Luận án Tiến sĩ Quản lý kinh tế: Phát triển du lịch cộng đồng bền vững từ góc nhìn lý thuyết các bên liên quan – Nghiên cứu điển hình ở khu vực Tây Bắc Việt Nam

Chia sẻ: Nhiên Hà | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:204

Thêm vào BST

Báo xấu

78
lượt xem 34
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án nghiên cứu nhằm nhận diện các hoạt động chính được thực hiện để các điểm du lịch cộng đồng phát triển bền vững tại các điểm du lịch cộng đồng ở khu vực Tây Bắc, Việt Nam.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Quản lý kinh tế: Phát triển du lịch cộng đồng bền vững từ góc nhìn lý thuyết các bên liên quan – Nghiên cứu điển hình ở khu vực Tây Bắc Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN _________________________ LÃ THỊ BÍCH QUANG PHÁT TRIỂN DU LỊCH CỘNG ĐỒNG BỀN VỮNG TỪ GÓC NHÌN LÝ THUYẾT CÁC BÊN LIÊN QUAN: NGHIÊN CỨU ĐIỂN HÌNH Ở KHU VỰC TÂY BẮC VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH QUẢN LÝ KINH TẾ HÀ NỘI, NĂM 2021
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN _________________________ LÃ THỊ BÍCH QUANG PHÁT TRIỂN DU LỊCH CỘNG ĐỒNG BỀN VỮNG TỪ GÓC NHÌN LÝ THUYẾT CÁC BÊN LIÊN QUAN: NGHIÊN CỨU ĐIỂN HÌNH Ở KHU VỰC TÂY BẮC VIỆT NAM Chuyên ngành: KINH TẾ DU LỊCH Mã số: 9310110 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Người hướng dẫn khoa học: 1. GS.TS. NGUYỄN VĂN THẮNG 2. TS. NGUYỄN ANH TUẤN HÀ NỘI, NĂM 2021
i LỜI CAM KẾT Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này do tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Hà Nội, ngày tháng năm 2021 Tác giả luận án Lã Thị Bích Quang
ii LỜI CẢM ƠN Hoàn thành luận án tiến sĩ là một quá trình nghiên cứu dài và đặc biệt gian khó. Tôi đã luôn cố gắng và tập trung cao độ để thực hiện. Tuy nhiên, tôi sẽ vẫn không thể hoàn thành luận án nếu không nhận được sự giúp đỡ của các Thầy Cô và mọi người. Xin trân trọng cảm ơn vì sự giúp đỡ đó. Trước hết, tôi muốn bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới người hướng dẫn khoa học thứ nhất - GS.TS Nguyễn Văn Thắng, Viện trưởng Viện Phát triển Bền vững, trường Đại học Kinh tế Quốc dân. Cảm ơn Thầy đã nhận tôi làm NCS, Thầy đã luôn lặng lẽ truyền cảm hứng nghiên cứu khoa học và giúp tôi tiếp cận với nghiên cứu định tính bằng cách để tôi được tham gia công việc nghiên cứu của Thầy. Tôi muốn bày tỏ lòng cảm ơn tới TS. Nguyễn Anh Tuấn, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Phát triển Du lịch - người hướng dẫn khoa học thứ 2 đã luôn động viên tôi kiên trì theo đuổi định hướng nghiên cứu, đưa ra lời khuyên hữu ích phù hợp với thực tế, với mong muốn có thể mang lại đóng góp có giá trị cho quá trình phát triển du lịch cộng đồng bền vững của Việt Nam. Tôi cũng muốn gửi lời cảm ơn tới những người dân, hộ kinh doanh, khách du lịch, tất cả các cán bộ thuộc các tổ chức, cơ quan, ban ngành và mạng lưới cựu học viên, sinh viên NEU tại tỉnh Hà Giang, Hoà Bình, Lào Cai đã nhiệt tình hỗ trợ tôi trong quá trình khảo sát thực địa, trả lời phỏng vấn và cung cấp tài liệu về phát triển du lịch tại địa phương. Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban giám hiệu trường Đại học Kinh tế Quốc dân, Ban lãnh đạo Viện Đào tạo Sau đại học, Khoa Du lịch và Khách sạn, các đồng nghiệp và bạn bè tôi đã tạo mọi điều kiện thuận lợi, hỗ trợ và động viên tôi hoàn thành khóa học. Cuối cùng, tôi xin bày tỏ lời cảm ơn tới tình yêu và sự hy sinh của gia đình đã dành cho tôi trong cả một chặng đường nghiên cứu dài. Tôi không thể đi tới đích nếu không có sự ủng hộ, động viên chia sẻ của bố, mẹ, chồng, con gái và các anh chị em, người thân trong gia đình, họ đã luôn khích lệ và mang đến cho tôi nhiều năng lượng tốt để tôi hoàn thành luận án này. Tôi xin trân thành cảm ơn sự quan tâm, giúp đỡ của tất cả mọi người ! Hà Nội, ngày tháng năm 2021 Tác giả luận án Lã Thị Bích Quang
iii MỤC LỤC LỜI CAM KẾT .............................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ................................................................................................................ ii MỤC LỤC..................................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ......................................................................... vi DANH MỤC BẢNG BIỂU ......................................................................................... vii DANH MỤC HÌNH VẼ ............................................................................................. viii DANH MỤC SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ ............................................................................... viii CHƯƠNG 1. GIỚI THIỆU CHUNG VỀ LUẬN ÁN ................................................ 1 1.1. Lý do lựa chọn đề tài ........................................................................................... 1 1.2. Mục tiêu và câu hỏi nghiên cứu ......................................................................... 2 1.2.1. Mục tiêu nghiên cứu ...................................................................................... 2 1.2.2. Câu hỏi nghiên cứu ........................................................................................ 3 1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...................................................................... 3 1.3.1. Đối tượng nghiên cứu .................................................................................... 3 1.3.2. Phạm vi nghiên cứu ....................................................................................... 3 1.4. Cách tiếp cận nghiên cứu.................................................................................... 4 1.5. Những đóng góp mới của luận án ...................................................................... 5 1.6. Cấu trúc của luận án ........................................................................................... 6 CHƯƠNG 2. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ THUYẾT ................. 7 2.1. Tổng quan nghiên cứu ........................................................................................ 7 2.1.1. Phát triển bền vững và phát triển du lịch bền vững ....................................... 7 2.1.2. Du lịch cộng đồng ........................................................................................ 15 2.1.3. Các hoạt động hướng tới phát triển du lịch cộng đồng bền vững ................ 19 2.2. Cơ sở lý thuyết ................................................................................................... 22 2.2.1. Lý thuyết các bên liên quan ......................................................................... 22 2.2.2. Lý thuyết các bên liên quan với phát triển du lịch bền vững ....................... 24 2.3. Khoảng trống nghiên cứu ................................................................................. 36 2.4. Khung phân tích các bên liên quan trong phát triển du lịch cộng đồng bền vững ........................................................................................................................... 37
iv CHƯƠNG 3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU VÀ CÁC TÌNH HUỐNG NGHIÊN CỨU.............................................................................................................................. 40 3.1. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................. 40 3.1.1. Địa bàn nghiên cứu ...................................................................................... 40 3.1.2. Thiết kế nghiên cứu ..................................................................................... 44 3.1.3. Quy trình thu thập và phân tích dữ liệu ....................................................... 46 3.2. Các tình huống nghiên cứu tại Tây Bắc .......................................................... 55 3.2.1 Du lịch cộng đồng ở bản Lác ........................................................................ 55 3.2.2. Du lịch cộng đồng ở Mai Hịch..................................................................... 62 3.2.3. Du lịch cộng đồng ở Tả Van ........................................................................ 68 3.2.4. Du lịch cộng đồng ở bản Nậm Đăm ............................................................ 74 Tiểu kết chương 3........................................................................................................ 82 CHƯƠNG 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ................................................................. 83 4.1. Các hoạt động chính để phát triển du lịch cộng đồng bền vững ................... 83 4.1.1. Sáng tạo giá trị ............................................................................................. 85 4.1.2. Chia sẻ giá trị ............................................................................................... 88 4.1.3. Hoạt động bảo tồn nguồn gốc giá trị ............................................................ 92 4.2. Vai trò của các bên liên quan trong các hoạt động phát triển du lịch cộng đồng bền vững........................................................................................................... 95 4.2.1. Chính quyền địa phương .............................................................................. 95 4.2.2. Doanh nghiệp ............................................................................................. 100 4.2.3. Cộng đồng địa phương ............................................................................... 104 4.2.4. Tổ chức phi Chính phủ (NGOs)................................................................. 109 4.3. Vai trò hoạt động của các bên liên quan và sự tác động đến mức độ bền vững của điểm đến ........................................................................................................... 113 Tiểu kết chương 4...................................................................................................... 121 CHƯƠNG 5. KẾT LUẬN, KHUYẾN NGHỊ VÀ ĐỀ XUẤT................................ 122 5.1. Luận bàn kết quả nghiên cứu......................................................................... 122 5.1.1. Tóm tắt kết quả nghiên cứu ....................................................................... 122 5.1.2. Thảo luận kết quả nghiên cứu .................................................................... 126 5.2. Ý nghĩa nghiên cứu ......................................................................................... 128
v 5.2.1 Về lý thuyết ................................................................................................. 128 5.2.2 Về thực tiễn ................................................................................................. 129 5.3. Một số đề xuất, khuyến nghị về phát triển và và nâng cao tính bền vững tại điểm đến cho mô hình du lịch cộng đồng ............................................................. 131 5.3.1. Đối với chính quyền địa phương ............................................................... 131 5.3.2. Đối với cộng đồng địa phương .................................................................. 136 5.3.3. Đối với doanh nghiệp ................................................................................. 140 5.3.4. Đối với tổ chức NGOs ............................................................................... 142 5.4. Hạn chế nghiên cứu và hướng nghiên cứu tiếp theo .................................... 144 5.4.1. Hạn chế của nghiên cứu ............................................................................. 144 5.4.2. Một số hướng nghiên cứu trong tương lai ................................................. 145 KẾT LUẬN ................................................................................................................ 146 DANH MỤC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU KHOA HỌC LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ .................................................... 147 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................ 148 PHỤ LỤC ................................................................................................................... 163
vi DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT CHỮ VIẾT TẮT DIỄN GIẢI ASEAN Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á BLQ Bên liên quan BQL Ban quản lý CBT Du lịch cộng đồng CSR Trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp DLCĐ Du lịch cộng đồng HĐND Hội đồng nhân dân ILO Tổ chức Lao động Quốc tế IUCN Tổ chức Bảo tồn thiên nhiên Thế giới NC Nghiên cứu NTM Nông thôn mới OCOP Mỗi làng một sản phẩm (One Commune One Product) PTBV Phát triển bền vững PTDLBV Phát triển du lịch bền vững TNCS HCM Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh TNTN Tài nguyên thiên nhiên TNMT Tài nguyên môi trường UNEP Chương trình Môi trường Liên Hợp quốcc UNWTO Tổ chức Du lịch Thế giới của Liên Hợp quốc VHTT Văn hoá thông tin WCED Ủy ban Môi trường và Phát triển Thế giới
vii DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 2.1: Tổng hợp các nghiên cứu về các bên liên quan và vai trò của các bên trong hoạt động chính của phát triển du lịch......................................................... 32 Bảng 3.1: Số lượng các đối tượng phỏng vấn ............................................................... 48 Bảng 3.2: Bảng điểm trung bình một số tiêu chí của các tình huống nghiên cứu ........ 55 Bảng 3.3: Các giá trị văn hoá truyền thống nổi bật của Bản Lác ................................. 59 Bảng 3.4: Tiêu chí đánh giá mức độ bền vững của điểm đến Bản Lác ........................ 60 Bảng 3.5: Các giá trị văn hoá truyền thống nổi bật của Mai Hịch ................................ 65 Bảng 3.6: Tiêu chí đánh giá mức độ bền vững của điểm đến Mai Hịch....................... 67 Bảng 3.7: Các giá trị văn hoá truyền thống nổi bật của Tả Van ................................... 72 Bảng 3.8: Tổng hợp điểm mạnh, điểm yếu trong phát triển DLBV Tả Van ................ 73 Bảng 3.9: Các giá trị văn hoá truyền thống nổi bật của Nậm Đăm .............................. 79 Bảng 3.10: Tổng hợp điểm mạnh, điểm yếu trong phát triển DLBV Nậm Đăm .......... 80 Bảng 3.11: Thống kê các nội dung phát triển du lịch cộng đồng bền vững trong các điểm đến nghiên cứu ............................................................................................ 81 Bảng 4.1: Tổng hợp những hoạt động sáng tạo giá trị điển hình ở các tình huống nghiên cứu.. 87 Bảng 4.2: Tổng hợp những biểu hiện chính trong hoạt động chia sẻ giá trị ở các tình huống nghiên cứu ........................................................................................ 90 Bảng 4.3: Tổng hợp những biểu hiện của hoạt động bảo tồn nguồn gốc giá trị ở các tình huống .... 94 Bảng 4.4: Tổng hợp những hoạt động của chính quyền địa phương trong quá trình phát triển du lịch bền vững .................................................................................. 97 Bảng 4.5: Tổng hợp những hoạt động của doanh nghiệp trong quá trình phát triển du lịch bền vững ............................................................................................. 102 Bảng 4.6: Tổng hợp những hoạt động của cộng đồng địa phương trong quá trình phát triển du lịch bền vững ................................................................................ 106 Bảng 4.7: Tổng hợp những hoạt động của NGOs trong quá trình phát triển du lịch bền vững ..... 111 Bảng 4.8: Tổng hợp những điểm mạnh và hạn chế của các bên liên quan trong quá trình phát triển du lịch bền vững ........................................................................ 119 Bảng 5.1: Tổng hợp những hoạt động chính của các bên liên quan trong quá trình phát triển du lịch bền vững ................................................................................ 124
viii DANH MỤC HÌNH VẼ Hình 2.1: Mô hình ba trụ cột phát triển bền vững .......................................................... 8 Hình 2.2: Mô hình phát triển du lịch bền vững............................................................. 13 Hình 2.3: Các bên liên quan trong phát triển du lịch bền vững .................................... 24 Hình 2.4: Mối quan hệ giữa các bên liên quan và phát triển điểm đến DLBV............. 26 Hình 2.5: Mối liên hệ giữa các bên liên quan tham gia hoạt động du lịch ................... 27 Hình 2.6: Khung phân tích các bên liên quan trong phát triển DLBV ........................ 38 Hình 3.1: Quy trình nghiên cứu .................................................................................... 45 Hình 4.1: Các hoạt động phát triển du lịch cộng đồng bền vững ................................. 83 Hình 5.1: Mô hình các bên liên quan trong phát triển du lịch cộng đồng bền vững .. 130 Hình 5.2: Một số đề xuất với Chính quyền địa phương.............................................. 136 Hình 5.3: Một số đề xuất với Cộng đồng địa phương ................................................ 139 Hình 5.4. Một số đề xuất với Doanh nghiệp ............................................................... 142 Hình 5.5. Một số đề xuất với NGOs ........................................................................... 143 DANH MỤC SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ Sơ đồ 3.1: Vòng đời các điểm du lịch nghiên cứu ........................................................ 44 Biểu đồ 3.1: Biến động lượng du khách đến Bản Lác, giai đoạn 2013-2019 ............... 57 Biểu đồ 3.2: Doanh thu từ du lịch ở Bản Lác giai đoạn 2013-2019 ............................. 58 Biểu đồ 3.3: Biến động lượng du khách đến Mai Hịch, giai đoạn 2013-2019 ............. 64 Biểu đồ 3.4: Doanh thu từ du lịch ở CBT Mai Hịch giai đoạn 2013-2019................... 64 Biểu đồ 3.5: Biến động lượng du khách đến Tả Van, giai đoạn 2013-2019................. 70 Biểu đồ 3.6: Doanh thu từ du lịch ở Tả Van giai đoạn 2013-2019 ............................... 70 Biểu đồ 3.7: Biến động lượng du khách đến Nậm Đăm giai đoạn 2013-2019 ............. 77 Biểu đồ 3.8: Doanh thu từ du lịch ở Nậm Đăm giai đoạn 2013-2019 .......................... 78
1 CHƯƠNG 1. GIỚI THIỆU CHUNG VỀ LUẬN ÁN 1.1. Lý do lựa chọn đề tài Hiện nay, du lịch đang được nhiều quốc gia lựa chọn để đầu tư và phát triển như là một ngành kinh tế mũi nhọn vì có khả năng đóng góp lớn vào cơ cấu GDP, mang lại những giá trị là thu nhập từ việc khai thác giá trị tài nguyên và tạo nhiều việc làm cho xã hội. Phát triển du lịch bền vững là chủ đề được quan tâm trong các nghiên cứu gần đây trên cả phương diện lý luận và thực tiễn. Về mặt lý luận, cách tiếp cận phát triển du lịch bền vững gắn liền với khái niệm “phát triển bền vững” do Ủy ban Môi trường và Phát triển Thế giới (WCED) đưa ra vào năm 1987 dựa trên 3 trụ cột chính là kinh tế - xã hội - môi trường. Về mặt thực tiễn, ngành du lịch luôn được đề cập đến như một ngành “công nghiệp không khói” trong khi lĩnh vực này vẫn chứa đựng cả những tác động tích cực và tiêu cực đối với kinh tế và cộng đồng địa phương cũng như môi trường tự nhiên và xã hội Byrd (2007). Trên thế giới, từ những năm 1990, đã có những nghiên cứu áp dụng các lý thuyết về phát triển du lịch bền vững. Những nghiên cứu này nhấn mạnh, nếu chiến lược phát triển du lịch không được hoạch định một cách hợp lý và đúng đắn sẽ tàn phá các nguồn tài nguyên (kinh tế, xã hội và môi trường), đây vốn là nền móng cho sự tồn tại và phát triển của các cộng đồng địa phương (McCool và Moisey, 2008; Inskeep, 1991), từ đó những hình thức phát triển du lịch mới phù hợp đã được đề xuất phát triển, hình thức này có cân nhắc đến các yếu tố và nguyên tắc của phát triển bền vững. Các nghiên cứu về du lịch bền vững được các tác giả thực hiện có xu hướng xoay quanh ba trụ cột phát triển bền vững, đó là phát triển kinh tế, ổn định xã hội và bảo vệ môi trường. Trên thực tế, việc đảm bảo cân đối ba trụ cột trên là mục tiêu và kết quả của phát triển bền vững. Làm thế nào để đạt được mục tiêu đó vẫn còn là câu hỏi chưa được trả lời thống nhất, các nghiên cứu vẫn chưa làm rõ các nhóm hoạt động cần thiết và vai trò của các bên trong việc hướng tới mục tiêu trên. Trong nhiều năm, các nghiên cứu trong và ngoài nước đã chỉ ra rằng, phát triển du lịch chỉ có thể đạt được bền vững khi có sự phối hợp chặt chẽ giữa các bên tham gia có lợi ích liên quan. Tuy nhiên, luôn có những trở ngại trong mối quan hệ này vì tồn tại sự khác biệt về cách tiếp cận và nhận thức, thậm chí còn có sự xung đột về mặt lợi ích giữa họ (Markwick, 2000; Ioannides, 1995). Trong lĩnh vực du lịch, rào cản của sự hợp tác hay sự xung đột giữa các bên thường được cho là bởi những nguyên nhân sau: (i) Các quyết định về du lịch trong quy hoạch và phát triển chiến lược thường được xuất phát từ cấp trên áp đặt xuống cấp dưới (top-down), do đó đôi khi không phản ánh đúng
2 lợi ích và ý muốn của cộng đồng người dân địa phương; (ii) Các quyết định thường được hình thành và thể hiện lợi ích của một số nhóm nhất định, do vậy thường không phản ảnh đúng lợi ích chung của đa số bên liên quan; (iii) Một số bên liên quan có năng lực hoặc nhận thức có phần hạn chế thường không được tham vấn, thậm chí bị đưa ra ngoài trong suốt quá trình ra quyết định mặc dù họ là những người đóng vai trò quan trọng trong quá trình thực thi các quyết định đó. Nghiên cứu các bên liên quan là một chủ đề quan trọng thu hút được sự quan tâm, tuy nhiên nó vẫn là một “hộp đen” đối với giới nghiên cứu học thuật. Làm sao để chính quyền địa phương, doanh nghiệp, cộng đồng địa phương và du khách đều hành động hướng tới mục tiêu phát triển du lịch bền vững vẫn là câu hỏi khó, chưa có lời giải cụ thể, chính xác cho các nhà nghiên cứu và quản lý. Nghiên cứu này được thực hiện nhằm góp phần trả lời câu hỏi về vai trò và hành động của các bên liên quan trong phát triển du lịch cộng đồng bền vững. Du lịch cộng đồng là mô hình du lịch được phát triển hướng đến phát triển du lịch bền vững với sự tham gia trực tiếp của người dân địa phương vào hoạt động du lịch nhằm mục tiêu giảm nghèo và phát triển cộng đồng. Bản chất của Du lịch cộng đồng là tạo ra một ngành du lịch mà cộng đồng có thể kiểm soát được sự phát triển du lịch, tham gia xây dựng sản phẩm du lịch, là nhà cung cấp tài nguyên và nguồn nhân lực con người cho du lịch (Muhanna, 2007). Bắt đầu từ những năm cuối của thập niên 90, DLCĐ đã có mặt tại Việt Nam. Sau hơn 20 năm phát triển, hình thức du lịch này đã giúp người dân đạt được nhiều thành tựu kinh tế đáng kể (Đỗ Nguyễn Đệ, 2008). Trong đó, khu vực Tây Bắc Việt Nam là nơi được đánh giá hội tụ đủ các yếu tố cần thiết để thu hút và phát triển thành công mô hình du lịch cộng đồng (Thành Chí, 2020). Tuy nhiên cũng giống như nhiều mô hình du lịch khác, các mô hình du lịch cộng đồng tại khu vực Tây Bắc đang xuất hiện ngày càng nhiều các dấu hiệu thiếu bền vững (Vũ Hà, 2017). Thực tiễn quản lý cũng như các nghiên cứu chưa thực sự làm rõ vai trò của các bên và các nhóm hành động cụ thể nhằm hướng tới mục tiêu phát triển bền vững của du lịch cộng đồng. Chính vì các lý do trên, tác giả đã thực hiện luận án với đề tài “Phát triển du lịch cộng đồng bền vững từ góc nhìn lý thuyết các bên liên quan: Nghiên cứu điển hình ở khu vực Tây Bắc Việt Nam”. 1.2. Mục tiêu và câu hỏi nghiên cứu 1.2.1. Mục tiêu nghiên cứu Mục tiêu nghiên cứu chung của luận án tập trung vào việc xác định vai trò các bên liên quan và các hoạt động chính được thực hiện hướng tới phát triển du lịch bền
3 vững tại các điểm du lịch cộng đồng ở khu vực Tây Bắc, Việt Nam. Theo đó, một số nội dung cần phải làm rõ như: - Nhận diện các hoạt động chính được thực hiện để các điểm du lịch cộng đồng phát triển bền vững. - Xác định các bên liên quan, vai trò của từng bên và đánh giá mức độ tác động của mỗi bên đến sự phát triển bền vững của các điểm du lịch cộng đồng. - Xác định các khía cạnh thiếu bền vững, đề xuất các giải pháp phát triển bền vững cho các điểm đến du lịch cộng đồng. 1.2.2. Câu hỏi nghiên cứu Để đạt được 3 mục tiêu nghiên cứu cụ thể nêu trên, luận án tập trung trả lời 3 câu hỏi nghiên cứu chính sau đây: 1. Phát triển du lịch cộng đồng ở khu vực Tây Bắc dựa trên các khía cạnh kinh tế - xã hội - môi trường được thực hiện như thế nào? Những hoạt động nào được thực hiện thúc đẩy du lịch cộng đồng phát triển bền vững? 2. Các bên liên quan chính bao gồm những chủ thể nào? Vai trò của mỗi bên và hoạt động của mỗi bên đã thực hiện trong quá trình phát triển bền vững của các điểm du lịch cộng đồng là gì? 3. Đâu là những khía cạnh thiếu bền vững trong các hoạt động phát triển du lịch cộng đồng là gì? Cần phải làm gì để phát triển và nâng cao tính bền vững tại điểm đến cho mô hình du lịch cộng đồng trong tương lai? 1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 1.3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu chính của luận án là vai trò của các bên liên quan và phát triển du lịch cộng đồng bền vững. 1.3.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi không gian: là các điểm du lịch cộng đồng tại khu vực miền núi Tây Bắc, Việt Nam. Phạm vi thời gian: luận án tập trung xem xét sự phát triển du lịch cộng đồng bền vững tại các tình huống nghiên cứu trong khoảng thời gian từ năm 2013 đến 2019. Phạm vi nội dung: luận án tập trung nghiên cứu về các vấn đề phát triển du lịch cộng đồng bền vững và vai trò của các bên liên quan trong quá trình phát triển này.
4 1.4. Cách tiếp cận nghiên cứu Luận án sử dụng phương pháp nghiên cứu định tính để khám phá và mang lại sự hiểu biết sâu sắc hơn về phát triển du lịch bền vững, các hoạt động hướng tới sự phát triển du lịch bền vững của các bên liên quan tại các điểm du lịch cộng đồng ở miền núi Tây Bắc Việt Nam. Quy trình nghiên cứu được thực hiện qua các giai đoạn như sau: Giai đoạn 1: Trên cơ sở tổng quan nghiên cứu và cơ sở lý thuyết, tác giả xác định khoảng trống, câu hỏi nghiên cứu và phát triển khung phân tích của luận án. Dựa trên kết qủa đó, tác giả lựa chọn phương pháp nghiên cứu định tính là phương pháp nghiên cứu chính để thực hiện luận án. Giai đoạn 2: Khảo sát thực địa lần 1 Đây là cuộc khảo sát thực địa thí điểm được thực hiện vào tháng 12/2016. Cuộc khảo sát này nhằm hiểu rõ hơn các vấn đề trong nội hàm câu hỏi nghiên cứu, trong đó chú trọng tới câu hỏi phỏng vấn, đối tượng và kỹ thuật phỏng vấn; thể loại và các cách tìm kiếm tài liệu thứ cấp. Sau giai đoạn này, tác giả đã có những thay đổi và điều chỉnh kịp thời để thu nhập tài liệu tốt hơn trong các đợt khảo sát chính thức tiếp theo. Giai đoạn 3: Khảo sát thực địa lần 2, 3 và 4 Đây là giai đoạn khảo sát thực địa chính thức tại huyện Sa Pa (tỉnh Lào cai, tháng 2/2017), Cao nguyên đá Đồng Văn (tỉnh Hà Giang, tháng 4/2017) và huyện Mai Châu (tỉnh Hoà Bình, tháng 4/2018). Các chuyến đi này, tác giả kết hợp thu thập dữ liệu thực địa và dữ liệu thứ cấp từ các cá nhân, tổ chức và đơn vị liên quan phục vụ nghiên cứu sau này. Giai đoạn 4: Tổng hợp dữ liệu, mô tả các tình huống Dựa trên kết quả thu được từ giai đoạn 3, tác giả thực hiện tổng hợp, phân tích sơ bộ và lựa chọn 4 tình huống nghiên cứu chính thức, đó là Bản Lác, Mai Hịch (huyện Mai Châu, tỉnh Hoà Bình), xã Tả Van (huyện Sa Pa, tỉnh Lào Cai), xã Nậm Đăm (huyện Quản Bạ, tỉnh Hà Giang). Nội dung chi tiết về quá trình phát triển du lịch và sự tham gia của các bên liên quan tại mỗi điểm đến vào quá trình phát triển du lịch bền vững được tác giả tổng hợp và xây dựng thành từng tình huống nghiên cứu riêng biệt. Trong giai đoạn này, tác giả có sử dụng thêm kết quả khảo sát khách du lịch tại các điểm nghiên cứu để tăng thêm tính thuyết phục trong quá trình đánh giá mức độ bền vững của mỗi điểm đến, phục vụ quá trình phân tích ở giai đoạn 5.
5 Giai đoạn 5: Phân tích, hoàn thành luận án. Giai đoạn này tác giả tiến hành phân tích theo khung phân tích đã được xây dựng ở giai đoạn 1 dựa trên dữ liệu tương ứng được tổng hợp ở giai đoạn 4. Kết quả thu được phù hợp với mục tiêu nghiên cứu đề ra, từ đó tác giả khuyến nghị một số giải pháp thực hiện cho các bên liên quan trong lộ trình đạt được sự phát triển du lịch cộng đồng bền vững trong tương lai. Quy trình nghiên cứu được trình bày chi tiết tại mục 3.1.2 của Chương 3. 1.5. Những đóng góp mới của luận án Luận án đã có những đóng góp mới về chủ đề phát triển du lịch bền vững trên cả 2 phương diện lý luận và thực tiễn, cụ thể: Đóng góp về mặt lý luận: Đề tài luận án là một trong những đề tài đầu tiên thực hiện nghiên cứu định tính về vai trò và các hoạt động các bên liên quan thực hiện để thúc đẩy phát triển du lịch cộng đồng bền vững tại Việt Nam. Những đóng góp mới của đề tài được thể hiện ở các điểm sau đây: Thứ nhất, từ tổng quan nghiên cứu, tác giả nhận thấy các nghiên cứu trước đây chủ yếu sử dụng cách tiếp cận dựa trên các khía cạnh phát triển bền vững đơn lẻ để phân tích về phát triển du lịch bền vững. Ngoài ra, các nghiên cứu thường chỉ tập trung phân tích mục tiêu phát triển bền vững là đảm bảo sự cân bằng giữa phát triển kinh tế, ổn định xã hội và bảo vệ môi trường mà chưa chỉ rõ các nhóm hoạt động cần thiết để đạt được mục tiêu trên. Luận án đánh giá sự bền vững của điểm đến, coi sự gắn kết và cân bằng của các khía cạnh phát triển bền vững (kinh tế, xã hội, môi trường) là mục tiêu, từ đó đi sâu và xác định ba nhóm hoạt động chính để đạt được phát triển du lịch cộng đồng bền vững, đó là sáng tạo giá trị, chia sẻ giá trị và bảo tồn nguồn gốc giá trị. Thứ hai, luận án chỉ ra rằng, để phát triển du lịch cộng đồng bền vững cần có sự tham gia hiệu quả của các bên liên quan. Sử dụng lý thuyết các bên liên quan, luận án đã xác định có 4 bên liên quan chính tham gia vào quá trình sáng tạo giá trị, chia sẻ giá trị và bảo tồn nguồn gốc giá trị, bao gồm: chính quyền địa phương, doanh nghiệp, cộng đồng địa phương, và trong một số trường hợp bao gồm cả các tổ chức phi Chính phủ (NGOs). Ngoài ra, luận án còn xác định được vai trò, sự tác động của từng bên liên quan thể hiện trong các nhóm hoạt động đến mức độ bền vững của điểm đến.
6 Đóng góp về mặt thực tiễn: Dựa vào các nghiên cứu tình huống về du lịch cộng đồng ở khu vực Tây Bắc, luận án đã có đóng góp sâu sắc về thực tiễn phát triển du lịch ở Việt Nam nói chung và miền núi Tây Bắc nói riêng. Cụ thể: Thứ nhất, các hoạt động phát triển du lịch cộng đồng bền vững được chia thành ba nhóm chính: i) Các hoạt động sáng tạo giá trị; ii) Các hoạt động chia sẻ giá trị; và iii) Các hoạt động bảo tồn nguồn gốc giá trị. Ba nhóm hoạt động này tương tác chặt chẽ với nhau để tạo nên sự phát triển bền vững. Trong đó, hoạt động sáng tạo giá trị hướng nhiều vào mục tiêu phát triển, còn hoạt động chia sẻ giá trị và bảo tồn nguồn gốc giá trị thúc đẩy sự phát triển bền vững. Thứ hai, tại 4 điểm nghiên cứu Bản Lác, Mai Hịch, Tả Van, Nậm Đăm, vai trò của các bên liên quan được thể hiện rất rõ trong cả ba nhóm hoạt động ở trên, đồng thời nghiên cứu đã chỉ ra sự đóng góp, mức độ tham gia cụ thể của từng bên, sự gắn kết giữa các bên trong mỗi giai đoạn phát triển. Mức độ tham gia và hiệu quả hoạt động của các bên rất khác nhau trong các tình huống nghiên cứu khác nhau. Thứ ba, để phát triển và nâng cao mức bền vững tại điểm đến du lịch cộng đồng, luận án đã đề xuất một số khuyến nghị đối với các bên liên quan trong các hoạt động chính phát triển du lịch cộng đồng bền vững. Trong đó, (i) Chính quyền địa phương đóng vai trò chủ yếu trong xây dựng quy hoạch và chiến lược phát triển du lịch; đưa ra chính sách, tạo hành lang kết nối cho các bên cùng tham gia hoạt động du dịch; (ii) Doanh nghiệp đóng vai trò chủ chốt cho sáng tạo giá trị như đề xuất ý tưởng, thiết lập mạng lưới hợp tác và tham gia các hoạt động đầu tư phát triển du lịch; (iii) Cộng đồng địa phương đóng vai trò tham gia tích cực trong cả 3 hoạt động chính, tham gia chuỗi cung ứng dịch vụ du lịch, xây dựng và thực hiện hương ước để duy trì và bảo tồn nguồn gốc giá trị, gắn liền hoạt động du lịch với phát triển nguồn nhân lực địa phương; (iv) NGOs đóng vai trò kết nối, kích hoạt các hoạt động du lịch ban đầu, thiết lập mạng lưới hoạt động giữa các bên và khuyến khích hướng dẫn người dân tham gia du lịch. 1.6. Cấu trúc của luận án Ngoài phần mục lục và các bảng danh mục, phụ lục và tài liệu tham khảo, luận án được cấu trúc thành 5 chương, bao gồm: Chương 1: Giới thiệu chung về luận án Chương 2: Tổng quan nghiên cứu và cơ sở lý thuyết Chương 3: Phương pháp nghiên cứu và các tình huống nghiên cứu Chương 4: Kết quả nghiên cứu Chương 5: Kết luận, khuyến nghị và đề xuất.
7 CHƯƠNG 2. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ THUYẾT Mục tiêu của chương này nhằm tìm hiểu các khái niệm, nội hàm của phát triển du lịch bền vững và phát triển du lịch cộng đồng bền vững. Dựa trên cơ sở lý thuyết các bên liên quan, nghiên cứu đề xuất “khung phân tích các bên liên quan trong phát triển du lịch cộng đồng bền vững”. 2.1. Tổng quan nghiên cứu 2.1.1. Phát triển bền vững và phát triển du lịch bền vững 2.1.1.1. Phát triển bền vững Khái niệm “Phát triển bền vững” đã được sử dụng lần đầu tiên vào năm 1972, trong một báo cáo mang tên “Các giới hạn tăng trưởng” (Meadows và cộng sự, 1972) và được sự chú ý trên toàn thế giới với hàm ý thúc đẩy phát triển mà không gây nguy hiểm cho môi trường vào năm 1987, tại báo cáo của Ủy ban Thế giới về Môi trường và Phát triển (Ủy ban Brundtland): “Phát triển bền vững là đáp ứng các nhu cầu của hiện tại mà không ảnh hưởng đến khả năng đáp ứng nhu cầu của thế hệ tương lai” (WCED, 1987: 43). Khái niệm này tiếp tục được thảo luận bổ sung tại Chương trình Nghị sự 21 hay còn gọi là Agenda 21 để thống nhất kế hoạch hành động và các nguyên tắc cơ bản vì sự phát triển bền vững với 8 nội dung chính được coi là các “mục tiêu phát triển thiên niên kỷ”. Khái niệm phát triển bền vững tiếp tục được phát triển vượt ra khỏi ý nghĩa ban đầu thuộc lĩnh vực sinh thái, mà được được xác định là một quá trình phát triển có sự kết hợp chặt chẽ, hợp lý và hài hòa giữa 3 mặt của sự phát triển, đó là: phát triển kinh tế, công bằng xã hội và bảo vệ môi trường, khái niệm được khẳng định tại Hội nghị Rio- 92 và được bổ sung, hoàn chỉnh tại hội nghị Johnannesburg năm 2002. Theo quan điểm này, tại Việt Nam, Luật bảo vệ môi trường 2014 và dự thảo sửa đổi năm 2020 (trang 2) đã thống nhất khái niệm phát triển bền vững là “phát triển đáp ứng được nhu cầu của hiện tại mà không làm tổn hại đến khả năng đáp ứng nhu cầu đó của các thế hệ tương lai trên cơ sở kết hợp chặt chẽ, hài hòa giữa tăng trưởng kinh tế, bảo đảm tiến bộ xã hội và bảo vệ môi trường”. Từ các quan điểm ở trên, phát triển bền vững tập trung có nội hàm tập trung vào ba trụ cột kinh tế - xã hội - môi trường, có ý nghĩa quan trọng trong quá trình thiết lập các nguyên tắc của hội nhập và phát triển. Mối quan hệ giữa ba trụ cột được thể hiện bằng sơ đồ sau:
8 Hình 2.1: Mô hình ba trụ cột phát triển bền vững Nguồn: UNCED (1992) Như vậy, trong phạm vi nghiên cứu của luận án, phát triển bền vững được hiểu là sự phát triển đáp ứng được nhu cầu của thế hệ hiện tại mà không làm tổn hại đến khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ tương lai, trên cơ sở kết hợp chặt chẽ, hài hòa giữa tăng trưởng kinh tế, bảo đảm tiến bộ xã hội và bảo vệ môi trường. 2.1.1.2. Phát triển du lịch bền vững Lịch sử phát triển và khái niệm Du lịch cũng giống như các ngành công nghiệp khác, mang tính động thay đổi theo tiến trình lịch sử và tiếp cận gần với xu hướng phát triển toàn cầu về bảo vệ môi trường và phát triển bền vững. Cùng với khái niệm “Du lịch mềm - Soft tourism” (Krippendorf, 1982) còn có một loạt các thuật ngữ liên quan khác quan tâm tới yếu tố môi trường như “Du lịch tự nhiên” (Durst và Ingram, 1998), “Du lịch có trách nhiệm” (Wheeler, 1991; UNWTO, 1989), “Du lịch sinh thái” (Boo, 1990) và “Du lịch xanh” (Bramwell, 1991). Các loại hình du lịch này được đại diện bởi khái niệm “Du lịch thay thế - Alternative Tourism” - một sự thay thế cho sự phát triển của du lịch đại chúng (Butler, 1999; Clarke, 1997). Tất cả các loại hình này đều có điểm chung là quan tâm chính tới du lịch quy mô nhỏ, cùng áp dụng, quảng bá sẽ về một hình ảnh điểm đến xanh và sạch (Butler, 1999); dự định hoặc tuyên bố sẽ mang lại lợi ích cho người dân địa phương, bảo tồn môi trường và đối xử với văn hóa bản địa một cách nhạy cảm, và hỗ trợ xóa đói giảm nghèo (Cater, 1993; DfID, 1999; Krippendorf, 1982; Weaver, 1998; Wheeller, 1991). Du lịch thay thế có thể được coi là một hình thức sớm công nhận và áp dụng các lý tưởng bền vững (Weaver, 2006) và một số hình thức của du lịch thay thế được một
9 số người coi là đồng nghĩa với du lịch bền vững (Lane, 1994). Do vậy, du lịch bền vững lần đầu tiên được mô tả là một cực đối nghịch với du lịch đại chúng. Du lịch bền vững được coi là hoạt động ở quy mô nhỏ trong khi du lịch đại chúng hoạt động ở quy mô lớn, không bền vững (Clarke, 1997; Hardy và Beeton, 2001a; Swarbrooke, 2000). Tuy nhiên, ở góc độ nào đó không tồn tại sự đối lập về mặt khái niệm giữa du lịch bền vững và du lịch đại chúng. Vì ở quy mô phát triển liên tục, khái niệm “mức độ bền vững” tồn tại giữa 2 thái cực bền vững - không bền vững. Do vậy, tính bền vững chỉ được coi là một mục tiêu hướng tới chứ không phải là điểm cuối phải xác định. Và du lịch bền vững được xem là một mục tiêu, sẽ áp dụng cho tất cả các hình thức du lịch bất kể quy mô lớn hay nhỏ (Clarke, 1997; Hardy và Beeton, 2001a; Swarbrooke, 2000). Trong hơn hai thập kỷ qua, nhiều tác giả cho rằng vẫn chưa tìm được sự đồng nhất trong bản chất, mục tiêu và khả năng ứng dụng của du lịch bền vững. Do vậy, cũng không xác định được định nghĩa du lịch bền vững nào là phổ biến hay duy nhất. “Phát triển du lịch bền vững, nhằm bảo vệ và cải thiện môi trường, đáp ứng nhu cầu cơ bản của con người, thúc đẩy công bằng hiện tại và giữa các thế hệ và cải thiện chất lượng cuộc sống của tất cả mọi người”. Đây là khái niệm chung về du lịch bền vững được lần đầu tiên sử dụng vào đầu những năm 1990 khi một số tác giả nhận thức được tiềm năng to lớn của ngành du lịch trong việc tạo ra cả chi phí và lợi ích như (Bull, 1992; D’Amore, 1992; Inskeep, 1991; Lane, 1991; Manning, 1991; Pigram, 1990; Dearden, 1991; Zurick, 1992) . Inskeep (1991:495) tiếp tục định nghĩa này, ông cho rằng "phát triển du lịch bền vững là nhằm bảo vệ và cải thiện môi trường, đáp ứng các nhu cầu cơ bản của con người, thúc đẩy sự công bằng trong hiện tại và giữa các thế hệ và nâng cao chất lượng cuộc sống cho mọi người”. Còn McKercher (1993) lại cho rằng, khi du lịch đạt được bền vững thì tài nguyên văn hóa - môi trường, xã hội và kinh tế của một khu vực sẽ được duy trì mãi mãi. Chú ý hơn tới yếu tố môi trường, Butler (1993) nhận định: “phát triển du lịch bền vững là quá trình phát triển và duy trì trong một không gian và thời gian nhất định và sự phát triển sẽ không làm giảm khả năng thích ứng của môi trường với con người trong khi vẫn có thể ngăn chặn những tác động tiêu cực tới sự phát triển lâu dài”. Quan điểm này cũng đồng thời nhận được sự đồng thuận khá cao của các tác giả khác như Murphy (1998), Mowforth và I. (2003). Trong báo cáo “Tương lai của chúng ta - Our Common Future” của Ủy ban Thế giới về Môi trường và Phát triển: “Hoạt động phát triển du lịch bền vững là hoạt động phát triển ở một khu vực cụ thể sao cho nội dung, hình thức và quy mô là thích hợp và bền vững theo thời gian, không làm suy thoái môi trường, làm ảnh hưởng đến khả năng hỗ trợ của tài nguyênnguyên” (WCED, 1987:43).
10 Tổng quan hơn, năm 1996, Tổ chức Du lịch Thế giới đã định nghĩa: “Du lịch có tính đến các tác động kinh tế, xã hội và môi trường hiện tại và tương lai, giải quyết các nhu cầu của du khách, của ngành công nghiệp, môi trường và cộng đồng địa phương” (UNWTO, 1996). Tại Việt Nam, Luật Du lịch năm 2017 cho rằng, “phát triển du lịch bền vững được hiểu là sự phát triển du lịch đáp ứng đồng thời các yêu cầu về kinh tế - xã hội - môi trường, bảo đảm hài hòa lợi ích của các chủ thể tham gia hoạt động du lịch, không làm tổn hại đến khả năng đáp ứng nhu cầu về du lịch trong tương lai” (Luật du lịch Việt Nam, 2017, p:2). Như vậy, khái niệm du lịch bền vững có nhiều giai đoạn phát triển, sau nhiều nghiên cứu và thảo luận, Tổ chức du lịch thế giới năm 1998 đã chính thức thông qua khái niệm du lịch bền vững và được công nhận rộng rãi bởi cộng đồng các nhà nghiên cứu, nhà quản lý và thực thi; được áp dụng rộng rãi và được sử dụng làm khuôn mẫu cho các chương trình phát triển du lịch bền vững đa dạng nhất. Trong phạm vi nghiên cứu của luận án, tác giả cũng thống nhất sử dụng khái niệm này, đó là “Việc phát triển các hoạt động du lịch nhằm đáp ứng các nhu cầu hiện tại của khách du lịch và người dân bản địa trong khi vẫn quan tâm đến việc bảo tồn và tôn tạo các nguồn tài nguyên cho phát triển du lịch trong tương lai. Du lịch bền vững sẽ có kế hoạch quản lý các nguồn tài nguyên nhằm thỏa mãn các nhu cầu về kinh tế - xã hội, thẩm mĩ của con người trong khi vẫn duy trì được sự toàn vẹn về văn hóa, đa dạng sinh học, sự phát triển của các hệ sinh thái và các hệ thống hỗ trợ cho cuộc sống con người” (UNWTO, 1998). Mục tiêu phát triển du lịch bền vững Du lịch bền vững nói chung có mục tiêu chung là tối ưu các lợi ích kinh tế, xã hội cho người dân địa phương và gia tăng trải nghiệm của du khách cũng như bảo tồn tài nguyên thiên nhiên. Để tập trung phát triển, nhiều chuyên gia du lịch đã biết áp dụng các nguyên tắc của phát triển bền vững vào quá trình sản xuất sản phẩm du lịch, các chương trình xúc tiến, quảng bá và cung cấp dịch vụ cho du khách. Du lịch bền vững còn là một công cụ có thể tăng cường cơ hội phát triển cộng đồng (George và Henthorne, 2007). Ngoài ra, du lịch là một ngành kinh tế có tương đối ít rào cản khi tham gia. Nhờ có du lịch, kinh tế được phát triển thuận lợi, các khía cạnh văn hoá – xã hội và môi trường được đặt ở vị trọng tâm và quan trọng ngang nhau trong quá trình phát triển, từ đó xây dựng được các cơ hội phát triển tiềm năng để xóa đói giảm nghèo (Weaver, 2006). Theo Inskeep (1991) thì du lịch phát triển bền vững cần phải tập trung vào năm mục tiêu chính, còn UNWTO (1998) khẳng định rằng cần phải giải quyết được sáu mục tiêu chính. Trong cuốn “Làm cho du lịch bền vững hơn - sách hướng dẫn cho các nhà làm chính sách/Making Tourism More Sustainable - A Guide for Policy Makers” do Chương trình Môi trường Liên Hợp quốc và Tổ chức Du lịch Thế giới xuất bản năm