4. Ảnh hưởng của thị trường tiêu thụ cá ngừ ..................................................... 118 4.3.5. Ảnh hưởng của thể chế chính sách ................................................................ 122 4.3.6. Ảnh hưởng của yếu tố vốn sản xuất kinh doanh............................................ 123 4.4. Định hướng và một số giải pháp nâng cấp chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh nam trung bộ ................................................................................ 125 4.4.1. Định hướng phát triển chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ đến năm 2025 ................................................................................ 125 4.4.2. Một số giải pháp nâng cấp chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ ............................................................................................... 128 Tóm tắt phần 4 .............................................................................................................. 141 Phần 5. Kết luận và kiến nghị .................................................................................... 142 5.1. Kết luận........................................................................................................... 142 5.2. Kiến nghị ........................................................................................................ 143 Danh mục một số công trình đã công bố liên quan đến luận án ................................... 145 Tài liệu tham khảo ........................................................................................................ 146 Phụ lục ........................................................................................................................ 152 v
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT Từ viết tắt Nghĩa tiếng Việt ATVSTP An toàn vệ sinh thực phẩm CPSX Chi phí sản xuất DNBB Doanh nghiệp bán buôn CSBL Cơ sở bán lẻ CV Công suất máy thủy ĐH/CĐ Đại học/Cao đẳng DNCB Doanh nghiệp chế biến DNTN Doanh nghiệp tư nhân DVHC Dịch vụ hậu cần ĐVT Đơn vị tính GTGT Giá trị gia tăng HQKT Hiệu quả kinh tế HTX Hợp tác xã KH-CN Khoa học-công nghệ KH-KT Khoa học-Kỹ thuật KTTS Khai thác thủy sản ND Ngư dân NHTM Ngân hàng thương mại NN&PTNT Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn NSKT Năng suất khai thác SXKD Sản xuất kinh doanh TB Trung bình TĐTTBQ Tốc độ tăng trưởng bình quân THCN Trung học chuyên nghiệp TK Tài khoản TL/CV Thương lái/chủ vựa TSCĐ Tài sản cố định TTNĐ Tiêu thụ nội địa VAT Thuế giá trị gia tăng VNĐ Việt Nam đồng vi
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG ANH Viết tắt Nội dung viết tắt tiếng Anh Nội dung từ viết tắt tiếng Việt ADB Asian Development Bank Ngân hàng Phát triển Châu Á Association of ASEAN Cộng đồng các nước Đông Nam Á Southeast Asian Nations CAS Cells Alive System Hệ thống bảo quản tế bào Commission for the Ủy ban bảo tồn cá ngừ Vây xanh phía CCSBT Conservation of Southern Nam Bluefin Tuna CF Conventionally frozen Cấp đông tiếp xúc Dolphin Protection Consumer Luật Thông tin cho người tiêu dùng về DPCIA Information Act bảo vệ cá heo của Mỹ DRC Domestic Resource Coeficient Chi phí nguồn lực nội địa Tổ chức phi Chính phủ của Mỹ về bảo EII Earth Island Istitutes vệ “An toàn cá heo” EU European Union Cộng đồng Châu âu Food and Agriculture Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp FAO Organization of the United Liên Hiệp Quốc Nations Dự án Cải thiện nghề Khai thác cá ngừ FIP Fisheries Improvement Project vây vàng ở Việt Nam GDP Gross Domestic Product Tổng sản phẩm quốc nội GMP Good Manufacturing Practices Tiêu chuẩn thực hành sản xuất tốt GO Giá trị sản xuất German Organisation for Tổ chức hỗ trợ phát triển kỹ thuật GTZ Technical Cooperation Cộng hòa Liên bang Đức Hazard Analysis and Critical HACCP Hệ thống quản lý chất lượng Control Points Inter-American Tropical Tuna Ủy ban quản lý nghề cá ngừ vùng nhiệt IATTC Commission đối của Trung Mỹ International Commission for Ủy ban Quốc tế về bảo tồn cá ngừ ICCAT the Conservation of Atlantic vùng Đại Tây Dương Tunas Indian Ocean Tuna IOTC Ủy ban nghề cá ngừ Ấn Độ Dương Commission IQF Individual Quick Frozen Thiết bị cấp đông rờinhanh từng cá thể International Organization for ISO Tổ chức Quốc tế về tiêu chuẩn hoá Standardization vii
Viết tắt Nội dung viết tắt tiếng Anh Nội dung từ viết tắt tiếng Việt International Union for Liên minh Quốc tế Bảo tồn Thiên IUCN Conservation of Nature nhiên và Tài nguyên Thiên nhiên illegal, unreported and IUU Hoạt động đánh bắt cá bất hợp pháp unregulated fishing Vietnam Institute of Viện Khoa học Khí tượng thủy văn và IMHEN Meteorology Hydrology and Biến đổi khí hậu Climate change The Japan International JICA Cơ quan Hợp tác Quốc Tế Nhật Bản Cooperation Agency PPP Public - Private Partner Đầu tư Hợp tác công tư. Phương pháp đánh giá nhanh có sự PRA Participatory Rural Appraisal tham gia của người dân. The Coefficient of Revealed RCA Lợi thế so sánh tiết lộ Comparative Advantage Research Institute for marine RIMF Viện nghiên cứu hải sản fisheries SEAFDE Southeast Asian Fisheries Trung tâm Phát triển Nghề cá Đông- C Development Center Nam Á. Dự án nuôi trồng phát triển thủy sản SEAT SustainingEthicalAquaticTrade theo chuẩn thương mại Sanitation Standard Operating Quy phạm vệ sinh và thủ tục kiểm soát SSOP Procedures vệ sinh àn toàn thực phẩm. Strengths, Weaknesses, Phân tích điểm mạnh, điểm yếu, cơ SWOT Opportunities, Threats hội, thách thức. USD United States dollar Đơn vị tiền tệ Mỹ. Vietnam Association of Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thủy VASEP Seafood Exporters and sản Việt Nam. Producers Vietnam Institute of Fisheries VIFEP Viện Kinh tế và Quy hoạch thủy sản. Economics and Planning VINAT Vietnam Tuna Association Hiệp hội cá ngừ Việt Nam UNA Western and Central Pacific Ủy ban nghề cá Trung và Tây Thái WCPFC Fisheries Commission Bình Dương. Vùng biển Trung và Tây Thái Bình WCPO Western Central Pacific Ocean Dương. WTO World Trade Organization Tổ chức Thương mại Thế giới viii
DANH MỤC BẢNG TT Tên bảng Trang 2.1. Một số khác biệt giữa chuỗi cung ứng và chuỗi giá trị ....................................... 12 3.1. Một số chỉ tiêu phát triển kinh tế 3 tỉnh Nam Trung Bộ năm 2016 .................... 39 3.2. Thu nhập bình quân nhân khẩu của 3 tỉnh trong vùng Nam Trung Bộ giai đoạn 2010-2016................................................................................................... 40 3.3. Hiện trạng dân số và lao động ở 3 tỉnh Nam Trung Bộ năm 2016 ..................... 42 3.4. Số lượng mẫu điều tra ......................................................................................... 48 3.5. Phương pháp phân tích chi phí và lợi nhuận Kaplinsky and Moris .................... 50 4.1. Cơ cấu tàu khai thác cá ngừ ở Việt Nam giai đoạn 2011-2016 .......................... 56 4.2. Sản lượng khai thác cá ngừ ở Việt Nam giai đoạn 2011-2016 ........................... 57 4.3. Sản lượng khai thác cá ngừ tại 3 tỉnh Nam Trung Bộ 2011-2015 ...................... 58 4.4. Năng suất khai thác cá ngừ các tỉnh Nam Trung Bộ 2011-2015 ........................ 58 4.5. Cơ sở thu mua cá ngừ tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2016 ............................. 60 4.6. Hiện trạng số doanh nghiệp chế biến cá ngừ tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2016 ............................................................................................................. 61 4.7. Xuất khẩu cá ngừ của Việt Nam giai đoạn 2010-2017 ....................................... 61 4.8. Chức năng, nhiệm vụ của từng tác nhân chính trong chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ ................................................................. 67 4.9. Cơ cấu sản phẩm cá ngừ đại dương chế biến và tiêu thụ bình quân năm 2014, 2015 ........................................................................................................... 69 4.10. Chức năng, nhiệm vụ của các tổ chức hỗ trợ chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ .................................................................................. 71 4.11. Hiệu quả kinh tế ngư dân khai thác cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ ............................................................................................................. 77 4.12. Kết quả thu mua cá ngừ đại dương của cơ sở thu mua tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2014 và 2015............................................................................... 79 4.13. Hiệu quả kinh tế cơ sở mua cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2014 và 2015 ............................................................................................... 80 4.14. Hiện trạng thu mua, chế biến và tiêu thụ cá ngừ đại dương của doanh nghiệp chế biến tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2014 và 2015 ......................... 83 ix
4.15. Hiệu quả kinh tế doanh nghiệp chế biến cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2014 và 2015............................................................................... 84 4.16. Thực trạng tiêu thụ sản phẩm cá ngừ đại dương trong nước của doanh nghiệp bán buôn tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2014 và 2015........................ 86 4.17. Hiệu quả kinh tế doanh nghiệp bán buôn tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2014 và 2015 ....................................................................................................... 86 4.18. Thực trạng thu mua và bán sản phẩm cá ngừ đại dương của cơ sở bán lẻ tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2014 và 2015 ........................................................ 88 4.19. Hiệu quả kinh tế cơ sở bán lẻ cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ ..... 88 4.20. Phân tích kinh tế chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ của Việt Nam, tính bình quân năm 2014 và 2015 ............................................... 94 4.21. Phân phối lợi ích/đơn vị sản phẩm cá ngừ đại dương qua các tác nhân trong chuỗi theo Kaplinsky and Moris ................................................................ 96 4.22. Phân phối lợi nhuận/năm các tác nhân trong chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ .................................................................................. 96 4.23. Thực trạng chất lượng sản phẩm chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015.................................................................................. 105 4.24. Năng lực cạnh tranh về giá cá ngừ xuất khẩu của Việt Nam so với top 10 nước xuất khẩu cá ngừ vào thị trường Mỹ giai đoạn 2010-2015 ...................... 107 4.25. Chi phí nguồn lực trong nước cho sản xuất 1 kg cá ngừ đại dương tươi, nguyên con tại các tỉnh Nam Trung Bộ của Việt Nam năm 2013 .................... 108 4.26. Cơ cấu chất lượng nguồn nhân lực các tác nhân Chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015 ...................................................... 110 4.27. Công nghệ bảo quản trên tàu khai thác cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015 ........................................................................................... 113 4.28. Định hướng phát triển các kênh trong chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ của Việt Nam đến năm 2025 ...................................... 127 4.29. Định hướng thị trường xuất khẩu cá ngừ đại dương đến 2025 ......................... 128 4.30. Ước tính lợi ích liên kết theo mô hình Hợp tác xã khai thác cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ ..................................................................... 132 x
DANH MỤC HÌNH TT Tên hình Trang 2.1. Sơ đồ chuỗi cung ứng đơn giản ............................................................................ 8 2.2. Sơ đồ chuỗi cung ứng mở rộng ............................................................................. 8 2.3. Khung phân tích chuỗi giá trị của Porter .............................................................. 9 2.4. Chiến lược nâng cấp sản phẩm, đầu tư và áp dụng tiến bộ khoa học công nghệ nhằm nâng cấp chuỗi giá trị cá ngừ đại dương .......................................... 17 2.5. Sản lượng cá ngừ đại dương thuộc vùng biển Trung và Tây Thái Bình Dương, giai đoạn 1960-2015 .............................................................................. 22 2.6. Số lượng tàu vây cá ngừ trong vùng biển Trung và Tây Thái Bình Dương, giai đoạn 1972-2015............................................................................................ 23 2.7. Số lượng tàu câu vây cá ngừ vùng biển Trung và Tây Thái Bình Dương, giai đoạn 1972-2015............................................................................................ 23 2.8. Hệ số khai thác (F) và trữ lượng (B) cá ngừ mắt to vùng biển Trung và Tây Thái Bình Dương ................................................................................................ 23 2.9. Chuỗi cung ứng cá ngừ tại Indonesianăm 2010 .................................................. 27 2.10. Chuỗi giá trị cá ngừ vây vàng tại Srilanka năm 2008 ......................................... 28 2.11. Chuỗi giá trị cá ngừ của Thái Lan năm 2010 ...................................................... 28 2.12. Chuỗi giá trị cá ngừ của Philippines năm 2008 .................................................. 29 2.13. Chuỗi giá trị cá ngừ của Ghana ........................................................................... 30 2.14. Chuỗi giá trị sản phẩm khai thác thủy sản của FAO năm 2006 ........................... 31 3.1. Nguồn lợi hải sản biển Miền Trung, khả năng khai thác cho phép .................... 37 3.2. Cơ cấu kinh tế 3 tỉnh Nam Trung Bộ trong giai đoạn 2011-2016 ...................... 38 3.3. Cơ cấu kinh tế nông nghiệp 3 tỉnh Nam Trung Bộ 2011-2016 ........................... 38 3.4. Khung phân tích chuỗi giá trị cá ngừ đại dương ................................................. 45 4.1. Năng suất khai thác cá ngừ phân theo công suất máy thủy các tỉnh Nam Trung Bộ giai đoạn 2011-2015 ........................................................................... 59 4.2. Cơ cấu thị trường tiêu thụ cá ngừ đại dương ở thị trường nội địa ...................... 62 4.3. Cơ cấu nguồn cung cá ngừ đại dương ở thị trường nội địa................................. 62 4.4. Sơ đồ chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ của Việt Nam ............................................................................................................. 70 4.5. Cơ cấu độ tuổi của chủ tàu và lao động khai thác cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015 ............................................................................ 72 4.6. Trình độ văn hóa của chủ tàu và lao động trên tàu cá khai thác cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015 ...................................................... 73 xi
4.7. Trình độ chuyên môn của chủ tàu và lao động trên tàu cá khai thác cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015 ................................................ 73 4.8. Kinh nghiệm của chủ tàu và lao động khai thác cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015 ............................................................................ 74 4.9. Ngư trường khai thác cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015 ............................................................................................................. 75 4.10. Năng suất khai thác cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015 ............................................................................................................. 76 4.11. Trình độ học vấn của các cơ sở thu mua cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015 ............................................................................................ 78 4.12. Kinh nghiệm của các cơ sở thu mua cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015 ............................................................................................ 79 4.13. Nhà xưởng, công suất bình quân doanh nghiệp chế biến cá ngừ tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2014 và 2015 ...................................................................... 81 4.14. Lao động bình quân ở các doanh nghiệp chế biến cá ngừ tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2014 và 2015............................................................................... 82 4.15. Trình độ lao động quản lý tại các doanh nghiệp chế biến cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015 ................................................................. 82 4.16. Trình độ lao động chuyên môn tại các doanh nghiệp chế biến cá ngừ đại dương các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015 ........................................................... 82 4.17. Kinh nghiệm của lao động tại các doanh nghiệp chế biến cá ngừ tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015 ............................................................................ 83 4.18. Tỷ lệ sự hài lòng của khách hàng về thương hiệu sản phẩm .............................. 99 4.19. Sự hài lòng của khách hàng về về hình thức thanh toán ................................... 100 4.20. Thời gian đáp ứng của chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015 .......................................................................................... 101 4.21. Trao đổi thông tin trong chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ 2015 .................................................................................................. 102 4.22. Nội dung thông tin trao đổi giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ 2015 ............................................................ 102 4.23. Tần suất trao đổi thông tin giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ 2015 ............................................................ 103 4.24. Mức độ tin tưởng thông tin trao đổi giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015 ....................................... 104 4.25. Quan điểm của ngư dân các tỉnh Nam Trung Bộ về sản lượng cá ngừ so với 5 năm trước ................................................................................................. 109 xii
4.26. Xác định vị trí và độ sâu thả câu của ngư dân khai thác cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015 ............................................................... 111 4.27. Hướng thả và quỹ đạo thả câu của ngư dân khai thác cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015 ...................................................................... 111 4.28. Phương thức bảo quản cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015 ........................................................................................................... 114 4.29. Hợp đồng liên kết giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015 ............................................................... 114 4.30. Thời gian tham gia liên kết giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015 .................................................... 115 4.31. Tính ổn định liên kết giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015 .................................................... 116 4.32. Tình hình thực hiện hợp đồng liên kết trong chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015 ............................................................... 117 4.33. Đánh giá của ngư dân về cơ sở hạ tầng và dịch vụ hậu cần tại các cảng cá ở các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015 ...................................................................... 117 4.34. Khả năng tiếp cận chính sách Chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ 2015 ......................................................................................... 122 4.35. Hiệu quả của chính sách trong liên kết cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015 .......................................................................................... 123 4.36. Tỷ lệ ngư dân nhận hỗ trợ vốn từ nậu/vựa tại các tỉnh Nam Trung Bộ năm 2015 ........................................................................................................... 124 4.37. Đề xuất mô hình hoạt động của hợp tác xã khai thác cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ ..................................................................................... 133 4.38. Đề xuất mô hình chợ đấu giá cá ngừ đại dương chuyên dụng tại các tỉnh Nam Trung Bộ .................................................................................................. 134 4.39. Đề xuất mô hình cho vay theo chuỗi giá trị chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ trong thời gian tới .................................................. 137 xiii
TRÍCH YẾU LUẬN ÁN Tên Tác giả: Lưu Văn Huy Tên Luận án: Nghiên cứu chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ. Chuyên ngành: Kinh tế nông nghiệp Mã số: 9 62 01 15 Tên cơ sở đào tạo: Học viện Nông nghiệp Việt Nam Mục đích nghiên cứu Đánh giá thực trạng chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại tác tỉnh Nam Trung Bộ nhằm tìm ra những hạn chế, tồn tại của chuỗi từ đó đưa ra hệ thống giải pháp nhằm nâng cấp chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ trong thời gian tới. Phương pháp nghiên cứu Trên cơ sở kế thừa số liệu thứ cấp và sơ cấp (317 phiếu) tại các tỉnh Nam Trung Bộ, bằng phương pháp phân tích thống kê mô tả; phương pháp phân tích chuỗi giá trị theo Kaplinsky and Morris (2001); phương pháp phân tích năng lực cạnh tranh; phương pháp cho điểm (thang điểm 5) từ cấp độ hoàn toàn không đồng ý đến cấp độ hoàn toàn đồng ý... nhằm làm rõ các mục tiêu và nội dung nghiên cứu chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ. Kết quả chính và kết luận - Luận án đã luận giải và xây dựng những luận cứ khoa học cho nghiên cứu lý luận và thực tiễn về chuỗi giá trị. - Về lập sơ đồ chuỗi cho thấy có 4 kênh chính trong chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ. Cụ thể có các kênh sau: (i) Kênh 1 (NDDNCBXuất khẩu) sản lượng bán chiếm 15%; (ii) Kênh 2 (NDTL/CVDNCBXuất khẩu) sản lượng bán chiếm 45%; (iii) Kênh 3 (NDTL/CVDNCBDNBBCSBLNội địa) sản lượng bán chiếm 39,5%; (iv) Kênh 4 (NDCSBLNội địa) sản lượng bán chiếm 0,5% tổng sản lượng toàn chuỗi. - Kết quả phân tích kinh tế chuỗi giá trị cá ngừ tại các tỉnh Nam Trung Bộ cho thấy, phần lớn lợi nhuận thu được do các DNCB chiếm khoảng 89,65%; thương lái/chủ vựa chiếm 2,05%; DNBB chiếm 7,33%; CSBL chiếm 0,15% và cuối cùng ngư dân chỉ chiếm 0,85% tổng lợi nhuận toàn bộ chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ. Rõ ràng việc phân phối lợi ích như vậy là chưa hợp lý và chưa hài hòa so với mức vốn đầu tư cũng như những rủi ro khi tham gia khai thác trên biển của ngư dân, chưa khuyến khích ngư dân áp dụng các tiến bộ khoa học kỹ thuật vào sản xuất từ đó nâng cao năng suất, chất xiv
lượng và giá trị sản phẩm cá ngừ đại dương ngay từ đầu chuỗi. - Có nhiều yếu tố ảnh hưởng đến chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ như: (i) Ảnh hưởng của điều kiện tự nhiên/ngư trường; (ii) Ảnh hưởng của trình độ học vấn và trình độ chuyên môn, năng lực và công nghệ khai thác và bảo quản cá ngừ của ngư dân; (iii) Ảnh hưởng của công tác tổ chức, thu mua, chế biến và sự liên kết với ngư dân; (iv) Ảnh hưởng của thị trường tiêu thụ; (v) Ảnh hưởng của thể chế chính sách; (vi) Ảnh hưởng của yếu tố vốn sản xuất kinh doanh... - Trên cơ sở phân tích những hạn chế tồn tại, nguyên nhân của những hạn chế tồn tại của từng tác nhân tham gia vào chuỗi và cho toàn bộ chuỗi giá trị cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ, bước đầu Luận án đã đưa ra một số định hướng (nâng cấp sản phẩm cá ngừ; nâng cấp các kênh phân phối trong chuỗi; nâng cấp thị trường tiêu thụ) theo cơ chế thị trường. Để đạt được các định hướng trên cần thực hiện đồng bộ các nhóm giải pháp sau: (i) Giải pháp về nâng cao năng suất khai thác cá ngừ đại dương; (ii) Giải pháp về nâng cao chất lượng cá ngừ đại dương khai thác; (iii) Giải pháp về liên doanh/liên kết trong chuỗi giá trị cá ngừ đại dương (bao gồm các giải pháp liên kết dọc và ngang theo chuỗi); (iv) Giải pháp về nâng cao khả năng cạnh tranh và thúc đẩy tiêu thụ cá ngừ đại dương; (v) Giải pháp về cơ chế chính sách (bao gồm chính sách đầu tư, chính sách về tín dụng, chính sách về bảo hiểm và hỗ trợ rủi ro..); (vi) Giải pháp về dịch vụ hậu cần trên biển; (vii) Giải pháp về tác nhân chủ đạo trong chuỗi. xv
THESIS ABSTRACT PhD candidate: Luu Van Huy Thesis title: Research ocean tuna value chain in Southern Central provinces. Major: Agricultural Economics Code: 9 62 01 15 Educational organization: Vietnam National University of Agriculture Research Objectives Assessing the current status of the tuna value chain in Southern Central provinces and suggesting the orientation and solutions to efficiency improvement of the ocean tuna value chain in the researched area in the upcoming time. Materials and Methods The thesis uses secondary data and primary data from field survey of 317 respondents in Southern Central provinces, combined with descriptive statistics method; value chain analysis method of Kaplinsky and Morris (2001), competitive analysis method; Likert scale analysis with range of 5 (from definitely disagree to definitely agree); etc… in order to clarify research objectives and contents of ocean value chain in study area. Main findings and conclusions - The thesis evaluates and builds scientific arguments for theoretical and practical research on the value chain. - According to the value chain analyzing results, there are 4 main channels in ocean tuna value chain in Southern Central provinces. Specifically, (i) Channel 1 (Farmer-Processors-Export) sales accounts for 15%; (ii) Channel 2 (Farmer- Middlemen-Processors-Export) sales accounts for 45%; (iii) Channel 3 (Farmer- Middlemen-Processors-Wholesalers-Retailers-Export) sales accounts for 39,5%; (iv) Channel 4 (Farmer-Retailers-Domestic) Sales accounts for 0,5% of total production. - Analysis of the chain efficiency shows that the majority of profits in the year belongs to processors with 89,65%; middlemen accounts for 2,05% of profits; Wholesalers accounts for 7,33% of profits; Retailers accounts for 0,15% of profits, and fishermen only account for 0,85% of profits per year of ocean tuna value chain in South Central provinces. Obviously, this distribution is unreasonable and not harmonious to investment capital as well as climatic weather risks when fishing and does not create a breakthrough for fishermen to apply science and technology into production which xvi
helps raise value added of ocean tuna products right from the start of the chain. - There are many factors influencing the ocean value chain in South Central provinces such as: Impacts of policies; Impacts of value chain’s institutional elements; Impact of financial capacity of chain factors; Fishing equipments and techniques; Human resources of factors involving in the chain; Processing and preserving technology; Market issues. Among which, inputs and outputs have the greatest impact on the whole ocean tuna value chain… By analyzing constraints, the causes of each factors, as well as the whole ocean tuna value chain of Southern Central provinces, the thesis suggests some orientations and two feasible solution groups, they are upgrade solution groups for each factor participating in the chain and upgrade solution group for the whole chain including (i) Productivity improvement solution (ii) Quality improvement solution (iii) Join- venture/linkage solutions, (iv) Competitiveness enhancement and consumption promotion solution, (v) Policy solution. In which, Join-venture/linkage solutions play the most important role. If vertical and horizontal linkage solutions are implemented in an effective manner, value added and profits of ocean tuna value chain of South Central will dramatically improve, (vi) Fishery logistics solution (vii) Main factor solution. xvii
PHẦN 1. MỞ ĐẦU 1.1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI Việt Nam là một quốc gia có nhiều tiềm năng để phát triển kinh tế biển. Với đường bờ biển dài hơn 3.260 km, Việt Nam còn có vùng biển và thềm lục địa thuộc chủ quyền, quyền chủ quyền và quyền tài phán quốc gia rộng hơn 1 triệu km2 và hàng nghìn hòn đảo lớn, nhỏ, trong đó có hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa. Vùng biển của nước ta có trữ lượng hải sản rất lớn, phong phú và đa dạng về loài. Mặt khác xét về giao thông trên biển, vùng biển nước ta là một trong những con đường giao thương quốc tế về hàng hải rất thuận lợi, nối liền Ấn Độ Dương và Thái Bình Dương. Cả nước hiện có 28 tỉnh/thành phố ven biển đã tạo lên những lợi thế và khả năng to lớn về kinh tế biển. Những năm qua Đảng và Nhà nước đã có nhiều chủ trương, Chính sách và giải pháp quan trọng nhằm đẩy mạnh phát triển kinh tế biển. Hội nghị trung ương 4 khóa X của Đảng Cộng sản Việt Nam đã ra nghị quyết về Chiến lược biển Việt Nam đến năm 2020, với mục tiêu đưa nước ta trở thành một quốc gia mạnh về biển, giàu lên từ biển, phát triển kinh tế biển gắn với bảo vệ vững chắc chủ quyền biển đảo của Tổ quốc. Chiến lược khai thác, sử dụng bền vững tài nguyên và môi trường biển đến năm 2020 và tầm nhìn đến năm 2030 của nước ta đã xác định: Phấn đấu đến năm 2020 kinh tế biển và ven biển đóng góp khoảng 53-55% tổng GDP của cả nước. Thu nhập bình quân đầu người cao gấp 2 lần thu nhập bình quân chung cả nước, giải quyết tốt các vẫn đề xã hội, cải thiện một bước đáng kể đời sống người dân vùng biển và ven biển. Thực hiện chiến lược đó các ngành kinh tế biển đã được chú ý đầu tư phát triển mạnh trong đó phải kể đến ngành khai thác hải sản, đặc biệt là khai thác cá ngừ đại dương tại các tỉnh Nam Trung Bộ (Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa) của nước ta. Nhờ có các chính sách hỗ trợ của Chính phủ cũng như các địa phương, đến nay ngành cá ngừ đã tăng trưởng nhanh cả về số lượng tàu cá, sản lượng và năng suất đánh bắt cũng như kim ngạch xuất khẩu. Cụ thể: (i) Về tàu cá, năm 2016 cả nước có khoảng 4.139 chiếc tàu khai thác cá ngừ, tăng gấp 1,48 lần so với năm 2011 (bình quân tăng trưởng 8,19%/năm); (ii) Về sản lượng, năm 2016 đạt 123.076 tấn, tăng gấp 2,48 lần so với năm 2011 (bình quân tăng trưởng 19,95%/năm); (iii) Về năng suất khai thác, năm 2016 bình quân đạt 66,21 tấn/tàu/năm, tăng gấp 4,05 lần so với năm 2011 (bình quân tăng trưởng 1