Luận án Tiến sĩ Luật học: Vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người ở Việt Nam hiện nay

Chia sẻ: Na Na | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:166

Thêm vào BST

Báo xấu

213
lượt xem 48
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án phân tích và chứng minh các phương diện lý luận thể hiện vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người. Trên cơ sở lý luận đã được chứng minh, luận án đánh giá thực trạng bảo vệ quyền con người bằng hoạt động xét xử ở Việt Nam hiện nay trên cơ sở các tiêu chí nhất định và đề xuất một số giải pháp khoa học nhằm nâng cao vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người ở Việt Nam.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Luật học: Vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người ở Việt Nam hiện nay

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TƯ PHÁP TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI ĐẶNG CÔNG CƯỜNG VAI TRÒ CỦA TÒA ÁN TRONG VIỆC BẢO VỆ QUYỀN CON NGƯỜI Ở VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI- 2013
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TƯ PHÁP TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI ĐẶNG CÔNG CƯỜNG VAI TRÒ CỦA TÒA ÁN TRONG VIỆC BẢO VỆ QUYỀN CON NGƯỜI Ở VIỆT NAM HIỆN NAY Chuyên ngành: Luật Hiến pháp Mã số: 62 38 10 01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: 1. GS.TS. THÁI VĨNH THẮNG 2. TS. TÔ VĂN HÒA HÀ NỘI - 2013
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan công trình nghiên cứu này được thực hiện bởi bản thân tác giả. Nội dung và các số liệu được sử dụng trong luận án trung thực. Các luận điểm, nội dung của Luận án chưa được công bố ở bất kỳ công trình nghiên cứu độc lập nào khác. Tác giả luận án Đặng Công Cường
MỤC LỤC MỞ ĐẦU........................................................................................................................................................1 1. Tính cấp thiết của đề tài ...........................................................................................................................1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu .........................................................................................................4 3. Phương pháp nghiên cứu .........................................................................................................................4 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ..........................................................................................................6 5. Những đóng góp mới của Luận án .........................................................................................................6 6. Kết cấu của Luận án .................................................................................................................................7 Chương 1. TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI CỦA LUẬN ÁN ..................8 1.1. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài ....................................................................................................8 1.2.Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam ......................................................................................................15 1.3. Đánh giá tình hình nghiên cứu đề tài của luận án............................................................................21 1.4. Cơ sở lý luận và giả thuyết nghiên cứu.............................................................................................24 1.5. Hướng nghiên cứu của Luận án .........................................................................................................25 Chương 2. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ VAI TRÒ CỦA TÒA ÁN TRONG VIỆC BẢO VỆ QUYỀN CON NGƯỜI ..............................................................................................................................26 2.1. Khái niệm, đặc điểm của bảo vệ quyền con người bằng tòa án ....................................................26 2.2. Khái niệm, nội dung vai trò của tòa án trong việc bảo vệ quyền con người................................38 2.3. Những yếu tố cơ bản bảo đảm vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người ở Việt Nam ......................................................................................................................................................51 2.4. Các tiêu chí cơ bản đánh giá vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người ở Việt Nam .....67 Chương 3. ĐÁNH GIÁ VAI TRÒ CỦA TÒA ÁN TRONG VIỆC BẢO VỆ...................................74 QUYỀN CON NGƯỜI Ở VIỆT NAM HIỆN NAY .............................................................................74 3.1. Đảng, Nhà nước và người dân chưa nhận thức đúng đắn vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người của cá nhân ...............................................................................................................74 3.2. Pháp luật chưa ghi nhận đầy đủ vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người ...........78 3.3. Tòa án chưa bảo vệ hiệu quả quyền con người của cá nhân trong quá trình xét xử ...................86 Chương 4. PHƯƠNG HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP NÂNG CAO VAI TRÒ CỦA TÒA ÁN TRONG VIỆC BẢO VỆ QUYỀN CON NGƯỜI Ở VIỆT NAM ....................................................110 4.1. Sự cần thiết phải nâng cao vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người ở Việt Nam ...110 4.2. Các quan điểm nâng cao vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người ở Việt Nam ......114 4.3. Một số giải pháp nâng cao vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người ở Việt Nam ...118 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ NGHIÊN CỨU TIẾP THEO .............................................................148 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ĐÃ CÔNG BỐ...............151 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..............................................................................................152
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Bộ luật Tố tụng dân sự: BLTTDS Bộ luật Tố tụng hành: BLTTHC Bộ luật Tố tụng hình sự: BLTTHS Hội đồng xét xử: HĐXX Xã hội chủ nghĩa: XHCN Tòa án nhân dân: TAND Ủy ban nhân dân: UBND Ủy ban Thường vụ Quốc hội: UBTVQH Văn phòng Cao ủy Liên hợp quốc: VPCULHQ
1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Bảo vệ quyền con người là một trong những trách nhiệm pháp lý quan trọng của Nhà nước. Trong xu thế hội nhập quốc tế, bảo vệ quyền con người không chỉ là nghĩa vụ của nhà nước đối với người dân mà còn là nghĩa vụ của một quốc gia trước cộng đồng quốc tế. Nghĩa vụ pháp lý này được ràng buộc chặt chẽ bởi các công ước quốc tế về quyền con người mà trực tiếp là quy định của Điều 8 Tuyên ngôn toàn thế giới về quyền con người: “Mọi người đều có quyền được các toà án quốc gia có thẩm quyền bảo vệ bằng các biện pháp hữu hiệu để chống lại những hành vi vi phạm các quyền cơ bản của họ mà đã được hiến pháp hay luật pháp quy định”[34]. Việt Nam là một trong những quốc gia thành viên của các công ước quốc tế về quyền con người đồng thời là nhà nước của dân, do dân, vì dân nên bảo vệ quyền con người trở thành nhiệm vụ chính trị và nhiệm vụ pháp lý đặc biệt quan trọng của các cơ quan nhà nước. Nhà nước pháp quyền XHCN là nhà nước mà trong đó mọi hoạt động của nó phải hướng đến việc bảo đảm quyền con người được tôn trọng và thực thi đầy đủ trong thực tiễn đời sống xã hội. Chính vì thế, trong các quan điểm của Đảng về chiến lược xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN đều khẳng định rằng: Đảm bảo quyền con người là mục tiêu cao nhất của hoạt động tổ chức quyền lực nhà nước. Trong Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội năm 1991, Đảng đã khẳng định quan điểm cơ bản để xây dựng đất nước là phải hướng đến xã hội “vì lợi ích chân chính và phẩm giá con người”; đồng thời yêu cầu “Nhà nước định ra các đạo luật nhằm xác định các quyền công dân và quyền con người, quyền đi đôi với nghĩa vụ và trách nhiệm”[20]. Tư tưởng xây dựng một nhà nước bảo vệ tối đa quyền con người còn được thể hiện rõ trong các định hướng của Đảng về cải cách các hệ thống cơ quan Nhà nước nói chung, cải cách hệ thống cơ quan tư pháp nói riêng, như: Nghị quyết số 08-NQ/TW ngày 02/01/2002 của Bộ Chính trị “về một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp trong thời gian tới”, Nghị quyết số 49-NQ/TW, ngày 02/6/2005 Bộ Chính trị về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020; đặc biệt là Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (Bổ sung và phát triển năm 2011) tiếp tục khẳng định: Quá trình quá độ lên
2 chủ nghĩa xã hội phải đặt “con người là trung tâm của chiến lược phát triển, đồng thời là chủ thể phát triển. Tôn trọng và bảo vệ quyền con người, gắn quyền con người với quyền và lợi ích của dân tộc, đất nước và quyền làm chủ của nhân dân”[21]; và yêu cầu “Nhà nước tôn trọng và bảo đảm các quyền con người, quyền công dân; chăm lo hạnh phúc, sự phát triển tự do của mỗi người”[21] Trên cơ sở các quan điểm của Đảng về bảo đảm, bảo vệ quyền con người, Nhà nước đã thể chế hóa thành pháp luật và tổ chức thực hiện pháp luật nhằm đáp ứng nhu cầu thụ hưởng quyền con người của các cá nhân trong đời sống xã hội. Trong những năm qua, hoạt động thực hiện và bảo vệ quyền con người ở Việt Nam đã đạt nhiều thành tựu, như: các quyền dân sự, chính trị của mọi người dân Việt Nam luôn được bảo đảm, việc thụ hưởng các quyền này của người dân ngày càng toàn diện và đầy đủ; các quyền kinh tế, văn hóa, xã hội của người dân đã được ghi nhận trong Hiến pháp và pháp luật, được thể hiện rõ trong các chính sách phát triển đất nước của Chính phủ và được thực thi trên thực tế, đặc biệt là kể từ khi Việt Nam tiến hành công cuộc Đổi mới toàn diện đất nước; Quyền của các nhóm dễ bị tổn thương được nội luật hóa đầy đủ trong Hiến pháp và các văn bản luật tương ứng với từng nhóm đối tượng cụ thể theo các chuẩn mực pháp lý quốc tế mà Việt Nam cam kết tham gia, như: Quyền trẻ em, quyền không phân biệt về giới tính, quyền của người khuyết tật, quyền bình đẳng của người dân tộc thiểu số[3]. Mặc dù đạt được nhiều thành tựu, việc bảo đảm và bảo vệ quyền con người ở Việt Nam hiện nay vẫn gặp nhiều thách thức cần được giải quyết trong thời gian tới đặc biệt là vấn đề bảo vệ quyền con người. Bảo vệ quyền con người là nghĩa vụ của Nhà nước vì thế hoạt động bảo vệ quyền con người phụ thuộc vào năng lực bảo vệ quyền con người của các hệ thống cơ quan nhà nước mà trước hết là Tòa án. Tòa án là hệ thống cơ quan nhà nước được pháp luật trao quyền nhân danh Nhà nước để áp dụng các biện pháp cưỡng chế pháp lý nhằm trừng trị hành vi xâm hại quyền con người đã trở thành hệ thống cơ quan giữ vị trí, vai trò đặc biệt quan trọng trong việc đảm bảo năng lực bảo vệ quyền con người của Nhà nước. Tòa án bảo vệ quyền con người chủ yếu thông quan hoạt động xét xử nên chất lượng và hiệu quả của hoạt động này thể hiện rõ ràng nhất khả năng và hiệu quả bảo vệ quyền con người của TAND. Vì thế, nhằm đảm
3 bảo năng lực bảo vệ quyền con người của TAND thì yếu tố tiên quyết là phải nâng cao chất lượng hoạt động xét xử, bảo đảm hoạt động xét xử của TAND phải độc lập, khách quan, đúng người, đúng tội và đúng pháp luật. Trong những năm qua, TAND đã có những chuyển biến mạnh mẽ về cơ cấu tổ chức, năng lực xét xử, chất lượng xét xử, đáp ứng được nhu cầu bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của nhân dân khi có mâu thuẫn, tranh chấp xảy ra cũng như nhu cầu trừng trị các hành vi xâm hại, tước đoạt các quyền con người, quyền công dân. Vì thế TAND đã tạo được niềm tin cho người dân về công lý, công bằng và bình đẳng xã hội. Tuy nhiên, hoạt động xét xử của TAND trong những năm qua vẫn còn nhiều tồn tại hạn chế, đó là: "Một số Toà án chưa khắc phục triệt để việc để các vụ việc dân sự quá thời hạn giải quyết theo quy định của pháp luật; tỷ lệ giải quyết các vụ án hành chính chưa đáp ứng được yêu cầu; tỷ lệ bản án, quyết định hành chính bị huỷ, sửa còn cao; còn nhiều trường hợp Toà án áp dụng hình phạt tù nhưng cho hưởng án treo không đúng quy định của pháp luật và hướng dẫn của TAND tối cao; vẫn còn có bản án, quyết định của Toà án tuyên không rõ ràng, thiếu tính khả thi. Hiệu quả công tác kiểm tra, giám đốc việc xét xử ở một số địa phương chưa cao, TAND cấp tỉnh chưa kiên quyết kháng nghị để sửa chữa, khắc phục những sai lầm của Tòa án cấp dưới"[95, tr.16]; "Vẫn còn tình trạng một số cán bộ, Thẩm phán thiếu tinh thần trách nhiệm, sa sút về phẩm chất, thiếu ý thức rèn luyện, không hoàn thành nhiệm vụ, vi phạm kỷ luật, thậm chí vi phạm pháp luật hình sự"[96, tr.3]. Những hạn chế này đã khiến cho năng lực bảo vệ quyền con người của TAND bị ảnh hưởng nghiêm trọng, niềm tin của người dân vào công lý bị xói mòn và có lúc, có nơi, những hạn chế của TAND đã bị một số thế lực thù địch lợi dụng để xuyên tạc và bôi nhọ chủ trương, chính sách cũng như năng lực lãnh đạo của Đảng và Nhà nước. Ngoài ra, trong xu thế hội nhập quốc tế hiện nay, những bất cập pháp lý của Tòa án Việt Nam cũng đã tạo ra những rào cản pháp lý dẫn đến hạn chế năng lực bảo vệ quyền con người của Tòa án Việt Nam đối với người nước ngoài cũng như trường hợp công dân Việt Nam có quan hệ với người nước ngoài. Trên cơ sở quan điểm của Đảng về mục tiêu và động lực của chiến lược xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN và thực trạng năng lực bảo vệ quyền con người của TAND hiện nay, chúng tôi nhận thấy, việc tiếp tục nghiên cứu cơ sở lý luận,
4 luận giải những tồn tại, hạn chế ảnh hưởng tiêu cực đến năng lực bảo vệ quyền con người của TAND, đồng thời xây dựng những giải pháp khoa học phù hợp với điều kiện kinh tế, văn hóa chính trị Việt Nam nhằm khắc phục những bất cập, hạn chế trên đây là việc làm có ý nghĩa xã hội sâu sắc góp phần quan trọng thúc đẩy quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân thành công. Đó là lý do để tác giả chọn đề tài "Vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người ở Việt Nam hiện nay” làm luận án tiến sĩ luật học. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Luận án phân tích và chứng minh các phương diện lý luận thể hiện vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người. Trên cơ sở lý luận đã được chứng minh, luận án đánh giá thực trạng bảo vệ quyền con người bằng hoạt động xét xử ở Việt Nam hiện nay trên cơ sở các tiêu chí nhất định và đề xuất một số giải pháp khoa học nhằm nâng cao vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người ở Việt Nam. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Phân tích và chứng minh những phương diện cơ bản thể hiện vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người; - Phân tích và làm rõ thực trạng của “bảo vệ quyền con người bằng Tòa án án” đặc biệt là những tồn tại, hạn chế của hoạt động này; - Nghiên cứu và làm rõ nguyên nhân ảnh hưởng tiêu cực đến vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người ở Việt Nam hiện nay; - Xây dựng phương hướng và đề xuất giải pháp nâng cao vai trò của Tòa án Việt Nam trong việc bảo vệ quyền con người. 3. Phương pháp nghiên cứu (1) Phương pháp nghiên cứu gián tiếp thông qua tổng hợp và phân tích tư liệu, nhất là các tư liệu sơ cấp, so sánh các vấn đề nghiên cứu giữa các đối tượng được chọn lựa; (2) Phương pháp nghiên cứu trực tiếp qua tiếp xúc và trao đổi trực tiếp với các nhà nghiên cứu, những người phụ trách và nghiên cứu lĩnh vực chính trị và pháp luật;
5 (3) Sử dụng phương pháp tiếp cận hệ thống, liên ngành khoa học xã hội và nhân văn đặc biệt chú trọng đến luật học (chủ yếu là phương pháp tiếp cận của chuyên ngành luật Hiến pháp, Lý luận nhà nước và pháp luật, luật Tố tụng hình sự, Tố tụng dân sự); Để giải quyết mục tiêu và các nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài, tác giả sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể như: - Phương pháp phân tích, tổng hợp, so sánh và trừu tượng hóa được sử dụng trong quá trình xây dựng khái niệm bảo vệ quyền con người bằng Tòa án; phân tích, chứng minh và luận giải những đặc điểm, những ưu điểm và vai trò của hoạt động bảo vệ quyền con người bằng Tòa án; - Phương pháp so sánh pháp luật được sử dụng trong quá trình chứng minh tính phổ biến của “vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người” (chủ yếu so sánh quy phạm của Hiến pháp một số nước và các công ước quốc tế về quyền con người); phương pháp này cũng được sử dụng trong việc luận chứng cơ sở khoa học của các giải pháp nâng cao vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người. - Phương pháp mô tả và phân tích quy phạm chủ yếu được sử dụng trong quá trình làm rõ những hạn chế của pháp luật về vị trí, vai trò; chức năng; thẩm quyền và trình tự, thủ tục xét xử của Tòa án; những hạn chế của pháp luật bảo đảm độc lập của hoạt động xét xử, tổ chức hệ thống Tòa án và quy trình tuyển chọn, bổ nhiệm Thẩm phán; - Phương pháp phân tích, tổng hợp số liệu thống kê được sử dụng để chứng minh những hạn chế trong thực tiễn xét xử của Tòa án (chủ yếu sử dụng ở chương 3). Ngoài ra, để bảo đảm cơ sở thực tiễn, tính cấp thiết của vấn đề khoa học cần giải quyết, đặc biệt để nâng cao tính thuyết phục của các giải pháp khoa học, phương pháp phân tích, tổng hợp số liệu thống kê được sử dụng trong các luận điểm thể hiện các phương diện của giải pháp đề xuất - Phương pháp phân tích- dự báo khoa học nhằm dự báo xu hướng phát triển nhu cầu của xã hội về vị trí, vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người và các yêu cầu của nhà nước pháp quyền XHCN đối với Tòa án trong tương lai gần.
6 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Luận án nghiên cứu những vấn đề khoa học liên quan đến vị trí, vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người ở Việt Nam hiện nay trong đó chủ yếu tập trung nghiên cứu các nội dung cơ bản, như sau: - Cơ sở lý luận và cơ sở pháp lý về vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người; - Thực trạng pháp luật và thực tiễn xét xử của Tòa án ở Việt Nam hiện nay; - Phương hướng cải cách tư pháp hiện nay và giải pháp nâng cao vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người ở Việt Nam 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi không gian: Lý luận và thực tiễn ở Việt Nam. - Phạm vi thời gian: Từ năm 1945 đến nay 5. Những đóng góp mới của Luận án Luận án là công trình nghiên cứu toàn diện về vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người trong bối cảnh xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN ở Việt Nam. Thứ nhất, luận án đã xây dựng được các phương diện lý luận cơ bản bổ sung vào hệ thống lý luận về vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người, gồm: - Khái niệm “bảo vệ quyền con người bằng Tòa án”; - Phân tích và chứng minh những đặc điểm cơ bản của bảo vệ quyền con người bằng Tòa án; - Luận chứng các phương diện cơ bản thể hiện vai trò quan trọng của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người; - Làm rõ các yếu tố cơ bản bảo đảm vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người trong điều kiện xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN ở Việt Nam. Thứ hai, luận án đánh giá một cách toàn diện những hạn chế của Tòa án Việt Nam trong việc bảo vệ quyền con người trên cơ sở các phương diện thể hiện vai trò của Tòa án trong lĩnh vực này, dồng thời chỉ ra những nguyên nhân cơ bản của những bất cập và tồn tại đó. Thứ ba, Luận án đã xây dựng hệ thống các giải pháp khoa học phù hợp với điều kiện và định hướng xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN nhằm nâng cao vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người, bao gồm các giải pháp như sau:
7 - Hoàn thiện pháp luật ghi nhận vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người, gồm: Hiến định quyền xét xử hành vi vi hiến xâm hại quyền con người được thực hiện bởi quyền lực lập pháp, quyền lực hành pháp; trao cho Tòa án quyền giải thích Hiến pháp, luật. - Nâng cao tính độc lập của hoạt động xét xử thông qua việc mở rộng nội dung hiến định tính độc lập của tư pháp trong Hiến pháp; xây dựng đạo luật bảo đảm độc lập xét xử; đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng cộng sản Việt Nam đối với hoạt động xét xử; xây dựng bộ quy tắc chuẩn mực đạo đức nghề Thẩm phán; và xóa bỏ quyền kiểm sát hoạt động xét xử của Viện kiểm sát nhân dân trong quá trình xét xử vụ án hình sự. - Xây dựng trình tự, thủ tục tố tụng tư pháp khoa học, toàn diện và phù hợp với pháp luật quốc tế về quyền con người, như: Sửa đổi, bổ sung pháp luật tố tụng hình sự; sửa đổi, bổ sung pháp luật tố tụng dân sự; sửa đổi, bổ sung pháp luật tố tụng hành chính. - Nâng cao chất lượng đội ngũ Thẩm phán, gồm: Xây dựng quy trình tuyển dụng, bổ nhiệm Thẩm phán (mới); cải cách chương trình đào tạo cử nhân luật. - Nâng cao nhận thức của Đảng, Nhà nước và người dân về vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con ngườ - Nâng cao chất lượng hoạt động thi hành án dân sự 6. Kết cấu của Luận án Luận án bao gồm: Mở đầu; Chương 1. Tổng quan về tình hình nghiên cứu đề tài của luận án; Chương 2. Cơ sở lý luận về vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người; Chương 3. Đánh giá vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người ở Việt Nam hiện nay; Chương 4. Phương hướng và giải pháp nâng cao vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người ở Việt Nam; Kết luận và kiến nghị nghiên cứu tiếp theo.
8 Chương 1 TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI CỦA LUẬN ÁN 1.1. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài Quyền con người là giá trị tinh thần cao quý của xã hội; bảo đảm và thúc đẩy quyền con người phát triển là mục tiêu và động lực cuối cùng của tiến trình phát triển của lịch sử xã hội. Vì thế, vấn đề bảo đảm và thúc đẩy quyền con người phát triển là vấn đề được nhiều ngành khoa học khác nhau quan tâm nghiên cứu trên nhiều phương diện khác nhau, ở nhiều cấp độ khác nhau. Trong khoa học pháp lý quốc tế, nghiên cứu quyền con người được nhiều tác giả ở nhiều quốc gia khác nhau nghiên cứu ở nhiều phương diện, nhiều góc nhìn khác nhau. Dưới đây là một số công trình nghiên cứu khoa học liên quan đến quyền con người và đảm bảo quyền con người mà tác giả tham khảo trong quá trình nghiên cứu luận án, gồm các tác phẩm và bài viết: "Nhân quyền, bảo vệ nhân quyền theo Công ước quốc tế về quyền dân sự và chính trị" của Lippman Matther, tạp chí Quốc tế California, số 10-1980; "Tòa án nhân quyền châu Âu và việc bảo vệ quyền tự do dân sự - khái quát chung" của Gearty CA, tạp chí Luật Cambridge, số 52- 1993; "Việc áp dụng Hiệp ước châu Âu về nhân quyền của Tòa án Pháp" của Steiner Eva, tạp chí Luật kings Collages, số 6, 1996; "Nhân quyền và đánh giá tư pháp tại Đức" của Grimm Dicter; "Các đảm bảo quyền cá nhân theo Hiến pháp Liên bang Hoa Kỳ" của Scialia Antomin, nhà xuất bản Martinus Nijhoff publishers, Dordrecht 1994; "Luật nhân quyền quốc tế liên quan đến phụ nữ, các ghi nhớ từ các vụ án và bình luận" của Cook Rebeca J, tạp chí Vanderbilt Journal of Tran national law, số 23, 1990); "Culture and development: A critical introduction" (Văn hóa và phát triển: những bình luận gợi mở) của Suasane Schech, 2000; tác phẩm "The Impact of Technology on Human Rights: Global case studies" (Sự ảnh hưởng của công nghệ thông tin đến quyền con người: nghiên cứu tiếp cận hệ thống) của Anthony Woodwiss, Nhà xuất bản UN University Press 1993; "Democracy as Human Rights freedom and equality in the Age of Globalization" (Dân chủ là quyền tự do và công bằng trong kỷ nguyên toàn cầu hóa) của Goodhart Micheal, Nhà xuất bản New York Routledge, 1988; "International human rights in context: Law, Politics, Morals" (Nhân quyền quốc tế trên các bình diện: Luật, Chính trị, Đạo đức)
9 của Henry J.Steiner, Nhà xuất bản Oxford, 2000; "Human rights in Asia: A comparative legal study of twelve Asian jurisdictions, France and the USA" (Quyền con người ở châu Á: Nghiên cứu so sánh tư pháp của 12 quốc gia châu Á, Pháp và Hoa Kỳ) của Randal Peerenboom, Carole J. Peterson , Alber H.Y. Chen, Nhà xuất bản NewYork Routledge, 2006; "Effective strategies for protecting human rights: Economic sanctions, use of national courts and international fora and coercive power" (Chiến lược bảo vệ quyền con người có hiệu quả: Hợp tác kinh tế, sử dụng Tòa án quốc gia và sức ép của cộng đồng quốc tế) của David Barnhizer, Nhà xuất bản Dartmouth Publishing company, 2001; "State violence and human rights- state" (Lạm dụng quyền lực nhà nước và tình trạng quyền con người) của Andrew M, Nhà xuất bản Routledge, 2009 Đối với lĩnh vực bảo vệ quyền con người bằng tư pháp, các tài liệu nghiên cứu ở nước ngoài dưới góc độ luật học cho thấy bức tranh đa màu sắc về cách thức hiến định vị trí, vai trò của Tòa án cũng như thực tiễn hoạt động của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người. Tùy thuộc vào truyền thống văn hóa pháp lý, những quốc gia, khu vực khác nhau có sự khác nhau trong việc đánh giá vị trí, vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người. Luận án tiến sĩ luật học "Victim satisfaction: A model of the Crimminal Justice System" (2003), “Sự bồi thường cho nạn nhân tội phạm: Một mô hình của hệ thống tư pháp hình sự" của John William Stickels, trường đại học Texas, Hoa Kỳ. Luận án phân tích quyền và nghĩa vụ của người bị hại khi tham gia giải quyết vụ án hình sự. Đóng góp lớn nhất của luận án đối với vấn đề bảo vệ quyền con người là đề xuất mô hình tư pháp hình sự trong đó lấy nạn nhân (người bị hại) là trung tâm và luận giải sự hợp lý của việc coi mục đích chính của tư pháp hình sự là cố gắng đạt được sự thỏa mãn của người bị hại trong quá trình truy tố và xét xử tội phạm. Nghiên cứu tài liệu này đã giúp cho tác giả có một góc nhìn toàn diện hơn về vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người ở Hoa Kỳ. Tòa án không chỉ bảo vệ quyền con người của bị can, bị cáo mà còn bảo vệ quyền con người cho những người bị hại trong tố tụng hình sự. Tuy nhiên, tác giả không đồng ý với John Villiam khi quan niệm mục đích của hình phạt là nhằm bồi thường cho người bị hại.
10 Bài viết “The role of constitutional courts and ordinary courts in protection for the human rights” (Vai trò của Tòa án hiến pháp và Tòa án thường trong việc bảo vệ quyền con người), reported by Mr Khanlar Hajiyev (Chairman, constitutional court, Azerbaijan). Trong tác phẩm, tác giả dẫn chứng quy định của hiến pháp một số nước châu Âu, Đức, Séc, Tây Ban Nha cũng như Hiến pháp của Cộng hòa Azerbaijan về chức năng bảo vệ hiến pháp của Tòa án hiến pháp. Trên cơ sở nội dung của Hiến pháp của các nước đó tác giả phân tích bản chất của hiến pháp và mối quan hệ của các quy định của hiến pháp, hoạt động xét xử của Tòa án hiến pháp và Tòa án thường với hoạt động bảo vệ quyền con người. Trên cơ sở những thông tin, luận điểm đã được phân tích, chứng minh, tác giả đã khái quát vai trò quan trọng của Tòa án hiến pháp và Tòa án thường đối với hoạt động bảo vệ quyền con người Bài viết “A typology the economic and social rights adjudication: Exploring the catalytic function the judicial review” (Một dạng xét xử quyền kinh tế và xã hội: Giải thích chức năng xúc tác của tư pháp phục hồi) , Young KG (Young, Katharine G.), Tạp chí Icon – International journal of constitutional law, số 8, năm 2010. Trong bài báo, tác giả đã phân tích vai trò bảo vệ các quyền kinh tế, văn hóa và xã hội bằng hoạt động xem xét lại bản án, quyết định của Tòa án tối cao Nam Phi; phân tích các yếu tố tác động vào Tòa án của cơ quan lập pháp và hành chính chính trị trong quá trình thực hiện hoạt động này. Trên cơ sở đó, tác giả kết luận: Pháp luật về tổ chức và hoạt động của Tòa án và nhận thức của Tòa án về bản chất và ý nghĩa của hoạt động xét xử các quyền kinh tế, văn hóa và xã hội là những yếu tố quyết định đến vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ các quyền kinh tế, xã hội và văn hóa của Tòa án. Bài viết “Human rights and the courts in Canada” (Quyền con người và Tòa án ở Canada) của Nancy Holmes, Tạp chí Law and Government Division, tháng 11- 1991. Trong tác phẩm này, tác giả phân tích nội dung của pháp luật Canada về quyền con người, các cơ chế bảo đảm và thúc đẩy quyền con người phát triển trong thời đại toàn cầu hóa. Theo tác giả, cùng với Hiến pháp, Luật về quyền con người và Tòa án là những yếu tố pháp lý giữ vai trò then chốt trong việc bảo đảm và thúc đẩy quyền con người phát triển ở Canada.
11 Bài viết “Role of court in promoting harmonious development and prosperity of society” (Vai trò của Tòa án trong việc nâng cao sự phát hiển hài hòa và thịnh vượng của xã hội), Honorable Vyacheslav M. Lebedev. Trong tác phẩm này, tác giả đã phân tích những tiền đề xã hội cơ bản nhằm bảo đảm xã hội phát triển và thịnh vượng; các cơ chế pháp lý, vai trò của các thiết chế xã hội đặc biệt là vai trò của Tòa trong mối quan hệ với các tiền đề bảo đảm xã hội phát triển thịnh vượng, như tiền đề về nhà nước pháp quyền, tiền đề về quyền tự do, dân chủ của cá nhân và các quyền tự do sáng tạo, lao động của cá nhân cũng như các giá trị về công bằng, bình đẳng, trong đó tác giả đề cao vai trò quan trọng của Tòa án trong việc xây dựng xã hội phát triển và thịnh vượng. Bài viết “Extending the Role of the Courts: The Human Rights Act 1998” (Mở rộng vai trò của Tòa án: Đạo luật Nhân quyền 1998), David Feldman, Article first published online: 24 JAN 2011 (© The Parliamentary History Yearbook Trust 2011). Trong tác phẩm này, tác giả đã phân tích và chứng minh những nguyên nhân đặc biệt là sự ra đời của Bộ luật Nhân quyền 1998 (của Châu Âu) và sự xuất hiện của Tòa án nhân quyền châu Âu đã khiến cho phạm vi thẩm quyền của các Tòa án quốc gia (ở châu Âu) ngày càng được mở rộng, như: quyền giải thích luật, Hiến pháp; thẩm quyền xét xử…vì thế vai trò của Tòa án quốc gia trong đời sống pháp luật cũng ngày càng phát triển. Bài viết “The role of the courts in the recognition of the language rights” (Vai trò của Tòa án trong việc hiện thực hóa các quyền ngôn ngữ), Marie Eve Hudon, publication 2001-68-E, tháng 6 năm 2011. Trong tác phẩm này, tác giả phân tích nội hàm của quyền ngôn ngữ trong Bộ luật quyền con người của Canada, những phương diện thực tiễn thể hiện vai trò của Tòa án trong việc hiện thực quyền ngôn ngữ của cá nhân. Trong quá trình thực hiện quyền này, hoạt động của Tòa án đặc biệt là sự giải thích luật, Hiến pháp của Tòa án đóng vai trò quan trọng trong việc hiện thực hóa quyền này trong thực tiễn xã hội mà trước tiên là trong quá trình Tòa án giải quyết các vụ án. Bài viết “The role of indian judiciary in protection of rights of the children” (Vai trò của Tòa án Ấn Độ trong việc bảo vệ quyền của trẻ em). Trong tác phẩm này, trên cơ sở những tư tưởng cơ bản của Hiến pháp và pháp luật về vị trí, vai trò
12 của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người, và những nội dung pháp lý cụ thể quy định về những hành vi xâm hại đến quyền của trẻ em; các cơ chế nhằm hạn chế và tiến đến loại trừ hành vi xâm hại quyền của trẻ em, tác giả đã phân tích, lý giải và chứng minh về vai trò đặc biệt quan trọng của Tòa án trong việc bảo vệ các quyền của trẻ em ở Ấn Độ. Tác phẩm “The role of national courts in preventing of torture suspected terrorists” (Vai trò của Tòa án quốc gia trong việc ngăn chặn sự tra tấn đối với nghi phạm khủng bố), Eyal Benveniti, Tạp chí EJIL, số 8-1997. Trong công trình này, tác giả phân tích hai cơ chế pháp lý tư pháp cơ bản nhằm ngăn chặn các hành vi tra tấn dã man, so sánh và phân tích những phương diện thể hiện vai trò cần thiết của Tòa án quốc gia trong việc ngăn chặn các hành vi tra tấn tàn bạo, dã man của nhà nước trong các trường hợp Nhà nước tuyên bố tình trạng khẩn cấp. Tác phẩm “The right to an independent court of law. Theoretical aspects. The european court of human rights case-law” (Quyền tiếp cận tư pháp độc lập. Những vấn đề lý luận và án lệ của Tòa án nhân quyền châu Âu), Mircea Damaschin, Tạp chi Lex et Scientia, số 18-2011. Trong bài báo này, tác giả đã phân tích hai phương diện cơ bản thể hiện vị trí, vai trò của Tòa án trong việc thực hiện quyền tư pháp. Trên cơ sở đó, tác giả khẳng định vị trí, vai trò đặc biệt của Tòa án trong việc bảo đảm tính dân chủ và pháp quyền của xã hội. Bài báo cáo “The role of national courts and regional courts in protecting human rights and developing human rights jurisprudence” (Vai trò của Tòa án quốc gia và Tòa án khu vực trong việc bảo vệ quyền con người và phát triển quyền con người trong lĩnh vực tư pháp), Hon. Justice Harold R. Nsekela, (A Paper for Presentation during the EAMJA Annual Conference and General Meeting, 17th - 22nd May 2010, at Ngurdoto Mountain Lodge, Arusha, Tanzania). Trong tác phẩm này, tác giả đã phân tích, luận giải cơ sở lý luận và trích dẫn một số vụ án điển hình nhằm chứng minh vai trò quan trọng, không thể thiếu của Tòa án quốc gia, cũng như Tòa án khu vực trong việc bảo vệ và thúc đẩy quyền con người phát triển ở các quốc gia châu Phi hiện nay. Bài viết “The protecting human rights by district court in India” (Bảo vệ quyền con người bằng Tòa án quận ở Ấn Độ), tác giả Chandrashekharayya N., M.
13 Com, LL.B. - Advocate, Raichur. Trong bài báo này, các tác giả đã phân tích những kỳ vọng tốt đẹp và thuận lợi của hoạt động bảo vệ quyền con người khi quyền xét xử hành vi vi phạm quyền con người được trao cho Tòa án nhân quyền cấp quận, đồng thời phân tích những khó khăn, hạn chế của một số quy định trong Luật Nhân quyền năm 1993 của Cộng hòa liên bang Ấn độ trong đó nhấn mạnh đến những khó khăn mà Tòa án cấp quận ở Ấn Độ có thể phải đối diện khi tiến hành thụ lý và giải quyết các vụ việc, hành vi vi phạm nhân quyền theo quy định của pháp luật Ấn Độ. Bài viết “Health as Human Right - Role of courts in realisation of the rights” (Sức khỏe là một quyền con người – Vai trò của Tòa án trong việc hiện thực hóa các quyền) của tác giả Justice R. K. Abichandani. Trong bài báo, tác giả đã phân tích các phương diện thể hiện yếu tố “sức khỏe” là một quyền con người cơ bản và là quyền con người mang tính nền tảng không thể thiếu để các cá nhân có thể thực hiện các quyền con người khác. Ngoài ra, tác giả còn liên hệ sự tương tác giữa cơ sở lý luận đó với những quyền hiến định cụ thể nhằm bảo đảm sức khỏe của cá nhân, vai trò của Tòa án Ấn Độ đối với việc thực hiện và thụ hưởng các quyền cụ thể nhằm bảo đảm sức khỏe của cá nhân. Từ những hoạt động bảo vệ quyền cụ thể hướng đến mục đích bảo đảm sức khỏe của cá nhân, tác giả khái quát và chứng minh vai trò quan trọng của Tòa án Ấn Độ trong việc bảo vệ và hiện thực hóa quyền sức khỏe của cá nhân. Tác phẩm “The fundamental rights jurisprudence of the european court of justice: Protection for human rights within the european uinon legal order” (Thẩm quyền tư pháp về quyền cơ bản của Tòa án công lý châu Âu: Sự bảo vệ quyền con người trong khuôn khổ pháp luật của liên minh châu Âu), Yaser Dogan, Tạp chí Ankara law review, số 6-2009. Trong bài báo này, tác giả đã đưa ra các dẫn chứng, các phương diện chứng minh hoạt động bảo vệ quyền con người của Tòa án công lý châu Âu đã tạo ra cơ chế bảo đảm pháp lý đầy đủ hơn trong việc bảo vệ quyền con người bằng quyền tư pháp cơ bản. Bài viết “Vai trò của tư pháp độc lập” của Philippa Strum (Trong sách về pháp quyền và chủ nghĩa hợp hiến: Một số tiểu luận của học giả nước ngoài, Khoa luật – Đại học quốc gia Hà Nội (2012), Nxb. Lao động – xã hội, Hà nội). Trong tiểu luận này, Philippa Strum đã chứng minh những đóng góp quan trọng của ngành tư pháp
14 Hoa Kỳ trong việc bảo vệ và thúc đẩy quyền con người phát triển ở Hoa Kỳ. Đồng thời, tác giả lý giải yếu tố cơ bản mang lại những thành tựu to lớn của ngành tư pháp Hoa Kỳ trong việc thúc đẩy quyền con người phát triển chính là sự độc lập của ngành tư pháp với quyền lực hành pháp và quyền lực lập pháp. Theo tác giả, tư pháp độc lập và có quyền xét xử các đạo luật vi hiến của Nghị viện là một thành tựu pháp lý vĩ đại của lịch sử Hợp chủng quốc Hoa Kỳ cần được giữ gìn và phát triển. Bài viết “Tầm quan trọng của độc lập tư pháp” của Sandra Day O’Connor (Trong sách về pháp quyền và chủ nghĩa hợp hiến: Một số tiểu luận của học giả nước ngoài, Khoa luật – Đại học quốc gia Hà Nội (2012), Nxb. Lao động – xã hội, Hà nội). Bài viết chú trọng chứng minh tính phổ biến của độc lập tư pháp trong việc bảo vệ quyền con người thông qua hoạt động xét xử. Theo tác giả, độc lập tư pháp không còn là một đặc tính riêng biệt của Tòa án Hoa Kỳ mà đã trở thành đặc điểm phổ biến của Tòa án ở hầu hết các quốc gia mong muốn thúc đẩy nhân quyền phát triển. Ngoài ra, trong bài viết, tác giả đã đề cập đến những thách thức đe dọa sự độc lập của tư pháp và những yêu cầu pháp lý nhằm bảo đảm độc lập cho tư pháp. Tác phẩm “Phương thức hoạt động của Tòa án Hoa Kỳ”, Tạp chí điện tử của Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ tháng 9/1999. Ấn phẩm này bao gồm nhiều bài viết của nhiều tác giả về các phương diện cơ bản của hệ thống tư pháp Hoa Kỳ trong đó chủ yếu đề cập đến lịch sử hình thành và phát triển của nền tư pháp Hoa Kỳ, những thành tựu của Tòa án Hiến pháp Hoa Kỳ trong việc bảo vệ Hiến pháp và thúc đẩy quyền con người phát triển (đặc biệt bài viết giới thiệu về quyết định lịch sử của Tòa án tối cao Hoa Kỳ đối với vụ án Brown kiện Sở Giáo dục Topeka ngày 17/5/1954 đã xóa bỏ hoàn toàn tệ phân biệt chủng tộc trong môi trường giáo dục ở Hoa Kỳ). Bên cạnh đó, bài viết của Anthony Kennedy về mối quan hệ giữa “đạo đức tư pháp và pháp quyền” đã cung cấp những kinh nghiệm quý báu trong việc bảo đảm sự vô tư, khách quan của Thẩm phán bằng hệ thống đạo đức nghề nghiệp Thẩm phán và phương thức kỷ luật Thẩm phán của hệ thống tư pháp Hoa Kỳ. Có thể khẳng định, trên thế giới hoạt động nghiên cứu về vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người đã diễn ra ở nhiều quốc gia. Các công trình nghiên cứu đã có những đóng góp đáng kể trong việc làm rõ vị trí, vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người và những yếu tố cơ bản bảo đảm địa vị pháp
15 lý này của tòa án. Các kết quả nghiên cứu đó là cơ sở lý luận và thực tiễn quan trọng làm nền tảng khoa học để tác giả xây dựng cơ sở lý luận và đánh giá vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người ở Việt Nam. Trong các giá trị khoa học được luận án kế thừa thì vấn đề bảo đảm độc lập tư pháp và quyền xét xử hành vi vi hiến của quyền lực lập pháp và quyền lực hành pháp được đặc biệt quan tâm. 1.2.Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam Đề tài cấp nhà nước “Cải cách cơ quan tư pháp, hoàn thiện hệ thống các thủ tục tư pháp, nâng cao hiệu lực xét xử của Tòa án trong Nhà nước pháp quyền XHCN của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân” do TS. Uông Chu Lưu làm chủ nhiệm bảo vệ thành công năm 2006. Công trình đã xây dựng khái niệm quyền tư pháp trên cơ sở lý luận về nhà nước và pháp luật được thừa nhận phổ biến ở Việt Nam, cơ sở lý luận cho sự tồn tại hệ thống cơ quan tư pháp, chức năng nhiệm vụ của từng thiết chế tư pháp và mối quan hệ giữa các thiết chế tư pháp này. Vấn đề xác định vị trí, vai trò và chức năng của Tòa án được đặc biệt quan tâm phân tích làm rõ ở nhiều phương diện,trong đó, các tác giả đã làm rõ được vị trí, vai trò của Tòa án trong quá trình thực hiện quyền tư pháp nói riêng, thực hiện quyền lực nhà nước nói chung. Ngoài ra, công trình đã phân tích những yếu tố tác động tiêu cực đến năng lực xét xử của Tòa án và đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả xét xử của Tòa án theo yêu cầu của Nhà nước pháp quyền. Tác phẩm “Thể chế tư pháp trong nhà nước pháp quyền” của PGS.TS. Nguyễn Đăng Dung đề cập đến vấn đề lý luận về thể chế tư pháp, thể chế tư pháp ở nhà nước pháp quyền dân chủ và thể chế tư pháp trong điều kiện xây dựng Nhà nước pháp quyền ở Việt Nam. Tác phẩm “Tòa án Việt Nam trong bối cảnh xây dựng Nhà nước pháp quyền” của GS.TS. Nguyễn Đăng Dung đã phân tích và làm rõ cơ sở lý luận về vị trí, vai trò của Tòa án, phạm vi của hoạt động xét xử cũng như tầm quan trọng của độc lập tư pháp trong xã hội pháp quyền. Trên cơ sở lý luận về vị trí, vai trò và những yêu cầu của Tòa án trong xã hội pháp quyền, quyền tư pháp trong nhà nước pháp quyền dân chủ và thực trạng xét xử, tổ chức và pháp luật tố tụng tư pháp Việt Nam, tác giả đã xây dựng những giải pháp khoa học nâng cao vị trí, vai trò và bảo đảm chất lượng, hiệu quả của hoạt động xét xử trong bối cảnh xây dựng Nhà nước pháp