Luận án Tiến sĩ Quản lý hành chính công: Trách nhiệm của người đứng đầu cơ quan hành chính nhà nước

Chia sẻ: Na Na | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:191

Thêm vào BST

Báo xấu

83
lượt xem 18
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án được thực hiện với mục đích góp phần vào công cuộc CCHC và xây dựng nhà nước Việt Nam theo hướng dân chủ, hiện đại, có hiệu lực và hiệu quả thông qua việc xây dựng những luận cứ khoa học về lý luận, thực tiễn về trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN ở Việt Nam hiện nay.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Quản lý hành chính công: Trách nhiệm của người đứng đầu cơ quan hành chính nhà nước

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NỘI VỤ HỌC VIỆN HÀNH CHÍNH QUỐC GIA BÙI THỊ NGỌC MAI TRÁCH NHIỆM CỦA NGƯỜI ĐỨNG ĐẦU CƠ QUAN HÀNH CHÍNH NHÀ NƯỚC LUẬN ÁN TIẾN SĨ QUẢN LÝ HÀNH CHÍNH CÔNG HÀ NỘI - 2015
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NỘI VỤ HỌC VIỆN HÀNH CHÍNH QUỐC GIA BÙI THỊ NGỌC MAI TRÁCH NHIỆM CỦA NGƯỜI ĐỨNG ĐẦU CƠ QUAN HÀNH CHÍNH NHÀ NƯỚC Chuyên ngành: Quản lý hành chính công Mã số: 62 34 82 01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ QUẢN LÝ HÀNH CHÍNH CÔNG NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC 1. GS.TS. NGUYỄN HỮU KHIỂN 2. PGS.TS. TRẦN THỊ THANH THỦY HÀ NỘI – 2015
LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận án này, tôi đã nhận được sự giúp đỡ của các thầy cô giáo, của đồng nghiệp, bạn bè và gia đình. Tôi xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới tập thể hướng dẫn khoa học: GS.TS. Nguyễn Hữu Khiển và PGS.TS. Trần Thị Thanh Thủy đã tận tâm giúp đỡ, chỉ bảo tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận án. Xin chân thành cảm ơn Ban Giám đốc, Khoa Sau đại học, Khoa Tổ chức và Quản lý Nhân sự của Học viện Hành chính Quốc gia đã tận tình giúp đỡ, tạo điều kiện thuận lợi cho tôi hoàn thành luận án. Tôi cũng xin bày tỏ lòng biết ơn tới các thầy, cô giáo trong và ngoài Học viện đã cho tôi những kiến thức quí báu trong quá trình học tập và những góp ý giá trị trong quá trình nghiên cứu đề tài. Xin cảm ơn các đồng nghiệp, gia đình, bạn bè, những người đã giúp đỡ, động viên, khích lệ tôi trong quá trình thực hiện luận án này. Hà Nội, tháng năm 2015 Tác giả luận án Bùi Thị Ngọc Mai
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, dữ liệu nêu trong Luận án là trung thực. Những kết luận khoa học của Luận án chưa từng được công bố trong bất cứ công trình nghiên cứu nào. TÁC GIẢ LUẬN ÁN Bùi Thị Ngọc Mai
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN Cải cách hành chính : CCHC Cán bộ, công chức : CBCC Cơ quan nhà nước : CQNN Cơ quan hành chính nhà nước : CQHCNN Đảng Cộng sản Việt Nam : ĐCSVN Hành chính nhà nước : HCNN Hội đồng nhân dân : HĐND Phỏng vấn sâu : Pvs Quản lý nhà nước : QLNN Quốc hội : QH Quyết định hành chính : QĐHC Thủ tục hành chính : TTHC Trung ương : TƯ Ủy ban nhân dân : UBND Văn bản quy phạm pháp luật : VBQPPL Xã hội chủ nghĩa : XHCN
DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ, BẢNG TRONG LUẬN ÁN STT Tên sơ đồ, bảng Trang 1 Sơ đồ 1.1. Phạm vi, nội dung và loại hình trách nhiệm của người 40 đứng đầu CQHCNN 2 Sơ đồ 1.2. Các nội dung trách nhiệm của người đứng đầu 45 CQHCNN 3 Bảng 1.1. Khái quát các loại hình trách nhiệm của người đứng 54 đầu CQHCNN 4 Sơ đồ 1.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến việc thực hiện trách nhiệm 56 của người đứng đầu CQHCNN
MỤC LỤC A. PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................................ 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ............................................................................................... 1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu .............................................................................. 3 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu ................................................................................... 4 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu .......................................................... 5 5. Những đóng góp mới của đề tài................................................................................... 6 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án...................................................................... 7 7. Cấu trúc của luận án ..................................................................................................... 7 B. TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ............................................................. 8 1. Một số nghiên cứu về người lãnh đạo, người quản lý ................................................ 8 2. Một số nghiên cứu về trách nhiệm của nhà nước, của chính phủ............................... 9 3. Một số nghiên cứu về trách nhiệm công vụ, trách nhiệm của cán bộ công chức .... 12 4. Một số nghiên cứu về trách nhiệm của người đứng đầu cơ quan, tổ chức, đơn vị .. 14 5. Một số nghiên cứu về trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN ........................ 18 C. PHẦN NỘI DUNG ...................................................................................................... 22 Chương 1. Lý luận về trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN .................... 22 1.1. Quan niệm về người đứng đầu và người đứng đầu CQHCNN.......................... 22 1.2. Quan niệm về trách nhiệm và trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN ..... 30 1.3. Phạm vi, nội dung và loại hình trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN .. 40 1.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến việc thực hiện trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN .................................................................................................................... 54 Tiểu kết chương 1 ....................................................................................................... 71 Chương 2. Thực trạng trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN ở Việt Nam hiện nay .......................................................................................................................... 74 2.1. Thực trạng quy định về trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN trong hệ thống văn bản quy phạm pháp luật Việt Nam............................................................ 75 2.2. Thực trạng thực hiện trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN ở Việt Nam hiện nay ....................................................................................................................... 89
2.3. Nguyên nhân của những hạn chế ...................................................................... 104 Tiểu kết chương 2 ..................................................................................................... 116 Chương 3. Một số quan điểm và giải pháp nhằm nâng cao trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN ở Việt Nam hiện nay ..................................................118 3.1. Một số quan điểm nhằm nâng cao trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN................ 118 3.2. Một số giải pháp đối với các quy định pháp luật về trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN ........................................................................................................... 119 3.3. Một số giải pháp đối với việc thực hiện các quy định pháp luật về trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN ................................................................................ 134 Tiểu kết chương 3 ..................................................................................................... 153 D. PHẦN KẾT LUẬN .................................................................................................... 155 E. DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ......................................................................................................... 160 F. DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................ 161 G. PHỤ LỤC.................................................................................................................... 180
A. PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong lịch sử nhân loại, tự cổ chí kim, ở bất cứ một thời đại nào, quốc gia, dân tộc nào, vấn đề người đứng đầu quốc gia, dân tộc, đứng đầu các vùng lãnh thổ, các lĩnh vực then chốt,... luôn được coi là vấn đề đại sự. Bởi lẽ, đây là một trong những vấn đề có tính quyết định và liên quan mật thiết tới sự hưng suy, cường nhược, tồn vong của quốc gia, dân tộc hay lĩnh vực, địa phương. Cùng với những nguồn lực về con người, tài chính, vật lực, thông tin như nhau, nhưng với những người đứng đầu tổ chức khác nhau có thể cho hiệu lực, hiệu quả hoạt động hoàn toàn khác nhau. Điều đó cho thấy, người đứng đầu và việc thực hiện trách nhiệm của người đứng đầu luôn là vấn đề hết sức quan trọng đối với bất cứ tổ chức nào. Có thể nói, mọi thành công hay thất bại của tổ chức luôn gắn liền với người đứng đầu tổ chức đó. Trong bối cảnh hiện nay, việc nghiên cứu về vấn đề trách nhiệm của người đứng đầu cơ quan hành chính nhà nước (CQHCNN) là hết sức cấp thiết, xuất phát từ những lý do cơ bản sau: Thứ nhất, xuất phát từ vai trò quan trọng của vị trí người đứng đầu CQHCNN đối với việc thực hiện các chức năng của bộ máy nhà nước. Như trên đã nói, người đứng đầu đóng vai trò quyết định đối với sự hoạt động hiệu lực, hiệu quả của mỗi tổ chức mà họ đứng đầu. Và trong hệ thống các cơ quan nhà nước, các CQHCNN giữ vai trò là trung tâm của bộ máy nhà nước, là cơ quan trực tiếp triển khai các chính sách, pháp luật vào thực tiễn đời sống, có tác động mạnh mẽ đến sự phát triển kinh tế xã hội của quốc gia, địa phương, ngành, lĩnh vực. Do đó, những đòi hỏi về việc thực hiện trách nhiệm của người dân đối với nhà nước trước hết đặt lên vai các CQHCNN mà người đứng đầu CQHCNN là đại diện. Thứ hai, xuất phát từ yêu cầu phải nâng cao trách nhiệm của nhà nước trong xu hướng hiện đại hóa nền hành chính ở các quốc gia. Có thể thấy, đối với một nền quản trị quốc gia hiện đại, chế độ trách nhiệm là đòi hỏi quan trọng hàng đầu. Yêu cầu đối với các chính quyền trong thế kỷ XXI đó là phải học cách để phục vụ công chúng tốt hơn và 1
có trách nhiệm hơn. Trách nhiệm được coi là một trong “bốn trụ cột” của hoạt động quản lý nhà nước (QLNN), bao gồm: trách nhiệm giải trình, tính minh bạch, tính dự đoán được và sự tham gia, và trong bốn trụ cột, trách nhiệm được coi là vấn đề then chốt. Đặc biệt, với sự mở rộng của các giá trị dân chủ trong QLNN, các cơ quan nhà nước (CQNN) ngày càng phải thực hiện các chức năng của mình với tinh thần trách nhiệm cao hơn, bởi càng dân chủ bao nhiêu người ta lại càng biết đòi hỏi bấy nhiêu trách nhiệm của người cai trị. Chính vì thế, nâng cao trách nhiệm là một đòi hỏi mang tính thời đại đối với các CQHCNN nói chung và từng CB,CC trong bộ máy hành chính nhà nước (HCNN) nói riêng, trong đó có người đứng đầu CQHCNN. Thứ ba, hiện nay nhà nước, chính phủ Việt Nam đang thực hiện cải cách hành chính (CCHC) và hướng đến xây dựng nhà nước pháp quyền, và yêu cầu về năng lực chịu trách nhiệm của Chính phủ là một trong những tiêu chí cơ bản của nhà nước pháp quyền cũng như là mục tiêu của CCHC. Không thể thực hiện tốt CCHC cũng như không thể có nhà nước pháp quyền nếu người đứng đầu các CQHCNN không thực hiện trách nhiệm của họ một cách có hiệu lực và hiệu quả. Do đó, sự thành công của công cuộc CCHC và xây dựng nhà nước pháp quyền phụ thuộc một phần rất lớn vào việc thực hiện trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN. Thứ tư, sự cần thiết phải nghiên cứu về trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN xuất phát từ thực trạng trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN ở Việt Nam hiện nay. Bên cạnh những mặt đã đạt được, thực tiễn thực hiện trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN còn nhiều hạn chế. Hiện nay, văn hóa trách nhiệm trong đội ngũ cán bộ công chức nói chung và những người đứng đầu CQHCNN nhìn chung còn thiếu vắng. Nhiều vấn đề, vụ việc thuộc chức năng, nhiệm vụ của các CQHCNN được thực hiện với ý thức trách nhiệm thấp gây bức xúc trong xã hội, làm suy giảm uy tín của bộ máy nhà nước và gây mất lòng tin của người dân. Trên các phương tiện truyền thông, và trong suy nghĩ của mỗi người, một câu hỏi rất thường xuyên được đặt ra, đó là: để xảy ra những điều đó, trách nhiệm thuộc về ai? Tuy nhiên, để có được câu trả lời dường như không dễ dàng. Ít thấy người đứng đầu CQHCNN nào đứng ra nhận trách nhiệm về những vụ việc xảy ra, mặc dù đó là những vụ việc thuộc phạm vi ngành, lĩnh vực, địa 2
phương họ phụ trách. Quan trọng hơn, nếu như xác định được trách nhiệm của người đứng đầu, thì việc xử lý trách nhiệm còn rất nhiều bất cập. Ở nhiều nơi, nhiều cấp, còn xảy ra tình trạng người đứng đầu rõ ràng có hành vi vi phạm pháp luật, không làm tròn trách nhiệm, gây thiệt hại cho nhà nước và công dân nhưng vẫn ung dung trong hàng ngũ công quyền. Câu hỏi đặt ra là: Tại sao lại như vậy? Phải chăng do hệ thống các quy định pháp luật về người đứng đầu CQHCNN còn nhiều hạn chế? Phải chăng do việc thực hiện các quy định pháp luật về trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN chưa đúng đắn, việc xử lý các vi phạm trách nhiệm chưa kịp thời, chưa nghiêm minh? Phải chăng do năng lực, phẩm chất của người đứng đầu CQHCNN? Phải chăng do các điều kiện về quyền lợi, quyền hạn chưa tương thích với nghĩa vụ khiến người đứng đầu CQHCNN gặp khó khăn trong thực thi trách nhiệm? Hay vì lý do nào khác? Trả lời những câu hỏi này có ý nghĩa hết sức quan trọng nhằm đánh giá đúng hiện trạng đồng thời trên cơ sở đó đưa ra những đề xuất góp phần nâng cao trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN ở Việt Nam hiện nay. Như vậy, trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN là một vấn đề quan trọng về mặt lý luận, bức xúc về mặt thực tiễn. Tuy nhiên, những công trình nghiên cứu về vấn đề này tỏ ra còn thiếu vắng và còn nhiều nội dung chưa được quan tâm luận giải một cách thỏa đáng. Chính vì thế, việc nghiên cứu đề tài Trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN là rất cần thiết và có ý nghĩa. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Luận án được thực hiện với mục đích góp phần vào công cuộc CCHC và xây dựng nhà nước Việt Nam theo hướng dân chủ, hiện đại, có hiệu lực và hiệu quả thông qua việc xây dựng những luận cứ khoa học về lý luận, thực tiễn về trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN ở Việt Nam hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Từ mục đích nghiên cứu trên đây, luận án đề ra các nhiệm vụ nghiên cứu cơ bản sau: 3
Thứ nhất, luận án làm sáng tỏ các khái niệm công cụ và phân tích một số vấn đề lý luận cơ bản về trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN. Thứ hai, luận án khảo sát, phân tích, đánh giá thực trạng trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN ở Việt Nam hiện nay trên cơ sở những nội dung đã đặt ra ở phần lý luận. Thứ ba, luận án đưa ra một số quan điểm và giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN ở Việt Nam hiện nay. 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN ở Việt Nam hiện nay. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi về nội dung + Trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN là vấn đề lớn với nhiều nội dung, trong luận án chỉ tập trung luận giải những nội dung sau: Quan niệm về người đứng đầu CQHCNN; quan niệm về trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN; Phạm vi, nội dung và loại hình trách nhiệm cơ bản của người đứng đầu CQHCNN; Một số yếu tố ảnh hưởng đến việc thực hiện trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN. + Luận án không nghiên cứu trách nhiệm của từng chức danh người đứng đầu CQHCNN ở từng loại hình CQHCNN mà nghiên cứu trách nhiệm của những người đứng đầu CQHCNN ở góc độ khái quát với tư cách là một thiết chế chung. + Người đứng đầu CQHCNN có trách nhiệm đối với nhiều chủ thể, về nhiều nội dung, và có nhiều loại hình trách nhiệm. Luận án nghiên cứu tất cả những vấn đề này nhưng chỉ dừng ở mức độ khái quát. - Phạm vi về không gian: Luận án nghiên cứu trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN ở Việt Nam. - Phạm vi về thời gian: 4
+ Khi đánh giá hệ thống pháp luật về trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN, luận án chủ yếu tập trung nghiên cứu các quy định trong các văn bản Hiến pháp, Luật, Nghị định trong khoảng thời gian từ năm 2000 trở lại đây. + Khi đánh giá thực tiễn thực hiện trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN ở Việt Nam, luận án chỉ nghiên cứu trong giới hạn thời gian từ năm 2000 trở lại đây. 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 4.1. Phương pháp luận Luận án được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện các nhiệm vụ nghiên cứu, trong luận án sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau: - Phương pháp phân tích tài liệu thứ cấp: Việc nghiên cứu luận án dựa trên kết quả phân tích tài liệu thứ cấp là các công trình nghiên cứu có liên quan đến trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN. Mục đích của phương pháp nghiên cứu này là thông qua việc phân tích các khối tài liệu có liên quan, tác giả luận án có thể: + Thấy được kết quả nghiên cứu của các tác giả đi trước về những nội dung liên quan trực tiếp và gián tiếp đến vấn đề trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN, những điểm có thể kế thừa, những điểm cần bổ sung, bàn luận thêm từ các nghiên cứu của họ; + Tìm kiếm tài liệu làm cơ sở cho việc phân tích, tổng hợp nhằm hình thành các luận điểm, luận cứ, luận chứng phục vụ cho việc nghiên cứu đề tài. Cụ thể, luận án được thực hiện dựa trên sự nghiên cứu, phân tích các khối tài liệu sau: Tài liệu về trách nhiệm nói chung, trách nhiệm của nhà nước, của chính phủ, của CB,CC, của người đứng đầu CQHCNN; Tài liệu về CQHCNN; Tài liệu về người đứng đầu, người quản lý, người lãnh đạo, thủ trưởng cơ quan…; Đặc biệt, để thực hiện đề tài, tác giả luận án phân tích kỹ các tài liệu trực tiếp viết về trách nhiệm của người đứng đầu tổ chức, cơ quan, đơn vị nói chung và trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN nói 5
riêng. Từ những khối tài liệu này, tác giả luận án có sự phân tích, tổng hợp và đưa ra những luận giải riêng về vấn đề trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN. - Phương pháp phỏng vấn sâu: Phương pháp này được thực hiện với mục đích định hình, làm sáng tỏ những nhận định, đánh giá, nhận xét về thực trạng trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN ở Việt Nam hiện nay. Đối tượng phỏng vấn sâu bao gồm: 02 nhà nghiên cứu, 03 CB,CC, 03 người dân, là những người có hiểu biết sâu, có mối quan tâm về vấn đề trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN ở Việt Nam hiện nay. 5. Những đóng góp mới của đề tài Luận án này là công trình nghiên cứu chuyên sâu thuộc chuyên ngành Quản lí hành chính công, nghiên cứu tương đối có hệ thống về Trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN cả trên bình diện lý luận và thực tiễn. Những đóng góp mới của luận án thể hiện trên các khía cạnh sau đây: Thứ nhất, luận án đưa ra khái niệm người đứng đầu CQHCNN và luận giải về đặc điểm vị trí pháp lý của người đứng đầu CQHCNN mà các nghiên cứu đi trước chưa đề cập hoặc đã đề cập nhưng còn những điểm cần phát triển, bổ sung. Thứ hai, luận án đưa ra quan niệm về trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN với cách tiếp cận mới khi cho rằng nội hàm thuật ngữ “trách nhiệm” cần có sự thống nhất tương thích giữa ba yếu tố Nghĩa vụ, Quyền và việc Chịu trách nhiệm. Thứ ba, luận án góp phần định hình các nội dung lý luận về phạm vi, nội dung, loại hình trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN và các yếu tố ảnh hưởng đến việc thực hiện trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN mà các nghiên cứu đi trước về vấn đề này chưa luận giải một cách hệ thống. Thứ tư, luận án đưa ra những đánh giá về thực trạng trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN ở Việt Nam hiện nay với cách tiếp cận riêng, có cơ sở khoa học. 6
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án 6.1. Về lý luận Luận án đề xuất một khuôn khổ lý thuyết để làm công cụ tư duy về trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN, góp phần định hình và làm vững chắc thêm khung lý luận về trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN. 6.2. Về thực tiễn - Kết quả nghiên cứu của luận án có ý nghĩa thực tiễn trong việc nghiên cứu hoàn thiện các quy định pháp luật cũng như thực hiện trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN ở Việt Nam. - Luận án có thể sử dụng làm tài liệu chuyên khảo cho việc nghiên cứu và giảng dạy về trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN. - Từ nền tảng kết quả nghiên cứu của luận án, có thể tiếp tục triển khai các nghiên cứu tiếp theo về trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN. 7. Cấu trúc của luận án Luận án bao gồm các phần và chương sau: A. Phần mở đầu B. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu C. Kết quả nghiên cứu: gồm 3 chương: Chương 1. Lý luận về trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN Chương 2. Thực trạng trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN ở Việt Nam hiện nay Chương 3. Một số quan điểm và giải pháp nhằm nâng cao trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN ở Việt Nam hiện nay D. Kết luận E. Danh mục các công trình công bố kết quả nghiên cứu của đề tài luận án F. Danh mục tài liệu tham khảo G. Phụ lục 7
B. TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU Trước hết, cần khẳng định rằng việc tìm hiểu những nghiên cứu liên quan đến chủ đề Trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN là hết sức cần thiết. Trên cơ sở tìm hiểu những nghiên cứu này, tác giả luận án thấy được những điểm có thể kế thừa từ những nghiên cứu đi trước và những điểm có thể bổ sung, phát triển, làm cơ sở hình thành những đóng góp của luận án. Phần điểm luận tài liệu liên quan đến đề tài luận án tiếp cận vấn đề theo hướng đi từ khái quát đến cụ thể, bao gồm 5 nội dung sau: - Một số nghiên cứu về người lãnh đạo, người quản lý - Một số nghiên cứu về trách nhiệm của nhà nước, của chính phủ - Một số nghiên cứu về trách nhiệm công vụ, trách nhiệm của CB,CC - Một số nghiên cứu về trách nhiệm của người đứng đầu cơ quan, tổ chức, đơn vị nói chung - Một số nghiên cứu về trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN 1. Một số nghiên cứu về người lãnh đạo, người quản lý Ở góc độ thuật ngữ, có thể thấy “người lãnh đạo”, “người quản lý” là những từ ngữ thường được dùng để chỉ người đứng đầu tổ chức. Do đó, nghiên cứu về trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN trước hết cần xem xét những nghiên cứu về người lãnh đạo, người quản lý. Có thể nói, những nghiên cứu về chủ đề này hết sức phong phú mà trong phạm vi luận án khó có thể trình bày cụ thể. Một cách khái quát, các nghiên cứu đã tập trung vào một số nội dung cơ bản sau: Một số nghiên cứu đã chỉ ra những việc người lãnh đạo, người quản lý cần làm, qua đó thấy được trách nhiệm của họ; Một số nghiên cứu tập trung vào việc chỉ ra những đặc điểm, tố chất, tính cách, khả năng cần có của người lãnh đạo, người quản lý; Một số nghiên cứu đề cập đến các điều kiện nhằm làm cho người lãnh đạo, người quản lý thực hiện tốt trách nhiệm của mình. Nhìn chung, những nghiên cứu về người quản lý, người lãnh đạo có ý nghĩa quan trọng, tạo tiền đề cho việc tiếp tục nghiên cứu về người đứng đầu. Mặc dù vậy, các nghiên cứu này mới chỉ bàn về người lãnh đạo, người quản lý trong các tổ chức nói 8
chung. Do đó, khi nghiên cứu về trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN, nhiệm vụ của tác giả luận án là trên cơ sở những nghiên cứu đã có cần tìm ra những đặc điểm mang tính khác biệt của vị trí người đứng đầu CQHCNN cũng như những khác biệt về trách nhiệm của họ so với những người đứng đầu tổ chức nói chung. Đặc biệt, trong số các nghiên cứu về người lãnh đạo, người quản lý, tác giả luận án dành nhiều sự quan tâm đến học thuyết Chính danh trong triết học cổ đại Trung Hoa. Các tác giả học thuyết (Khổng Tử, Hàn Phi Tử) cho rằng trong quản lý, muốn xã hội có trật tự và đi vào nề nếp thì Chính danh là điểm mấu chốt. Chính danh là mỗi người phải ứng xử đúng với cương vị của mình - “Quân quân, thần thần, phụ phụ, tử tử - Vua ra vua, tôi ra tôi, cha ra cha, con ra con”. Vật nào, người nào trong thực tại điều có danh hợp với nó, nếu không danh sẽ không hợp với thực, là loạn danh. Ông cho rằng, sở dĩ xã hội loạn lạc là do danh không phù hợp với thực, từ đó dẫn đến làm cho kỷ cương phép tắc đảo lộn. Danh với thực phải hợp với nhau, nếu không hợp nhau thì gọi tên ra người ta sẽ không hiểu, lý luận sẽ không xuôi, mọi việc sẽ không thành; lễ nhạc, hình pháp sẽ không định mà xã hội sẽ loạn [168]. Chính danh trong quản lý là mỗi người quản lý phải làm việc xứng đáng với danh hiệu, chức vụ mà người đó được giao [24, tr.35]. Học thuyết Chính danh có ý nghĩa tạo nền tảng lý luận để tác giả luận án luận giải về vị trí của người đứng đầu CQHCNN và trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN. Khi nói đến trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN, trước hết cần quan tâm: vậy người đứng đầu CQHCNN đã Chính danh là “người đứng đầu CQHCNN” chưa? Nếu Danh không Chính là “người đứng đầu CQHCNN”, hoặc nếu Danh là người đứng đầu CQHCNN nhưng Thực không phải như vậy, thì có nghĩa là chưa đảm bảo sự Chính Danh. Khi đó, khó có thể thực hiện tốt trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN. 2. Một số nghiên cứu về trách nhiệm của nhà nước, của chính phủ Người đứng đầu CQHCNN là yếu tố cấu thành của nhà nước, của chính phủ. Do đó, tìm hiểu những tài liệu liên quan đến trách nhiệm của nhà nước, của chính phủ là tiền đề quan trọng để có một cái nhìn toàn diện về trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN. 9
Những nghiên cứu về trách nhiệm của nhà nước, của chính phủ tỏ ra rất phong phú. Trong cuốn “Phục vụ và duy trì: Cải thiện hành chính công trong một thế giới cạnh tranh”, các tác giả S. Chiavo-Campo và P.S.A. Sudaram đã chỉ rõ bối cảnh hành chính công thế kỷ XXI với sự tác động của toàn cầu hóa, phi tập trung hóa tạo ra sức ép lên chính quyền trung ương, đặt ra yêu cầu phải quản trị tốt với bốn trụ cột: trách nhiệm giải trình, tính minh bạch, tính dự đoán được và sự tham gia. Do đó, nền hành chính công cần phải chuyển mình theo hướng quản lý công, hướng đến hiệu quả và trách nhiệm. Những quốc gia đang phát triển muốn tạo ra sự đột phá về kinh tế - xã hội cần phải bắt nhịp với hành chính công phát triển, tạo ra cuộc cách mạng trong QLNN. Trong Lời mở đầu cuốn sách đã viết: “Các chính quyền trong thế kỷ XXI phải học cách để phục vụ công chúng tốt hơn và có trách nhiệm hơn, trong khi vẫn phải duy trì tính kết dính xã hội và các giá trị cơ bản của xã hội” [60, tr.xxix]. Điều này cho thấy, “trách nhiệm” là một yêu cầu đối với mọi chính quyền, đặc biệt khi thế giới bước sang thế kỷ XXI với xu hướng mới và bối cảnh mới. Đồng thời, trong cuốn sách này, các tác giả đã chỉ ra mối quan hệ mật thiết giữa việc đánh giá kết quả hoạt động trong khu vực công với vấn đề trách nhiệm, với tính hiệu quả và hiệu suất hoạt động của khu vực công. Mặc dù cho rằng đánh giá kết quả hoạt động trong khu vực công là một hoạt động khó khăn, các tác giả cũng cho rằng “vẫn có thể đánh giá kết quả hoạt động trong việc cung cấp các dịch vụ xã hội cơ bản thông qua thăm dò ý kiến và các phương thức để tiếp nhận thông tin phản hồi từ những người hiểu rõ tình hình nhất: những người sử dụng dịch vụ” [60, tr.728]. Ý tưởng xuyên suốt về trách nhiệm của chính quyền và những luận giải về cách thức đánh giá kết quả thực hiện trách nhiệm của khu vực công thông qua thăm dò sự hài lòng của người dân là những chỉ dẫn có ý nghĩa đối với tác giả luận án khi luận giải về trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN. Cùng một dòng tư tưởng với các tác giả trên đây, tác giả Nguyễn Đăng Dung - tác giả có nhiều tác phẩm sách viết về trách nhiệm của nhà nước, của chính phủ, đơn cử như Nhà nước và trách nhiệm của nhà nước (Nxb Tư pháp, 2006), Ý tưởng về một nhà nước chịu trách nhiệm (Nxb Đà Nẵng, 2007), Chính phủ trong nhà nước pháp quyền (Nxb ĐHQGHN, 2008) … cũng cho rằng, nhà nước hiện đại phải là nhà nước dân chủ 10
và phải là một nhà nước chịu trách nhiệm. Đáng chú ý, tác giả cho rằng: “Tiêu điểm của vấn đề nhà nước phải chịu trách nhiệm là Chính phủ phải chịu trách nhiệm” [7, tr.171]. Liên hệ với đề tài luận án, có thể thấy nếu như nhà nước, chính phủ luôn phải chịu trách nhiệm như một đòi hỏi của chế độ dân chủ, thì với tư cách là một thành tố của chính phủ, người đứng đầu CQHCNN tất yếu cũng phải có trách nhiệm và phải chịu trách nhiệm. Đặc biệt, khi đề cập đến trách nhiệm của nhà nước, của người quản lý, tác giả Nguyễn Đăng Dung cho rằng để đảm bảo cho trách nhiệm ấy được thực thi đúng đắn và có khả năng bảo vệ con người, thì trách nhiệm ấy cần thiết phải được quy định thành pháp luật. “Càng dân chủ bao nhiêu người ta lại càng biết đòi hỏi bấy nhiêu trách nhiệm của người cai trị và càng cần thiết phải quy định trách nhiệm ấy thành pháp luật. Việc quy định không thành văn dễ có cơ sở cho việc tạo nên một chế độ độc tài, mà người quản lý mặc sức muốn làm gì thì làm. Việc quy định thành văn các hoạt động quản lý của những người sử dụng quyền lực nhà nước, cùng với việc quy định quyền của mọi người dân tạo nên một chế độ chính trị dân chủ, bảo vệ con người, chống lại sự vi phạm của bất kể phía nào, dù là người dân hay nhà nước” [7, tr.50]. Những luận giải về vai trò của pháp luật thành văn đối với việc thực hiện trách nhiệm của nhà nước của tác giả Nguyễn Đăng Dung gợi mở một số vấn đề quan trọng cần giải quyết đó là: Vậy, để người đứng đầu CQHCNN thực hiện tốt trách nhiệm thì hệ thống pháp luật về trách nhiệm của người đứng đầu cần phải đáp ứng những yêu cầu gì? Hiện nay ở Việt Nam hệ thống pháp luật đã quy định về trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN như thế nào? Chúng có tác động ra sao đến việc thực hiện trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN trong thực tiễn?... Đây là những vấn đề quan trọng đặt ra cần có câu trả lời thỏa đáng. Ngoài những nghiên cứu trên đây còn nhiều nghiên cứu khác bàn về trách nhiệm của nhà nước, trách nhiệm của chính phủ. Nhìn chung, những tài liệu viết về vấn đề này đã cung cấp những hiểu biết mang tính khái quát về trách nhiệm của nhà nước, luận giải nguồn gốc vì sao nhà nước, chính quyền phải có trách nhiệm và phải chịu trách nhiệm, những yêu cầu đặt ra nhằm đảm bảo rằng nhà nước phải thực hiện đúng trách nhiệm của mình… Những nghiên cứu này đã cung cấp những tiền đề lý luận cho việc tiếp tục nghiên cứu trách nhiệm của người đứng đầu CQHCNN. 11
3. Một số nghiên cứu về trách nhiệm công vụ, trách nhiệm của cán bộ công chức Các nghiên cứu về trách nhiệm công vụ, trách nhiệm của cán bộ công chức có nội dung khá phong phú với nhiều hình thức thể hiện khác nhau. Ở hình thức đề tài, luận án, có thể kể đến một số công trình như: Luận án tiến sĩ Luật học của Ngô Hải Phan Trách nhiệm pháp lý của công chức trong điều kiện xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam hiện nay, Hà Nội, 2004. Luận án đã nghiên cứu các vấn đề lý luận về trách nhiệm pháp lý của công chức, thực trạng quy định pháp luật và thực hiện pháp luật về trách nhiệm pháp lý của công chức, từ đó đề xuất những kiến nghị hoàn thiện pháp luật và thực hiện pháp luật về trách nhiệm pháp lý của công chức; Luận án tiến sĩ Luật học của Trần Thị Hiền Trách nhiệm vật chất đối với công chức theo pháp luật Việt Nam hiện nay, Hà Nội, 2008. Luận án đã nghiên cứu những vấn đề lý luận cơ bản về trách nhiệm vật chất đối với công chức, từ đó đề xuất phương hướng và giải pháp chủ yếu cho việc hoàn thiện pháp luật và tổ chức thực hiện pháp luật Việt Nam về trách nhiệm vật chất đối với công chức; Luận án tiến sỹ Quản lý hành chính công của Lê Như Thanh Cơ sở lý luận và thực tiễn về nghĩa vụ, quyền và trách nhiệm của công chức Việt Nam hiện nay, Học viện Hành chính, Hà Nội, 2009. Luận án đã trình bày lý luận về nghĩa vụ, quyền và trách nhiệm của công chức, phân tích thực trạng quy định pháp luật về nghĩa vụ, quyền và trách nhiệm của công chức Việt Nam hiện nay, xác định những nguyên nhân mặt tích cực và hạn chế của thực trạng đó và luận giải các yêu cầu, quan điểm và phương hướng hoàn thiện quy chế pháp lý về nghĩa vụ, quyền và trách nhiệm của công chức Việt Nam hiện nay; Luận án tiến sĩ Triết học của Cao Minh Công về Trách nhiệm công vụ và đạo đức công chức ở nước ta hiện nay, Viện Khoa học xã hội Việt Nam, Hà Nội, 2012. Luận án phân tích vấn đề trách nhiệm công vụ và đạo đức công chức cũng như mối quan hệ biện chứng giữa chúng; đồng thời, làm rõ thực trạng trách nhiệm công vụ và đạo đức công chức ở Việt Nam trong thời gian qua… Ngoài ra, còn có thể kể đến các bài viết về trách nhiệm công vụ, trách nhiệm của cán bộ công chức như: Tác giả Đinh Văn Mậu với bài Về kỷ luật nhà nước và trách nhiệm của công chức, Tạp chí Tổ chức nhà nước số 4/2010, tr. 35-38; Tác giả Thái Vĩnh 12