Luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Quá trình hiện đại hóa hoạt động nghiên cứu Văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX

Chia sẻ: Lavie Lavie | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:160

Thêm vào BST

Báo xấu

155
lượt xem 22
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Quá trình hiện đại hóa hoạt động nghiên cứu Văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX bao gồm những nội dung về những tiền đề cơ bản của quá trình hiện đại hóa hoạt động nghiên cứu văn học Việt Nam; những chặng đường phát triển của hoạt động nghiên cứu văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX; những đổi mới về phương pháp nghiên cứu.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Quá trình hiện đại hóa hoạt động nghiên cứu Văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH DƯƠNG THU THỦY QUÁ TRÌNH HIỆN ĐẠI HÓA HOẠT ĐỘNG NGHIÊN CỨU VĂN HỌC VIỆT NAM NỬA ĐẦU THẾ KỶ XX Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 62 22 34 01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS TRẦN HỮU TÁ Thành phố Hồ Chí Minh, năm 2010
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Ngành nghiên cứu văn học Việt Nam hiện đại đã phát triển qua một thế kỷ với nhiều thành tựu to lớn. Các thành tựu về nghiên cứu văn học sử Việt Nam đã được nhắc tới trong các bộ lịch sử văn học cũng như trong các cuốn sách chuyên khảo của cá nhân hoặc tập thể tác giả kể từ đầu thế kỷ XX đến nay. Trong các cuốn sách đó, chúng ta thấy các tác giả đã cố gắng đánh giá và tổng kết các thành tựu của văn học nước nhà cả về mặt sáng tác lẫn nghiên cứu. Những thành tựu về nghiên cứu như các quan điểm nghệ thuật, các lý thuyết và các phương pháp nghiên cứu, đã được tổng kết xen lẫn với các thành tựu về sáng tác trong cùng giai đoạn, cùng một thời kỳ văn học. Những bộ sách lịch sử văn học như Lược thảo lịch sử văn học Việt Nam (1957) của nhóm Lê Quý Đôn, Văn học Việt Nam (1900 - 1945) (1999) do Phan Cự Đệ chủ biên, Lịch sử văn học Việt Nam 1930 - 1945 (1976), Văn học Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945 (1981), Văn học Việt Nam thế kỷ XX (Những vấn đề lịch sử và lý luận) (2004),... của các tập thể tác giả, và một số cuốn sách khác như bộ sách Lược khảo văn học (1963, 1968) của Nguyễn Văn Trung, Việt Nam văn học sử giản ước tân biên (1965) của Phạm Thế Ngũ, bộ sách Bảng lược đồ văn học Việt Nam (1967) của Thanh Lãng, Văn học sử thời kháng Pháp 1858 - 1945 (1972) của Lê Văn Siêu, ... đều có đề cập ít nhiều đến thành tựu của hoạt động nghiên cứu văn học bên cạnh các thành tựu của sáng tác văn học đầu thế kỷ XX. Tuy nhiên, việc tổng kết riêng về lĩnh vực nghiên cứu văn học, đặc biệt là giai đoạn nửa đầu thế kỷ XX, vẫn chưa được quan tâm thỏa đáng. Những cuốn sách tổng kết riêng về lĩnh vực nghiên cứu văn học Việt Nam nói chung và đối với giai đoạn nửa đầu thế kỷ XX nói riêng hầu như rất hiếm. Không thoả mãn với những thành tựu của lĩnh vực nghiên cứu văn học phần lớn mới chỉ được nhắc đến bên cạnh những thành tựu về sáng tác trong các cuốn lịch sử văn học, chúng tôi cho rằng chỉ có việc nghiên cứu chuyên biệt để tổng kết riêng các thành tựu nghiên cứu văn học thì mới đánh giá được thỏa đáng hoạt động của lĩnh vực này. Chính vì vậy, chúng tôi chọn đề tài: “Quá trình hiện đại hoá hoạt động nghiên cứu văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX” để thực hiện luận án nhằm đáp ứng phần nào mối quan tâm về quá trình hiện đại hóa và sự đóng góp của hoạt động nghiên cứu văn học trong quá trình hiện đại hóa nền văn học dân tộc nói chung. 2. Mục đích nghiên cứu
Nghiên cứu đề tài “Quá trình hiện đại hoá hoạt động nghiên cứu văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX”, chúng tôi nhằm hướng đến những mục đích sau: - Đánh giá một cách khách quan, khoa học những thành tựu và hạn chế của quá trình hiện đại hoá hoạt động nghiên cứu văn học Việt Nam trong giai đoạn nửa đầu thế kỷ XX. - Nêu lên những đóng góp của hoạt động nghiên cứu văn học trong thành tựu chung của quá trình hiện đại hóa văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX. - Rút ra những bài học kinh nghiệm về quá trình hiện đại hoá văn học nhằm vận dụng vào công cuộc hiện đại hoá văn học hiện nay. 3. Lịch sử vấn đề Ngành nghiên cứu văn học Việt Nam thời trung đại chủ yếu thiên về xu hướng sưu tầm, bình điểm. Xu hướng này mang tính chất của tiếp nhận cảm tính nhiều hơn là tư duy khoa học. Chính vì vậy, mặc dù xu hướng này có ưu điểm là cung cấp cho ta những kiến thức đánh giá độc đáo về mặt thẩm mỹ và nghệ thuật, nhưng nó chưa phác họa được một bức tranh văn học có hệ thống với những lý giải khoa học và biện chứng về quá trình phát triển của văn học. Phải đến đầu thế kỷ XX, khi văn hoá Việt Nam có điều kiện được tiếp xúc với văn hoá phương Tây, các nhà nghiên cứu và phê bình văn học Việt Nam nhận thấy rằng: đổi mới phương pháp nghiên cứu văn học là một nhu cầu không thể thiếu được trong quá trình hiện đại hóa nền văn học dân tộc. Họ bắt đầu tìm hiểu các lý thuyết và phương pháp nghiên cứu, phê bình văn học của phương Tây để vận dụng vào Việt Nam. Kết quả là chưa bao giờ nền văn học Việt Nam chuyển biến và phát triển mạnh mẽ như ở giai đoạn này. Riêng hoạt động nghiên cứu văn học trong nửa đầu thế kỷ XX đã để lại một di sản khá phong phú và đa dạng. Từ những bài nghiên cứu còn mang đậm dư âm của quan niệm cổ điển trong buổi đầu tiếp thu học thuật nước ngoài, đến những tác phẩm vận dụng phương pháp khoa học vào việc nghiên cứu các tác gia, tác phẩm, các giai đoạn văn học thời kỳ văn học…, các nhà nghiên cứu đã đóng góp không nhỏ vào quá trình hiện đại hóa văn học đương thời và đặt nền móng quan trọng cho hoạt động nghiên cứu văn học của giai đoạn sau này. Tuy nhiên, cho đến nay, bên cạnh những thành tựu về sáng tác, lý luận, phê bình đang được giới nghiên cứu quan tâm, có thể nói, chưa có một công trình khoa học nào nghiên cứu một cách toàn diện về những thành tựu và hạn chế của quá trình hiện đại hóa hoạt động nghiên cứu văn học Việt Nam giai đoạn nửa đầu thế kỷ XX. Từ trước năm 1945, lĩnh vực nghiên cứu, phê bình cũng đã được nhiều nhà nghiên cứu đề cập đến. Các vấn đề như quan điểm, phương pháp, thể loại, tác giả, tác phẩm đã được các
tác giả Thiếu Sơn, Hoài Thanh, Thạch Lam, Kiều Thanh Quế, Diệu Anh Đinh Gia Trinh, Nguyễn Văn Tố… đem ra bàn bạc. Toàn bộ hoạt động nghiên cứu văn học giai đoạn này đều được các nhà nghiên cứu gọi chung là: phê bình văn học. Và như thế là xuất hiện một kiểu “phê bình của phê bình”. Trong Nhà văn hiện đại (1942) của Vũ Ngọc Phan, chúng ta thấy tác giả đã có ý xếp riêng những nhà văn viết phê bình và nghiên cứu vào cùng một phần để đánh giá và phê bình các tác giả đó. Từ sau năm 1945 đến 1975, các bộ lịch sử văn học đều dành sự quan tâm khảo sát giai đoạn nửa đầu thế kỷ XX. Bên cạnh phần nói về hoạt động sáng tác, các công trình đều có đề cập ít nhiều đến hoạt động nghiên cứu văn học. Tuy vậy, các công trình phần lớn đều xem hoạt động nghiên cứu văn học giai đoạn này như là một hình thức của phê bình văn học. Có thể kể những công trình tiêu biểu có đề cập đến hoạt động phê bình, nghiên cứu văn học giai đoạn nửa đầu thế kỷ XX như: Lược thảo văn học Việt Nam (tập 3, 1957, Nhóm Lê Quý Đôn soạn); Bảng lược đồ văn học Việt Nam (Nxb Phong trào Văn hóa, Sài Gòn, 1967) và Phê bình văn học thế hệ 1932 - 1945 (Nxb Phong trào Văn hóa, Sài gòn, 2 tập, 1972 - 1975) của Thanh Lãng; Việt Nam văn học sử giản ước tân biên 1862 - 1945 (Nxb Quốc học tùng thư, Sài Gòn, 1965) của Phạm Thế Ngũ, Lược khảo văn học: Nghiên cứu và phê bình văn học (tập 3, Nxb Nam Sơn, Sài Gòn, 1968) của Nguyễn Văn Trung. Trong những công trình nêu trên, công trình Phê bình văn học thế hệ 1932-1945 của Thanh Lãng có tầm bao quát rộng hơn cả. Trong tác phẩm này và một phần của Bảng lược đồ văn học Việt Nam, Thanh Lãng đã phác họa tổng quát bức tranh nghiên cứu - phê bình văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX như: Đặc điểm của giai đoạn, Lý thuyết về phê bình, Sự phân hóa của lực lượng cầm bút, Mười vụ án văn học, Sáu khuynh hướng phê bình; Giới thiệu và nhận định về 17 nhà phê bình... Các công trình của Thanh Lãng có một đặc điểm chung là mang tính khảo cứu, mô tả và liệt kê sự kiện; cho nên chưa thể hiện rõ quá trình và những quy luật phát triển của ngành nghiên cứu văn học Việt Nam trong giai đoạn nửa đầu thế kỷ XX. Đã thế, ở tập I của bộ sách Phê bình văn học thế hệ 1932, tác giả lại dành cả chương II để phát biểu chung về phê bình văn học và giới thiệu một số trường phái phê bình của thế giới. Sau đó, sang tập II, ông lại giới thiệu các trường phái của thế giới đã dẫn ở tập I. Vì vậy, ấn tượng tản mạn của bộ sách lại càng thể hiện rõ rệt. Nhưng cái đáng quý của các công trình này là đã cung cấp một khối lượng tư liệu giá trị rất cần thiết cho các thế hệ nghiên cứu sau này.
Tập 3 của bộ Việt Nam văn học sử giản ước tân biên (1862 - 1945) của Phạm Thế Ngũ là công trình biên khảo được viết một cách nghiêm túc về tình hình văn học trong khoảng thời gian từ 1862 đến 1945. Trong công trình này, Phạm Thế Ngũ chủ yếu đề cập đến thành tựu về sáng tác văn học. Tuy vậy, ông cũng có dành một số trang để giới thiệu hoạt động biên khảo và phê bình giai đoạn từ 1907 đến 1932, cũng như để đánh giá cao hoạt động phê bình giai đoạn 1940 - 1945. Trong Lược khảo văn học (tập 3) sau khi đề cập qua về sự ra đời của phê bình văn học, Nguyễn Văn Trung đã mô hình hóa các dạng hoạt động của phê bình và các loại tác gia phê bình. Theo tác giả, giai đoạn này có năm quan niệm phê bình: Phê bình ấn tượng chủ quan giáo điều (Đào Duy Anh, Thiếu Sơn, Hoài Thanh, Vũ Ngọc Phan, Trương Chính), Phê bình giáo khoa (Trần Thanh Mại, Lê Thanh, Kiều Thanh Quế, Dương Quảng Hàm…), Phê bình luân lý (Phạm Quỳnh, Trần Trọng Kim, Ngô Đức Kế, Huỳnh Thúc Kháng, Hải Triều, Mộng Sơn, Thái Phỉ, Lê Thanh…), Phê bình phân tâm học (Nguyễn Văn Hanh, Trương Tửu), Phê bình xã hội (Hải Triều, Nguyễn Bách Khoa)... Ngoài những công trình vừa nêu, rải rác trong cuốn sách Văn học sử thời kháng Pháp 1858 - 1945 (Nxb Trí Đăng, Sài Gòn, 1972), Lê Văn Siêu có đề cập đến vấn đề biên khảo và phê bình, cũng như có giới thiệu qua các nhà phê bình, nghiên cứu văn học như Đào Duy Anh, Đặng Thai Mai, Phan Văn Hùm, Hồ Hữu Tường, Trần Thanh Mại, Hoài Thanh, Trương Tửu. Sau 1975, các công trình nghiên cứu về hoạt động phê bình, nghiên cứu văn học giai đoạn nửa đầu thế kỷ XX ngày càng được quan tâm. Bên cạnh các bộ Lịch sử văn học Việt Nam giai đoạn 1900 - 1930 (Nxb Giáo dục, Hà Nội, 1981) và Lịch sử văn học Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945 do Huỳnh Lý, Nguyễn Trác, Nguyễn Đăng Mạnh, Nguyễn Hoành Khung, Hoàng Dung biên soạn chỉ dành một số trang viết khiêm tốn về hoạt động phê bình, nghiên cứu văn học so với hoạt động sáng tác, thì gần đây, chúng ta thấy có nhiều bài viết, sách chuyên khảo, luận án tiến sĩ và luận văn thạc sĩ đề cập riêng đến thành tựu nghiên cứu và phê bình của một số nhà nghiên cứu - phê bình đã sống qua cả hai thời kỳ. Luận văn thạc sĩ của Phạm Thị Mến: Những đóng góp về mặt lý luận phê bình của Hoài Thanh trước Cách mạng tháng Tám (Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Hà Nội, 2001); luận án tiến sĩ của Trần Hạnh Mai: Sự nghiệp phê bình văn học của Hoài Thanh (Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, Hà Nội, 2000, Nxb Giáo dục, 2003); luận văn thạc sĩ của Dương Thu Thuỷ: Đóng góp về phê bình và nghiên cứu lịch sử văn học của Trần Thanh Mại (Trường Đại học Sư
phạm Huế, Huế, 2004); luận văn thạc sĩ của Hồ Vi Thường: Khuynh hướng phê bình mác - xít ở Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX (1900 - 1945) (Trường Đại học Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh, 2005)… Nghiên cứu về lý luận, phê bình những thập niên đầu thế kỷ XX phải kể đến cuốn sách Lý luận phê bình văn học Việt Nam đầu thế kỷ XX của Trần Mạnh Tiến (Nxb Giáo dục, Hà Nội, 2001). Có một công trình được tác giả cho là “công trình chuyên biệt đầu tiên tập trung nghiên cứu một cách toàn diện, toàn bộ hoạt động phê bình văn học thời trước Cách mạng” mang tên: Lịch sử phê bình văn học Việt Nam (giai đoạn đầu thế kỷ XX đến năm 1945) của Trần Thị Việt Trung (Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội, 2002). Công trình Phê bình văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX (1900 - 1945) của Nguyễn Thị Thanh Xuân (Nxb Đại học Quốc gia thành phố Hồ Chí Minh) cũng ra đời vào năm 2004. Lịch sử phê bình văn học Việt Nam (Giai đoạn đầu thế kỷ XX đến năm 1945) của Trần Thị Việt Trung là cuốn sách nghiên cứu về phê bình văn học giai đoạn từ đầu thế kỷ XX đến năm 1945. Trong công trình này, tác giả đã nêu lên những tiền đề về lịch sử xã hội và văn hoá của phê bình văn học Việt Nam từ đầu thế kỷ đến năm 1945, trong đó có đề cập đến vai trò của hoạt động báo chí, đội ngũ những nhà văn tham gia hoạt động phê bình văn học.... Tác giả giới thiệu diện mạo và đặc điểm của phê bình văn học Việt Nam giai đoạn nửa đầu thế kỷ XX, dựng lên một số chân dung nhà phê bình chủ yếu ở giai đoạn 1930 - 1945 như Thiếu Sơn, Hoài Thanh, Vũ Ngọc Phan, Hải Triều. Vì vậy, theo chúng tôi, cuốn sách Lịch sử phê bình văn học Việt Nam (Giai đoạn đầu thế kỷ XX đến năm 1945) của Trần Thị Việt Trung chủ yếu đánh giá về hoạt động phê bình văn học như mục đích của tác giả đặt ra chứ chưa thể hiện rõ toàn bộ hoạt động nghiên cứu văn học. Trong công trình Lý luận phê bình văn học Việt Nam đầu thế kỷ XX, Trần Mạnh Tiến đã khái quát một cách toàn diện và có hệ thống về tình hình, đặc điểm và thành tựu lý luận phê bình văn học 30 năm đầu thế kỷ. Tác giả đã nêu lên một số đặc trưng của văn học, các mối quan hệ cơ bản của văn học, tác dụng của văn học; quan niệm về tác phẩm văn học và đề cập đến hai thể loại chính là thơ và tiểu thuyết; về phê bình văn học, Trần Mạnh Tiến nêu ra hai khuynh hướng trong phê bình văn học đầu thế kỷ là phê bình truyền thống và phê bình mới, giới thiệu các quan điểm cũng như những đánh giá về cuộc tranh luận Truyện Kiều giữa những năm 20 của thế kỷ XX. Tóm lại, cuốn sách trên chỉ đề cập về lý luận phê bình văn học Việt Nam đầu thế kỷ XX. Cũng nghiên cứu về phê bình văn học, Nguyễn Thị Thanh Xuân trong công trình Phê bình văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX (1900 - 1945) đã khái quát sự hình thành và phát
triển của phê bình văn học Việt Nam giai đoạn nửa đầu thế kỷ XX, đồng thời giới thiệu 12 tác giả phê bình tiêu biểu ở giai đoạn này là: Phạm Quỳnh, Thiếu Sơn, Hoài Thanh, Trần Thanh Mại, Trương Chính, Dương Quảng Hàm, Vũ Ngọc Phan, Hải Triều, Trương Tửu - Nguyễn Bách Khoa, Đặng Thai Mai, Lê Thanh, Kiều Thanh Quế. Theo tác giả, phê bình văn học giai đoạn nửa đầu thế kỷ XX là một nền phê bình văn học “đã có cơ sở lý luận tuy chưa hoàn chỉnh”, phê bình văn học giai đoạn này đã phát triển một cách nhanh chóng về nhiều mặt, trong đó rõ nhất là ngôn ngữ phê bình. Và cuốn sách cũng tập trung đề cập đến mảng phê bình của ngành nghiên cứu văn học. Gần đây, trong cuốn Phương pháp luận nghiên cứu văn học (Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, 2004), Nguyễn Văn Dân cũng đã đánh giá sự đóng góp về mặt phương pháp nghiên cứu của một số tác giả thời trước Cách mạng như Trần Thanh Mại, Hoài Thanh và Trương Tửu - Nguyễn Bách Khoa, đồng thời chỉ ra những hạn chế về quan điểm phương pháp luận của họ. Nhưng đây vốn là một cuốn sách bàn về Phương pháp luận nên tác giả chỉ chủ yếu nêu lên những đóng góp cũng như những hạn chế về phương pháp nghiên cứu của các tác giả Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám để minh họa cho vấn đề “phương pháp luận nghiên cứu văn học” chứ chưa phải là cuốn sách chuyên sâu về hoạt động nghiên cứu văn học giai đoạn này. Cuốn sách Văn học Việt Nam thế kỷ XX - Những vấn đề lý luận và lịch sử (Nxb Giáo dục, Hà Nội, 2004) do Phan Cự Đệ chủ biên chủ yếu đề cập đến lý luận, phê bình văn học Việt Nam thế kỷ XX. Nghiên cứu lý luận, phê bình thời kỳ nửa đầu thế kỷ, Trần Đình Sử phân chia làm hai giai đoạn: Lý luận, phê bình văn học Việt Nam giai đoạn 1900 - 1932; Lý luận, phê bình văn học 1932- 1945. Ở giai đoạn đầu, sau khi nêu diện mạo chung của đời sống lý luận, phê bình văn học ba mươi năm đầu thế kỷ; cuộc tranh luận văn học đầu tiên mở đầu thế kỷ: Tranh luận Truyện Kiều; tác giả đã giới thiệu những nhà nghiên cứu, phê bình văn học đầu tiên gồm: Phan Kế Bính, Phạm Quỳnh, Võ Liêm Sơn. Sang giai đoạn từ 1932 đến 1945, Trần Đình Sử cho rằng đặc điểm chủ yếu của giai đoạn này là giai đoạn hình thành tư tưởng mới; phủ nhận tư tưởng cũ, nổ ra nhiều cuộc tranh luận quan trọng, và đây cũng là giai đoạn hình thành lý luận văn học như là một “thể loại mới” xưa nay chưa từng có và đồng thời xuất hiện những nhà lý luận, phê bình văn học chuyên nghiệp. Trần Đình Sử chia ra sáu thể loại phê bình chủ yếu ở giai đoạn này gồm: thể bút chiến, thể phê bình tác giả, thể danh nhân truyện ký, thể phê bình khoa học hay nghiên cứu chuyên đề, thể loại bình chú, bình văn, thể loại văn học sử. Ông phân chia thế hệ các nhà lý luận, phê bình văn học giai
đoạn 1932 - 1945 theo bốn khuynh hướng: các nhà phê bình có xu hướng tổng kết (Thiếu Sơn, Hoài Thanh, Vũ Ngọc Phan); các nhà phê bình mác-xít (Hải Triều, Đặng Thai Mai); các nhà phê bình, nghiên cứu văn học theo phương pháp khoa học (Trần Thanh Mại, Đào Duy Anh, Nguyễn Bách Khoa); các nhà văn học sử và biên khảo (Dương Quảng Hàm, Nguyễn Đổng Chi, Ngô Tất Tố, Lê Thanh, Kiều Thanh Quế). Trong mỗi tác giả, Trần Đình Sử có giới thiệu những tác phẩm tiêu biểu, kèm theo vài lời nhận định hết sức ngắn gọn. Chuyên luận Lý luận, phê bình văn học Việt Nam từ đầu thế kỷ XX đến 1945 (Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, 2005) do Nguyễn Ngọc Thiện chủ biên đã giới thiệu 27 bài viết về hoạt động lý luận, phê bình nửa đầu thế kỷ của các tác giả: Nguyễn Ngọc Thiện, Hà Công Tài, Cao Kim Lan, Trịnh Bá Đĩnh, Tôn Thảo Miên, Nguyễn Đăng Điệp, Đinh Thị Minh Hằng. Cuốn sách ngoài phần mở đầu (Khái quát: Động lực lớn của lý luận - phê bình văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX) và phần kết luận (Sự phát triển tiếp nối của lý luận, phê bình văn học nửa đầu thế kỷ XX đến nay) có ba chương. Chương một và chương hai, nghiên cứu về sự phát triển của lý luận và phê bình văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX. Chương ba giới thiệu mười tác gia lý luận, phê bình văn học tiêu biểu gồm: Phan Khôi, Thiếu Sơn, Hải Triều, Hoài Thanh, Trần Thanh Mại, Trương Chính, Trương Tửu - Nguyễn Bách Khoa, Lê Thanh, Vũ Ngọc Phan, Đặng Thai Mai. Tóm lại, nội dung chính của cuốn sách là nghiên cứu về lý luận, phê bình văn học Việt Nam từ đầu thế kỷ XX đến 1945. Ngoài các cuốn sách nói trên, ta còn có thể tìm gặp những ý kiến nhận xét, đánh giá về từng tác gia, hay từng tác phẩm phê bình, nghiên cứu văn học giai đoạn này trên nhiều sách, bài báo, tạp chí của các nhà nghiên cứu, nhà văn có uy tín. Tuy nhiên, hầu như chưa có một cuốn sách nào tập trung khảo sát và tổng kết về quá trình hiện đại hoá hoạt động nghiên cứu văn học ở giai đoạn nửa đầu thế kỷ XX. Đây vẫn còn là một lĩnh vực cần phải bổ khuyết, và đề tài Quá trình hiện đại hoá hoạt động nghiên cứu văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX của chúng tôi sẽ cố gắng đóng góp cho công việc tổng kết này. 4. Giới hạn của đề tài 4.1. Đối tượng nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu của luận án là các công trình nghiên cứu văn học ở giai đoạn nửa đầu thế kỷ XX đã có độ lùi thời gian nhất định của các nhà nghiên cứu văn học chuyên nghiệp hoặc không chuyên. Trong đó, luận án tập trung chủ yếu vào sự hiện đại hóa hoạt động nghiên cứu văn học giai đoạn nửa đầu thế kỷ XX qua những thành tựu chủ yếu, qua các phương pháp nghiên cứu và nguyên nhân dẫn đến những thành tựu đó. Những vấn đề khác không phải là đối tượng nghiên cứu của luận án. Với yêu cầu
nhằm vào sự hiện đại hoá, chúng tôi sẽ tập trung vào những công trình nghiên cứu tiêu biểu, có đóng góp về mặt đổi mới trong quan điểm lý thuyết và phương pháp thực hành. 4.2. Phạm vi nghiên cứu: phạm vi của đề tài, chúng tôi xác định chỉ tập trung nghiên cứu những yếu tố nổi trội đã góp phần làm nên quá trình hiện đại hóa trong hoạt động nghiên cứu văn học Việt Nam ở nửa đầu thế kỷ XX (từ năm 1900 đến năm 1945); không có tham vọng nghiên cứu toàn bộ các tác giả và tác phẩm xuất hiện ở giai đoạn này mà chỉ giới hạn ở phạm vi những tác phẩm tiêu biểu nhất của những tác giả có những đóng góp cụ thể trong hoạt động nghiên cứu văn học giai đoạn này. 4.3. Giới thuyết một số khái niệm 4.3.1. Khái niệm nghiên cứu văn học Theo Từ điển thuật ngữ văn học: Nghiên cứu văn học còn gọi là khoa văn học hoặc khoa học về văn học, là khoa học nghiên cứu các quy luật và hiện tượng trong sự tồn tại và phát triển của văn học. Từ điển văn học (Bộ mới - xuất bản năm 2004) định nghĩa: Nghiên cứu văn học là một chuyên ngành khoa học xã hội và nhân văn mà đối tượng nghiên cứu là nghệ thuật ngôn từ (văn học). Nghiên cứu văn học, theo truyền thống, bao gồm ba bộ môn chính: Lý luận văn học, Lịch sử văn học, Phê bình văn học. Trong đó, Lý luận văn học nghiên cứu những quy luật chung của cấu trúc và sự phát triển văn học; Lịch sử văn học (còn gọi là văn học sử) lấy đối tượng nghiên cứu là văn học quá khứ, khảo sát nó như một quá trình, hoặc khảo sát một trong số các thời đoạn của quá trình đó; Phê bình văn học chú ý đến trạng thái hiện tại của văn học đương thời, nó cũng chú ý lý giải văn học quá khứ từ quan điểm những vấn đề xã hội và nghệ thuật hiện thời. Ở trình độ phát triển cao và tính chuyên môn sâu, nghiên cứu văn học là tên gọi chung cho nhiều bộ môn nghiên cứu cụ thể, tương đối độc lập, tiếp cận cùng một đối tượng nghiên cứu là văn học từ những góc độ khác nhau. Căn cứ vào những nội hàm khái niệm vừa nêu, chúng ta thấy rằng phê bình văn học và nghiên cứu văn học là hai bộ phận có mối quan hệ gần gũi nhưng là hai bộ phận khác nhau. Phê bình văn học có tính chất khen chê những tác phẩm mang tính thời sự, kịp thời; trong khi nghiên cứu văn học nhìn một cách toàn diện, thấy được bản chất bên trong và ngoài của đối tượng thường là đã ổn định. Từ phê bình văn học chuyển sang nghiên cứu văn học chỉ là một bước đơn giản. Chẳng hạn: Hoài Thanh trong Thi nhân Việt Nam, Vũ Ngọc Phan trong Nhà văn hiện đại, nghiên cứu về những nhà văn, nhà thơ đương thời vừa có chất phê bình nhưng giá trị nghiên cứu vẫn rõ nét vì chất khái quát của người viết. Nghiên cứu văn học và
phê bình văn học đều phải lấy lý luận làm nền. Sự phát triển mạnh mẽ của nghiên cứu nằm chung trong hệ thống nghiên cứu, lý luận, phê bình chứng tỏ nền văn học dân tộc đã phát triển tới mức toàn diện. Trên cơ sở tích hợp và tiếp biến những khái niệm nghiên cứu văn học trong các công trình đã nêu trên, chúng tôi quan niệm: hoạt động nghiên cứu văn học là quá trình xem xét, tìm hiểu, đánh giá một cách hệ thống, toàn diện các tác gia, tác phẩm, hiện tượng văn học quá khứ hoặc đương thời đã có độ lùi thời gian nhất định (kể cả văn học trong nước và nước ngoài). 4.3.2. Khái niệm “Quá trình hiện đại hóa hoạt động nghiên cứu văn học” Đến đầu thế kỷ XX, hiện đại hóa văn học đã trở thành một yêu cầu tất yếu của lịch sử văn học Việt Nam. Điều kiện kinh tế, chính trị, xã hội, văn hóa, giáo dục … lúc này đã hội đủ các yếu tố nội sinh và ngoại nhập, tạo nên các nhân tố thúc đẩy văn học phát triển theo hướng hiện đại hóa. Nói đến văn học hiện đại là nói đến văn học phát triển trong môi trường kinh tế tư bản chủ nghĩa, có sự hình thành giai cấp tư sản, giai cấp vô sản …. Như vậy, khái niệm hiện đại hóa xuất hiện và được sử dụng khi con người bước sang thời kỳ chủ nghĩa tư bản và ở mỗi lĩnh vực nó mang một nội hàm khái niệm khác nhau. Theo nhà nghiên cứu Lê Ngọc Trà: Hiện đại hóa trong chừng mực nhất định, nó đồng nghĩa với khái niệm phương Tây hóa, là quá trình thu nhận những ảnh hưởng của văn học phương Tây để có những đặc điểm của văn học phương Tây [192, tr.40]. Khái niệm hiện đại hóa văn học ở đây được sử dụng theo nghĩa phân biệt với khái niệm văn học trung đại. Đó là quá trình chuyển từ loại hình văn học cũ sang loại hình văn học mới hiện đại hơn, nghĩa là, khi mà nền văn học phong kiến không còn thích ứng nữa thì yêu cầu của xã hội là phải đổi mới để thực hiện chức năng phản ánh hiện thực một cách đầy đủ và hiệu quả hơn. Văn học hiện đại hóa là văn học đã thoát khỏi hệ thống thi pháp của văn học trung đại để xác định một hệ thống thi pháp mới, thi pháp văn học hiện đại nhằm đáp ứng yêu cầu phản ánh xã hội mới và đáp ứng thị hiếu mới của công chúng thời điểm ấy. Như vậy, hiện đại hóa là quá trình tất yếu của một nền văn học. “Nó xuất phát từ nhu cầu sáng tạo nội tại của văn học, từ tác động của hoàn cảnh xã hội, từ đòi hỏi của công chúng và từ kết quả của sự giao lưu văn hóa giữa các quốc gia, các dân tộc” [192, tr.40]. Quá trình hiện đại hóa của văn học Việt Nam từ đầu thế kỷ XX đến 1945 tất nhiên không phải một sớm một chiều mà nó là cả một quá trình diễn ra liên tục không ngừng. Ở
giai đoạn ba mươi năm đầu thế kỷ (từ 1900 đến 1930) là bước chuẩn bị cho sự chuyển mình của văn học, trong đó mười năm cuối của giai đoạn này, công cuộc hiện đại hóa văn học đã đạt được một số thành tựu đáng ghi nhận. Giai đoạn từ 1930 đến 1945, quá trình hiện đại hóa nền văn học được đẩy lên một bước mới với nhiều cuộc cách tân văn học sâu sắc và toàn diện, đặc biệt là sự ra đời các thể loại văn học mới. Đến đây, sự đổi mới đã thể hiện một cách toàn diện, triệt để. Nền văn học Việt Nam lúc này, nhìn tổng thể, đã mang tính hiện đại từ nội dung đến hình thức, không còn lạc điệu trong văn học của thế giới hiện đại. Đặt vào bối cảnh chung của quá trình hiện đại hóa văn học Việt Nam giai đoạn này, theo chúng tôi: hiện đại hóa hoạt động nghiên cứu văn học là sự thay đổi về tư duy của các nhà nghiên cứu để từ đó có sự đổi mới trong cách tiếp cận đối tượng nghiên cứu cũng như phương pháp nghiên cứu nhằm đánh giá đối tượng một cách khách quan, khoa học và toàn diện. Đó là một quá trình diễn ra liên tục, không ngừng, khiến văn học nói chung và hoạt động nghiên cứu văn học nói riêng dần dần mang những đặc điểm và tính chất riêng của văn học đương thời so với văn học thời trung đại. 5. Phương pháp nghiên cứu 5.1. Đây là đề tài nghiên cứu một giai đoạn trong lịch sử nghiên cứu văn học Việt Nam, nhằm tổng kết và đánh giá những thành tựu và hạn chế của công cuộc hiện đại hoá hoạt động nghiên cứu văn học, do vậy, phương pháp chủ yếu được sử dụng trong luận án này là phương pháp nghiên cứu văn học sử. Sử dụng phương pháp này đòi hỏi người thực hiện phải đặt đối tượng nghiên cứu trong mối quan hệ với môi trường văn hóa, xã hội, lịch sử giai đoạn nửa đầu thế kỷ XX, đồng thời phải xem xét và khảo sát chúng trong sự vận động chung của văn học Việt Nam trong thời điểm nghiên cứu. 5.2. Ngoài phương pháp chủ yếu nói trên, chúng tôi sẽ sử dụng các phương pháp khác như sau: - Phương pháp hệ thống loại hình được dùng để hệ thống hóa và phân loại các công trình nghiên cứu, từ đó xác định vị trí và ý nghĩa của các công trình nghiên cứu. Qua đó, có thể phân ra các xu hướng, trường phái để đánh giá những đóng góp của chúng về mặt lý thuyết và phương pháp. - Phương pháp lịch sử loại hình: phương pháp này cho phép chúng tôi nghiên cứu so sánh các đối tượng cùng loại trong lịch đại và đồng đại để thấy được tính hiện đại của chúng.
Đồng thời phối hợp nhiều thao tác như: phân tích, tổng hợp, phân loại… 6. Đóng góp của luận án: hoàn thành đề tài, chúng tôi dự kiến sẽ có những đóng góp như sau: 6.1. Trình bày một bức tranh tổng thể về hoạt động nghiên cứu văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX, với những điểm nhấn về tiến trình hiện đại hoá hoạt động này. 6.2. Đánh giá thành tựu và hạn chế của công tác nghiên cứu văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX; rút ra được những kinh nghiệm cần thiết về phương pháp đổi mới nghiên cứu văn học; đóng góp và gợi ý cho việc soạn thảo lịch sử văn học Việt Nam hiện đại. 6.3. Luận án có thể được sử dụng làm tài liệu tham khảo giảng dạy về lĩnh vực nghiên cứu văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX. 7. Cấu trúc luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận cũng như Danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận án gồm ba chương: Chương 1- Những tiền đề cơ bản của quá trình hiện đại hóa hoạt động nghiên cứu văn học Việt Nam Chương 2- Những chặng đường phát triển của hoạt động nghiên cứu văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX Chương 3- Những đổi mới về phương pháp nghiên cứu
Chương 1 - NHỮNG TIỀN ĐỀ CƠ BẢN CỦA QUÁ TRÌNH HIỆN ĐẠI HÓA HOẠT ĐỘNG NGHIÊN CỨU VĂN HỌC VIỆT NAM 1.1. Những tiền đề lịch sử - xã hội 1.1.1. Quá trình xâm lăng của thực dân Pháp và những chuyển biến về thể chế chính trị 1.1.1.1. Năm 1858, thực dân Pháp nổ phát súng đầu tiên ở Đà Nẵng, báo hiệu cuộc xâm lược chính thức nước ta. Tính từ khi đồn Kỳ Hòa thất thủ (1861), Pháp chiếm ba tỉnh miền Đông (1862) rồi chiếm cả sáu tỉnh Nam Kỳ (1867), cho đến hòa ước Patenôtre (1884) thì Việt Nam hoàn toàn mất hết độc lập chủ quyền. Từ đó đã dẫn đến nhiều chuyển biến cực kỳ quan trọng trong xã hội: nước Việt Nam phong kiến nông nghiệp trở thành nước thuộc địa nửa phong kiến với hai tầng áp bức: thực dân Pháp và vua quan, địa chủ phong kiến. Chính biến cố trọng đại này đã làm biến đổi sâu xa mọi phương diện, trong đó có văn học nghệ thuật, của đất nước ta. Ngay sau khi thực dân Pháp xâm lược nước ta, nhân dân Nam Kỳ đã không ngừng đứng lên chống Pháp, tiêu biểu là các cuộc khởi nghĩa của Trương Định, Hồ Huân Nghiệp, Nguyễn Hữu Huân, Võ Duy Dương, Nguyễn Trung Trực… Trong hoàn cảnh bấy giờ, tuyệt đại đa số nhân dân không hợp tác với chính quyền địch. Có nhiều nơi, người dân tự tay đốt nhà cửa, vườn tược. Những người không có điều kiện đi theo nghĩa quân thì họ cũng “tị địa” ra khỏi “đất quỷ” (vùng đất bị Pháp chiếm - Dương Thu Thủy). Tuy nhiên, các phong trào kháng Pháp lần lượt đi vào bế tắc, thất bại. Năm 1896, với sự tuẫn tiết của Phan Đình Phùng, phong trào chống Pháp dưới lá cờ Cần Vương rầm rộ suốt mấy mươi năm nổ ra ở hầu hết các tỉnh đã chấm dứt. Như vậy đến lúc này, về căn bản, thực dân Pháp đã hoàn thành công cuộc “bình định” Việt Nam về mặt quân sự, và trên cơ sở đó, họ đã có thể bắt tay vào khai thác thuộc địa Việt Nam nói riêng cũng như Đông Dương nói chung. Chính sách khai thác thuộc địa về kinh tế được thực hiện một cách triệt để như độc chiếm thị trường, mua rẻ nông phẩm; độc quyền ngoại thương và các ngành kinh doanh quan trọng (khai mỏ, giao thông, làm muối, nấu rượu, thuốc phiện,…). Độc quyền ngân hàng đầu tư vào các ngành có lợi cho việc vơ vét tài nguyên, hàng hóa để xuất khẩu. Với mục đích biến Việt Nam trở thành một bộ phận của “Pháp quốc hải ngoại”, thực dân Pháp đã đầu tư với tốc độ nhanh, qui mô lớn vào các ngành kinh tế ở Việt Nam. Theo thống kê: chỉ trong vòng 6 năm (1924 - 1929), số vốn đầu tư vào Đông Dương, chủ yếu là
vào Việt Nam, lên khoảng 4 tỷ phrăng (Lịch sử 12 - Nhà xuất bản Giáo dục năm 2008). Trong đó, vốn đầu tư vào nông nghiệp, chủ yếu là cho đồn điền cao su. Diện tích trồng cao su được mở rộng, nhiều đồn điền cao su xuất hiện như: đồn điền cao su Cam Tiêm, đồn điền cao su Phú Riềng... Pháp còn mở rộng một số ngành công nghiệp như: dệt, muối, xay sát… Các nhà máy xi măng Hải Phòng, nhà máy cưa Bến Thủy … lần lượt ra đời. Nhà máy dệt Nam Định được xây dựng từ những năm cuối thế kỷ XIX nay được mở rộng, nâng cấp để trở thành một trung tâm dệt nổi tiếng trên toàn quốc với một tổ hợp nhà máy khép kín từ khâu đầu đến khâu cuối. Tư bản Pháp rất coi trọng đến việc khai thác mỏ, trước hết là than. Công ty than Hòn Gai thành lập năm 1888, một năm sau tổng sản lượng than ở Đông Dương đã lên tới 260.000 tấn. Từ năm 1890 đến 1904 các công trình khai thác than càng được đẩy mạnh. Ngoài than, các cơ sở khai thác thiếc ở Tĩnh Túc (Cao Bằng), bạc ở Ngân Sơn (Bắc Cạn), vàng ở Bồng Miêu (Quảng Nam)… đều được bổ sung thêm vốn, nhân công và đẩy mạnh tiến độ khai thác. Giao thông vận tải, đã được thực dân Pháp đầu tư xây dựng ngay từ đầu, nay được tiếp tục đầu tư vốn và kỹ thuật. Ngoài các tuyến đường sắt ở miền Nam, thực dân Pháp tiếp tục xây dựng các tuyến đường sắt như Vinh - Đông Hà, Đồng Đăng - Na Sầm. Đường bộ cũng tiếp tục được xây dựng. Nếu như đường sắt, đường bộ có vị trí quan trọng trong kinh tế đối nội, thì đường thủy đóng vai trò chủ đạo trong kinh tế đối ngoại. Vì thế, cùng với các hải cảng đã xây dựng trong đợt khai thác thuộc địa lần thứ nhất như cảng Sài Gòn, Hải Phòng, Đà Nẵng, thực dân Pháp tiếp tục cho xây dựng các hải cảng mới như Hòn Gai, Bến Thủy... Mạng lưới vận tải đường sông vùng châu thổ sông Hồng và sông Cửu Long cũng được khai thác triệt để. Bên cạnh đó, thực dân Pháp còn lợi dụng quyền thống trị về chính trị để duy trì bộ máy quan liêu, cường hào và những luật lệ của chế độ phong kiến để ra sức chiếm đoạt ruộng đất, tăng cường bóc lột sưu thuế, sưu dịch, làm phá sản nông dân và thợ thủ công, tạo ra nguồn nhân công rẻ mạt để thực hiện công cuộc khai thác tại thuộc địa và xuất khẩu lao động sang Pháp. Kết quả của các chính sách ấy là nền kinh tế cổ xưa bị phân giải, lưu thông hàng hóa phát triển, nước ta bị kéo vào quỹ đạo chủ nghĩa tư bản. Thực dân Pháp biến Việt Nam từ một nước đang theo chế độ “quân chủ” thành một nước theo chế độ “thực dân nửa phong kiến”. 1.1.1.2. Sau khi đặt xong bộ máy chính quyền ở Việt Nam, thực dân Pháp bắt đầu thực hiện âm mưu và chính sách Pháp hóa đối với dân tộc ta. Với chính sách chia để trị, thực dân Pháp chia Việt Nam ra làm ba kỳ riêng biệt (Bắc Kỳ, Trung Kỳ, Nam Kỳ). Mỗi kỳ có một
chính sách luật lệ riêng, trong đó Nam Kỳ trở thành xứ thuộc Pháp với những nét riêng về chính trị, kinh tế, xã hội rộng, thoáng hơn so với Bắc Kỳ và Trung Kỳ. Pháp tăng cường tuyển mộ lính và khai thác kinh tế thuộc địa, lập nhiều đồn điền ở Nam Bộ, xây dựng cảng Sài Gòn, mở đường xe lửa Sài Gòn - Mỹ Tho, xây cầu trên sông Vàm Cỏ, lập nhiều công xưởng như đóng tàu, nhà máy xay lúa ở Sài Gòn, Chợ Lớn…. Những cơ sở kinh tế ban đầu này khiến nền kinh tế Nam Kỳ phát triển mạnh mẽ, tạo độ chênh lớn giữa ba miền Bắc - Trung - Nam. Cùng với những chính sách về kinh tế, thực dân Pháp còn tiến hành nhiều chủ trương và biện pháp chính trị vừa mang tính chất cải lương vừa thể hiện sự giả dối bịp bợm, nhằm mục đích củng cố quyền vị thống trị của chúng. Chẳng hạn: thành lập các Viện dân biểu Bắc Kỳ, Trung Kỳ. Các phòng thương mại và canh nông của những thành phố lớn được mở rộng cho người Việt tham gia. Năm 1928, thực dân Pháp lập ra Đại hội đồng Kinh tế Tài chính Đông Dương với tư cách là cơ quan tư vấn về vấn đề kinh tế, tài chính trong Liên bang Đông Dương. Ở khu vực nông thôn, thực dân Pháp tiến hành "cải lương hương chính” nhằm từng bước can thiệp trực tiếp vào công việc nội bộ của làng xã, loại bỏ dần tính chất tự trị của nó. Mặc dù, trên nguyên tắc, công cuộc “cải lương hương chính” vẫn chấp nhận cơ chế quản lý làng xã cổ truyền, nhưng trong một chừng mực nào đó thực dân Pháp đã đạt được mục tiêu can thiệp trực tiếp vào công việc làng xã bằng cách kiểm soát nhân sự, tài chính của bộ máy làng xã. Song song đó, chúng đẩy mạnh chính sách văn hóa ngu dân và tư tưởng nô dịch đối với quần chúng nhân dân. Chúng mở nhiều nhà tù hơn trường học, chúng bắt học sinh từ 18 tuổi trở lên ở các trường tư thục phải đóng thuế thân để hạn chế việc học tập của con em tầng lớp nghèo. Chính quyền thực dân cấm nhân dân ta đọc và lưu hành những tác phẩm có nội dung, tư tưởng tiến bộ. Trước thế chiến thứ II, do phong trào đấu tranh của quần chúng, chế độ kiểm duyệt của thực dân Pháp có lúc được nới lỏng, nhưng từ khi đại chiến thế giới lần thứ II sắp bùng nổ, lệnh kiểm duyệt của chúng trở nên gắt gao hơn. Mặt khác, chúng cho du nhập những sản phẩm văn hóa phản động, đồi trụy của phương Tây vào Việt Nam. Chúng lại không ngừng rêu rao quan điểm: thực dân Pháp sang Việt Nam với sứ mệnh đem ngọn đuốc văn minh của nước mẹ Đại Pháp sang truyền bá cho nhân dân Việt Nam. Và để đạt được mục đích, chúng chủ trương mị dân như: chính sách “Pháp - Việt đề huề”; phát động các phong trào “Âu hoá”, “Vui vẻ trẻ trung” ở khắp các thành thị để mê hoặc và ru ngủ lớp thanh niên mới lớn. Song song với các chủ trương mị dân này, thực dân Pháp còn xây dựng và thiết lập hệ thống giáo dục, trong đó, tiếng Pháp đã lấn át tiếng mẹ đẻ. Mục đích của chương trình
này là nhằm đào tạo ra những con người phục vụ cho chính quyền thực dân. Tuy nhiên, trong các trường Pháp - Việt, học sinh, sinh viên Việt Nam cũng có điều kiện tiếp thu được một phần nền văn hóa tiến bộ của phương Tây. Có thể thấy rằng, với công cuộc khai thác về kinh tế, việc áp đặt về chính trị, thực hiện chính sách ngu dân cực kỳ thâm độc; chế độ thực dân nửa phong kiến hình thành khiến đời sống nhân dân ta, đặc biệt là nông dân lâm vào cơ cực. Tuy nhiên, cũng phải thừa nhận rằng, đối với tình hình trì trệ lâu đời của xã hội phong kiến Việt Nam, quá trình khai thác thuộc địa, việc thiết lập hệ thống chính trị mới của thực dân Pháp ở nước ta về khách quan đã mang đến những biến đổi lớn lao làm cho mọi hoạt động của xã hội Việt Nam đều thay đổi trong đó có văn học nghệ thuật nói chung và nghiên cứu văn học nói riêng. 1.1.2. Những biến động lớn của xã hội Như đã trình bày, chính quá trình khai thác thuộc địa ngày một mở rộng cùng với việc đẩy nhanh sự phát triển kinh tế tư bản chủ nghĩa ở một số đô thị lớn như Hải Phòng, Vinh, Hà Nội, Huế, Đà Nẵng, Sài Gòn… đã làm cho sự phân hóa giai cấp diễn ra vô cùng sâu sắc và nhanh chóng làm xuất hiện nhiều giai cấp và tầng lớp mới trong xã hội. Trước hết là sự xuất hiện của giai cấp tư sản. Đây là những người tham gia hoạt động kinh tế ở các lĩnh vực thương mại, sản xuất có qui mô lớn, nhỏ khác nhau tùy theo sự thành đạt. Do điều kiện kinh doanh, giai cấp tư sản Việt Nam tự phân thành hai bộ phận: tư sản mại bản và tư sản dân tộc. Tư sản mại bản là những nhà đại lý cho tư bản nước ngoài, những tư sản hùn vốn kinh doanh với tư sản Pháp hoặc có quan hệ buôn bán với nước ngoài. Tư sản dân tộc có mặt trong hầu hết các lĩnh vực kinh tế. Lực lượng này đáng lẽ ra phải đóng vai trò “ông chủ” mới của xã hội Việt Nam lúc bấy giờ, nhưng thực tế vừa mới ra đời đã bị tư bản Pháp chèn ép, kìm hãm nên thế lực kinh tế yếu. Vì thế, để tồn tại và phát triển, bộ phận này thường liên kết với nhau trong kinh doanh và do đó nhìn chung họ có tinh thần dân tộc. Tiếp đến là sự hình thành giai cấp công nhân. Đây chính là con đẻ của giai cấp nông dân nhưng đã bị tước đoạt hết ruộng đất, bị bần cùng hóa, phải từ giã ruộng vườn kéo nhau ra thành thị để bán sức lao động trong các nhà máy, xí nghiệp, công xưởng... Dù bị bóc lột nặng nề nhưng về cơ bản, họ có thu nhập ổn định nên có nhu cầu hưởng thụ văn hóa. Đó cũng là lý do để hoạt động văn học đổi mới và phát triển. Cuối cùng là sự xuất hiện của giai cấp tiểu tư sản. Chính quá trình khai thác thuộc địa, sự xuất hiện hệ thống thành thị kiểu phương Tây và nền giáo dục mới ra đời đã làm cho lực
lượng này ngày càng trở nên đông đảo. Trong khi đó, ở nông thôn giai cấp địa chủ không những không bị thu hẹp mà trái lại được phát triển đủ mạnh để có thể trở thành nền tảng xã hội của chế độ thuộc địa. Và sau lũy tre xanh vẫn là một vòng tròn khép kín, tù đọng đè nặng, làm cho đời sống của người nông dân sống nơi “bùn lầy nước đọng” ngày càng bị bần cùng hóa. Trong các giai cấp và tầng lớp mới xuất hiện này, có thể thấy, tầng lớp trí thức tiểu tư sản giữ một vai trò quan trọng trong lĩnh vực văn hóa nói chung và văn học nói riêng. Tầng lớp này, tuy có hoàn cảnh xuất thân không giống nhau: trí thức (học sinh, sinh viên), tiểu thương (những người buôn bán nhỏ), thợ thủ công, nhưng về cơ bản, họ sống ở các đô thị, có nếp sống tương đối ổn định và đầy đủ trong một xã hội đang nhanh chóng thay đổi. Họ có điều kiện để học hành, để tiếp xúc với những thông tin về chính trị, văn hóa, xã hội. Chính tầng lớp này và cuộc sống đô thị đã làm nảy sinh những nhu cầu mới về hưởng thụ văn hóa khác với nhu cầu của con người dưới chế độ phong kiến. Họ cần cập nhật thông tin, vì thế báo chí ra đời; cần cập nhật tác phẩm vì thế xuất bản phát triển. Văn học nghệ thuật trở thành hàng hóa, vì vậy xuất hiện ngành kinh doanh hàng hóa văn học bao gồm những người kinh doanh và viết văn. Đời sống văn học hình thành nên một đội ngũ tác gia mới - những nhà văn chuyên nghiệp, sống bằng nghề và với nghề. Chính họ là những người quyết định sự phát triển của nền văn học mới. Từ đây: người ta quan niệm việc cầm bút viết văn như một chuyên môn của một số trí thức nhằm hướng đạo xã hội, phụng sự nghệ thuật, trong xã hội xuất hiện tầng lớp nhà văn chuyên nghiệp, sống bằng nghề viết văn, thậm chí “Vợ dại con thơ, sự sinh hoạt trông nhờ một ngọn bút” (Giấc mộng con). Nhìn chung, chương trình khai thác thuộc địa lần thứ nhất của Paul Doumer và lần thứ hai của Albert Sarraut (trước và sau đại chiến thế giới lần thứ nhất 1914 - 1918) là nhân tố chính làm chuyển biến sâu sắc cơ cấu xã hội Việt Nam. Lúc bấy giờ, nền kinh tế phong kiến bị phân giải, người nông dân bị bần cùng hoá. Do quá trình khai thác thuộc địa ngày càng được đẩy mạnh nên từ Nam chí Bắc, những trung tâm kinh tế, văn hoá của xã hội thực dân nửa phong kiến đã mọc lên. Sự ra đời của thành thị đã làm xuất hiện nhiều tầng lớp xã hội mới như: tư sản, tiểu tư sản (viên chức, học sinh, dân nghèo thành thị…), công nhân như đã nói ở trên. Cùng với sự phát triển của các đô thị, số thị dân cũng tăng nhanh. Trong quá trình sinh tồn, thị dân đã tạo ra một lối sống riêng, tập quán riêng, vừa kế thừa những giá trị truyền thống, nhưng đồng thời cũng có những nét khác với lối sống của nông dân. Hệ thống thành
thị phát triển, thị dân ngày càng đông đúc là những tiền đề, những điều kiện để tiếp nhận văn hóa phương Tây và thúc đẩy nền văn học nhanh chóng hiện đại hóa trong đó có hoạt động nghiên cứu văn học. 1.2. Tiền đề văn hóa - văn học 1.2.1. Công cụ biểu đạt mới Đầu thế kỷ XX, cùng với những biến đổi về lịch sử - xã hội, đời sống văn hoá cũng có những nét mới đáng kể. Yếu tố đầu tiên quan trọng, tác động tích cực đến sự phát triển của văn học nói chung và hoạt động nghiên cứu văn học nói riêng giai đoạn này là sự phổ biến chữ quốc ngữ. Như đã biết, chữ quốc ngữ là thứ chữ được các giáo sĩ phương Tây cùng các trí thức Việt Nam xây dựng từ thế kỷ XVII để ghi âm tiếng Việt với mục đích là truyền đạo Thiên Chúa. Từ khi nước ta thành thuộc địa, chính quyền thực dân đã bỏ ra nhiều tiền của, công sức và cả biện pháp hành chính, kinh tế cưỡng bức nhân dân ta học chữ quốc ngữ. Trong nghị định ngày 6 - 4 - 1878, thực dân Pháp đã đặt ra yêu cầu: “Kể từ ngày 1 - 1 - 1882 không một tuyển dụng nào được thi hành, không một thăng trật nào được cho phép trong ngạch phủ, huyện, tổng đối với bất cứ ai trong tình trạng không viết được chữ quốc ngữ” [79,tr.33]. Đồng thời, để khuyến khích việc học chữ quốc ngữ, thực dân Pháp cũng đã dùng những chính sách đãi ngộ như: miễn thuế thân, miễn tạp dịch và thưởng hậu hĩnh đối với công chức, nhân viên, các quan tòa, sĩ quan... phụ trách việc chỉ huy binh lính và dân chúng mọi địa hạt nếu họ tích cực học chữ quốc ngữ [79,tr.34]. Mặt khác, thực dân Pháp cũng đã “Không ngần ngại phát những trợ cấp lúc ban đầu từ 50 đến 100 quan cho những làng nào viết được các công văn bằng chữ quốc ngữ” (Thông tư ngày 28 - 10 - 1874). Ngoài ra, trong các trường Pháp - Việt, cùng với việc học tiếng Pháp là chính, thực dân Pháp còn bắt buộc học chữ quốc ngữ và chữ Hán. Và trong kỳ thi Hương (1906), cũng có qui định một phần thi luận chữ Việt (quốc ngữ). Mục đích của người Pháp ở đây là muốn đem chữ quốc ngữ thay thế chữ Hán và chữ Nôm, cách ly nhân dân Việt Nam khỏi truyền thống văn hoá dân tộc, cũng như khỏi ảnh hưởng của Trung Quốc, và trước mắt chặt đứt ảnh hưởng của giới sĩ phu đối với nhân dân... để dễ dàng thống trị nước ta. Đối với nhân dân ta, trong mấy thập kỷ cuối thế kỷ XIX, ngày càng có nhiều người hơn theo học chữ quốc ngữ, thế nhưng nhìn chung, thứ văn tự này vẫn ít được tín nhiệm, bởi nó bị xem là thứ chữ của “quân cướp nước” nên không dễ dàng thay thế được chữ Hán - Nôm.
Dù vậy, cùng với sự phát triển của đô thị và sự xuất hiện của nhiều tầng lớp xã hội mới, chữ quốc ngữ từng bước được công chúng làm quen và thực sự được thừa nhận vào thập niên đầu của thế kỷ XX. Riêng đối với các sĩ phu Việt Nam, lúc đầu, họ xem chữ quốc ngữ là sản phẩm và công cụ cai trị của quân xâm lăng nên không tiếp nhận. Đến đầu thế kỷ XX, các nhà Nho yêu nước và duy tân nhận rõ ưu thế dễ đọc, dễ viết của chữ quốc ngữ nên đã chuyển từ thái độ phản ứng sang nhiệt tình cổ động, hô hào học và dùng chữ quốc ngữ “Trước hết phải học ngay quốc ngữ Khỏi đôi đường tiếng, chữ khác nhau; Chữ ta, ta phải thuộc làu, Nói ra nên tiếng, viết câu nên bài, Sẵn cơ sở để khai tâm trí... (Thơ Đông Kinh nghĩa thục) hay “Một đằng thì mất mấy năm trời để đi học một thứ chữ khác hẳn tiếng mình mà vẫn không có công hiệu, một đằng thì chỉ mất không tới sáu tháng là học ngay được văn tự của tiếng mình. Vậy thì không thể không theo chữ nước ta” (Văn minh tân học sách - 1904). Sự truyền bá chữ quốc ngữ qua các phong trào Minh Tân (ở Nam Bộ), phong trào Đông Kinh nghĩa thục (ở Bắc Bộ) vào những năm 1907 - 1908 đã gây ảnh hưởng sâu rộng trong quần chúng khiến thứ chữ này dần dần được sử dụng phổ biến, rộng rãi trong sự tiếp thu của nhiều tầng lớp nhân dân. Ngay nhà Nho yêu nước Nguyễn Đình Chiểu là người kiên quyết không hợp tác với Pháp nhưng lại có ý thức tiếp nhận chữ quốc ngữ khi đồng ý cho con gái là Nguyễn Thị Khuê (Sương Nguyệt Anh, sau này là chủ bút tờ Nữ giới chung - tờ báo nữ giới đầu tiên tại Việt Nam, cũng là tờ báo có chủ trương truyền bá chữ quốc ngữ) học chữ quốc ngữ. Các phong trào duy tân này là động lực của bước đầu hiện đại hóa văn học Việt Nam, không những trên hình thức mà cả trong chiều sâu tư tưởng của văn chương. Chữ quốc ngữ cũng ảnh hưởng tích cực và phần nào mang tính quyết định đến sự ra đời và phát triển của nền văn xuôi nước ta. Với sự phát triển nhanh chóng, chữ quốc ngữ đã khiến câu văn xuôi tiếng Việt có nhiều đổi mới, đồng thời việc sáng tác văn chương bằng quốc ngữ cũng giúp cho chữ quốc ngữ ngày càng diễn đạt tinh tế hơn cuộc sống, tâm tư tình cảm của con người. Góp công đầu trong việc đổi mới này phải kể đến các học giả như Trương Vĩnh Ký, Huỳnh Tịnh Của, Trần Chánh Chiếu, Nguyễn Trọng Quản... ở miền Nam, Nguyễn Văn Vĩnh, Phạm Quỳnh, Nguyễn Bá Học, Phạm Duy Tốn... ở miền Bắc. Trong số này, người có công đầu tiên là Trương Vĩnh Ký (1837-1898) - nhà bác học biết nhiều thứ
tiếng nhưng vẫn dành tâm huyết cho việc phiên âm các văn bản văn chương cổ điển và biên soạn văn học dân gian bằng chữ quốc ngữ như Truyện Kiều (1875), Đại Nam quốc sử diễn ca (1887), Lục súc tranh công (1889), Phan Trần truyện (1889), Lục Vân Tiên truyện (1889)... Có thể thấy rằng, sau hàng nghìn năm bị lệ thuộc phong kiến phương Bắc và tiếp biến nền giáo dục khoa cử Trung Hoa, người Việt Nam đã mượn chữ Hán làm công cụ diễn đạt nhận thức cũng như tâm tư tình cảm của mình qua các trang viết (sáng tác, nghiên cứu, thi cử...). Tuy nhiên, chữ Hán chỉ được tiếp nhận bởi những tầng lớp quan lại trong hệ thống triều đình phong kiến Việt Nam, đại đa số người bình dân Việt Nam không thể tiếp cận được văn bản chữ Hán. Đến khi ý thức độc lập dân tộc thực sự được khôi phục thì chữ Nôm ra đời, nhưng chữ Nôm lại dựa trên cơ sở của chữ Hán, và vì vậy, dù rất có ý thức độc lập tự chủ, chữ Nôm vẫn là một loại chữ khó học. Chính vì thế, chữ quốc ngữ La-tinh đã thực sự trở thành một thứ chữ viết dễ học và dễ đọc. Nó đã phát triển nhanh chóng và thật sự thuyết phục trước nhu cầu biết đọc và biết viết của người Việt. Thông qua các nhà văn Tây học, chữ quốc ngữ đã thật sự trở thành công cụ diễn đạt hữu hiệu nhằm phản ánh cuộc sống và tâm tư, tình cảm con người Việt Nam, được sử dụng phổ biến và đưa văn học đến gần với người đọc. Chính vì thế, nó trở thành một công cụ, một phương tiện quyết định để chuyển tải văn hóa, văn học phương Tây thâm nhập vào đời sống văn học Việt Nam, giúp văn học dân tộc từng bước tiệm cận với dòng chảy chung của văn chương thế giới. Có thể khẳng định, chữ quốc ngữ La-tinh là một trong những nhân tố quyết định góp phần vào quá trình hiện đại hóa nền văn học Việt Nam nói chung và quá trình hiện đại hóa hoạt động nghiên cứu văn học nói riêng. 1.2.2. Nền giáo dục mới Năm 938, với chiến công hiển hách của Ngô Quyền trên sông Bạch Đằng, dân tộc Việt Nam khôi phục nền độc lập, thống nhất quốc gia, xây dựng nhà nước phong kiến. Nền giáo dục phong kiến được hình thành và phát triển. Trải qua 10 thế kỷ, nội dung, cách tổ chức việc dạy và học, thi hành chế độ khoa cử của nền giáo dục phong kiến qua các triều đại cơ bản là giống nhau. Chẳng hạn: nội dung dạy và học từ lớp ở thôn xã đến các trường ở lộ, phủ, kinh đô đều lấy Tứ thư, Ngũ kinh làm sách giáo khoa; các triều đại Lý, Trần, Lê, Nguyễn tổ chức các khoa thi (thi Hương, thi Hội, thi Đình) về cơ bản là giống nhau… Trải qua nghìn năm lịch sử, nền giáo dục phong kiến Việt Nam đã đào tạo nên nhiều nhà bác học, nhà văn, nhà viết sử, nhà giáo, thầy thuốc … có danh tiếng cùng những thế hệ trí thức giữ vai