Luận văn: NGHIÊN CỨU ĐỊA DANH THÀNH PHỐ ĐIỆN BIÊN PHỦ VÀ HUYỆN ĐIỆN BIÊN

Chia sẻ: Nguyen Bao Ngoc | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:170

Thêm vào BST

Báo xấu

180
lượt xem 37
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Địa danh có những nguyên tắc riêng trong cấu tạo, trong cách gọi tên, có thể một địa danh có nhiều tên gọi khác nhau, trải qua nhiều giai đoạn lịch sử khác nhau. Nghiên cứu địa danh giúp nghiên cứu lịch sử một vùng đất, giúp khám phá sự ảnh hưởng và tác động của những nhân tố bên ngoài vào cách đặt tên địa danh: đất nước học, tôn giáo, tín ngưỡng, lịch sử tộc người…

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn: NGHIÊN CỨU ĐỊA DANH THÀNH PHỐ ĐIỆN BIÊN PHỦ VÀ HUYỆN ĐIỆN BIÊN

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM –––––––––––––– TRẦN THỊ PHƢƠNG HẰNG NGHIÊN CỨU ĐỊA DANH THÀNH PHỐ ĐIỆN BIÊN PHỦ VÀ HUYỆN ĐIỆN BIÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ Thái Nguyên - 2009 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM –––––––––––––– TRẦN THỊ PHƢƠNG HẰNG NGHIÊN CỨU ĐỊA DANH THÀNH PHỐ ĐIỆN BIÊN PHỦ VÀ HUYỆN ĐIỆN BIÊN Chuyên ngành: Ngôn ngữ học Mã số: 60 22 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS HÀ QUANG N ĂNG Thái Nguyên - 2009 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả đưa ra trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất cứ một công trình nào. Tác giả luận văn Trần Thị Phƣơng Hằng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3
LỜI CẢM ƠN Em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đối với PGS.TS. Hà Quang Năng, người đã nhiệt tình, tận tâm và chu đáo hướng dẫn em thực hiện luận văn này. Em cũng xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, khoa Sau đại học, khoa Ngữ văn trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên cùng các thầy, cô giáo đã tận tình chỉ bảo và giúp đỡ em trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu. Tôi cũng xin bày tỏ lòng biết ơn gia đình, bạn bè và người thân, những người đã cùng sẻ chia, giúp đỡ, động viên, tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi hoàn thành được luận văn này. Điện Biên, tháng 09 năm 2009 Tác giả luận văn Trần Thị Phƣơng Hằng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4
M ỤC L ỤC Mục lục Danh mục các chữ viết tắt Danh mục các bảng biểu MỞ ĐẦU ................................................................................................................ 1 1. Lí do chọn đề tài .................................................................................................. 1 2. Đối tượng và nội dung nghiên cứu ....................................................................... 2 3. Lịch sử vấn đề ..................................................................................................... 2 4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài .............................................................. 5 5. Phương pháp và tư liệu nghiên cứu ...................................................................... 5 6. Cấu trúc luận văn ................................................................................................. 6 Chƣơng 1: NHỮNG CƠ SỞ LÝ THUYẾT LIÊN QUAN ĐẾN ĐỊA DANH VÀ ĐỊA DANH HỌC .......................................................................... 8 1.1. Khái niệm về địa danh ...................................................................................... 8 1.2. Phân loại địa danh............................................................................................11 1.3. Đặc điểm của địa danh .....................................................................................12 1.4. Các phương diện nghiên cứu địa danh .............................................................14 1.5. Một số đặc điểm của địa bàn nghiên cứu liên quan đến địa danh và địa danh học ....................................................................................................15 1.5.1. Về địa lí ........................................................................................................15 1.5.2. Về lịch sử ......................................................................................................18 1.5.3. Về văn hóa ....................................................................................................20 1.5.4. Về dân cư ......................................................................................................21 1.5.5. Về ngôn ngữ..................................................................................................23 1.6. Kết quả thu thập và phân loại địa danh ............................................................24 1.6.1. Kết quả thu thập địa danh .............................................................................24 1.6.2. Kết quả phân loại địa danh ...........................................................................25 1.7. Tiểu kết ...........................................................................................................26 Chƣơng 2: CẤU TẠO CỦA ĐỊA DANH THÀNH PHỐ ĐIỆN BIÊN PHỦ VÀ HUYỆN ĐIỆN BIÊN...................................................................28 2.1. Cấu trúc phức thể địa danh thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên .............28 2.1.1. Vài nét về mô hình cấu trúc phức thể địa danh..............................................28 2 .1.2. C ấu trúc ph ứ c thể đ ị a danh thành ph ố Đi ệ n Biên Ph ủ v à huyệ n Điện Biên .....................................................................................................30 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5
2.2. Thành tố chung ................................................................................................32 2.2.1. Khái niệm thành tố chung .............................................................................32 2.2.2. Thành tố chung trong địa danh thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên ....................................................................................................33 2.3. Địa danh (tên riêng) .........................................................................................38 2.3.1. Khái niệm địa danh.......................................................................................38 2.3.2. Số lượng yếu tố trong địa danh .....................................................................39 2.4. Đặc điểm cấu tạo của địa danh thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên ......................................................................................................44 2.4.1. Địa danh có cấu tạo đơn ...............................................................................45 2.4.2. Địa danh có cấu tạo phức .............................................................................46 2.5. Các phương thức định danh trong địa danh thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên ...........................................................................................51 2.5.1. Khái niệm về phương thức định danh............................................................51 2.5.2. Các phương thức định danh trong địa danh thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên ............................................................................................53 2.5.3. Tổng hợp kết quả ..........................................................................................62 2.5.4. Nhận xét về các phương thức định danh trong địa danh thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên ................................................................63 2.6. Tiểu kết ...........................................................................................................65 Chƣơng 3: ĐẶC TRƢNG NGÔN NGỮ - VĂN HÓA TRONG ĐỊA DANH THÀNH PHỐ ĐIỆN BIÊN PHỦ VÀ HUYỆN ĐIÊN BIÊN .....68 3.1. Một số vấn đề về ngôn ngữ và văn hóa ...........................................................68 3.1.1. Khái niệm văn hóa ........................................................................................68 3.1.2. Mối quan hệ giữa ngôn ngữ và văn hóa ........................................................69 3.1.3. Vài nét về văn hóa thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên được thể hiện qua các địa danh .............................................................................72 3.2. Ý nghĩa của địa danh và hiện thực được phản ánh ...........................................74 3.3. Nghĩa của các yếu tố trong địa danh thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên được thể hiện qua nguồn gốc ngôn ngữ ...............................79 3.3.1. Các yếu tố rõ ràng về nghĩa ..........................................................................80 3.3.2. Các yếu tố chưa rõ ràng về nghĩa .................................................................82 3.4. Tính đa dạng của các loại hình đối tượng địa lí qua các yếu tố địa danh của thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên ..........................................83 3.4.1. Tính đa dạng của các loại hình đối tượng địa lí ............................................83 3.4.2. Bức tranh địa hình mang tính cảnh quan rõ nét ............................................84 3.5. Phân loại ý nghĩa của các yếu tố trong địa danh .............................................87 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6
3.6. Các nhóm từ và tên gọi theo trường nghĩa........................................................90 3.6.1. Nhóm ý nghĩa phản ánh hiện thực khách quan gắn liền với những đối tượng địa lí ...............................................................................................90 3.6.2. Nhóm ý nghĩa phản ánh đời sống tư tưởng, tình cảm của con người ........... 103 3.7. Một số địa danh gắn với đời sống, lịch sử, văn hóa ở thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên ...................................................................... 107 3.7.1. Điện Biên Phủ............................................................................................. 107 3.7.2. Thành Bản Phủ và đền Hoàng Công Chất................................................... 115 3.7.3. Hồ U Va...................................................................................................... 121 3.7.4. Đồi A1 ........................................................................................................ 124 3.8. Tiểu kết ......................................................................................................... 129 KẾT LUẬN ......................................................................................................... 132 Những bài báo của tác giả có liên quan đến luận văn đã được công bố ................. 135 Tài liệu tham khảo ................................................................................................ 136 Phụ lục ................................................................................................................. 140 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ĐD ĐHTN Địa danh địa hình thiên nhiên : ĐD ĐVDC Địa danh đơn vị dân cư : ĐD CTNT Địa danh công trình nhân tạo : ĐBP Thành phố Điện Biên Phủ : ĐB Huyện Điện Biên : Phường P : X : Xã Yế u t ố YT : Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8
DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 1.1. Kết quả thu thập địa danh thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên ..............................................................................................25 Bảng 2.1. Mô hình cấu trúc phức thể địa danh ở thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên ...................................................................................31 Bảng 2.2. Kết quả thống kê cấu tạo các thành tố chung ..........................................34 Bảng 2.3. Thống kê sự phân bố của các thành tố chung khi chuyển hóa thành các yếu tố trong địa danh ..............................................................38 Bảng 2.4. Thống kê địa danh theo số lượng các yếu tố ...........................................40 Bảng 2.5. Thống kê địa danh thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên theo kiểu cấu tạo ....................................................................................44 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9
M Ở Đ ẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Địa danh là một bộ phận từ vựng của ngôn ngữ nói chung và tiếng Việt nói riêng. Nghiên cứu địa danh một vùng cung cấp cho ta những cơ sở để tìm hiểu những cơ chế định danh của một sự vật, hiện tượng. Mỗi ngôn ngữ có cách định danh riêng. 1.2. Địa danh liên quan chặt chẽ đến lịch sử, văn hoá, cư dân của một vùng nhất định. Địa danh lưu giữ những trầm tích của lịch sử, văn hoá, phong t ục, tập quán cư dân của một vùng đất. Nghiên cứu địa danh sẽ giúp nghiên cứu văn hóa, lịch sử của vùng đất ấy. 1.3. Địa danh có những nguyên tắc riêng trong cấu tạo, trong cách gọi tên, có thể một địa danh có nhiều tên gọi khác nhau, trải qua nhiều giai đoạn lịch sử khác nhau. Nghiên cứu địa danh giúp nghiên cứu lịch sử một vùng đất, giúp khám phá sự ảnh hưởng và tác động của những nhân tố bên ngoài vào cách đặt tên địa danh: đất nước học, tôn giáo, tín ngưỡng, lịch sử tộc người… Trong hoàn cảnh một vùng đất có nhiều dân tộc nối tiếp nhau sinh sống, địa danh có nhiều dấu tích từ vựng của các ngôn ngữ. Mỗi địa danh được hình thành trong một hoàn cảnh văn hoá, lịch sử nhất định và còn lưu dấu mãi về sau. Nhiều địa danh thường mang tên người, cây cỏ, cầm thú, sự vật, địa hình thiên nhiên… 1.4. Điện Biên nói chung, thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên nói riêng là một trong những mảnh đất giàu ý nghĩa lịch sử. Khảo sát địa danh thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên giúp chúng ta nghiên cứu một chặng đường lịch sử lâu dài và hào hùng của dân tộc ta; giúp chúng ta học tập, giữ gìn truyền thống văn hoá dân tộc, đồng thời góp phần vào việc phát triển kinh tế, văn hoá xã hội và mở rộng phát triển du lịch của tỉnh Điện Biên. Với những lý do nêu trên, chúng tôi chọn đề tài “Nghiên cứu địa danh thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên” làm đối tượng nghiên cứu của luận văn. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1
2. Đối tƣợng và nội dung nghiên cứu 2.1. Đối tượng nghiên cứu Các địa danh địa hình thiên nhiên, đơn vị dân cư và công trình nhân tạo của thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên và đặc điểm ngôn ngữ - văn hoá của một số địa danh thuộc hai địa bàn này. 2.2. Nội dung nghiên cứu Xác định những cơ sở lí luận liên quan đến việc nghiên cứu địa danh và địa danh học. Nội dung của luận văn, chúng tôi tập trung vào các mặt sau: - Nghiên cứu những đặc điểm về phương diện cấu tạo của các địa danh địa hình thiên nhiên, đơn vị dân cư và công trình nhân tạo của thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên. - Tìm hiểu về phương thức định danh các địa danh địa hình thiên nhiên, đơn vị dân cư và công trình nhân tạo của thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên đồng thời qua đó bước đầu tìm hiểu về nội dung ngữ nghĩa địa danh. - Ở một chừng mực nhất định tìm hiểu mối quan hệ giữa ngôn ngữ - văn hoá và lịch sử trong những địa danh nổi tiếng của thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên. 3. Lịch sử vấn đề 3.1. Vấn đề nghiên cứu địa danh trên thế giới Vấn đề nghiên cứu địa danh được phát triển từ lâu trên thế giới. Ở Trung Quốc, ngay từ thời Đông Hán (32 - 39 sau Công nguyên), Ban Cố đã ghi chép hơn 4000 địa danh, trong đó một số đã được giải thích rõ nguồn gốc và ý nghĩa. Ở các nước phương Tây, bộ môn địa danh học được chính thức ra đời vào cuối thế kỷ XIX. Năm 1872, J.J. Êgi (Thuỵ Sĩ) viết “Địa danh học” và năm 1903, J.W. Nagl (người Áo) cũng cho ra đời tác phẩm “Địa danh học”. Thời kỳ đầu, các tác phẩm địa danh học chú trọng khảo chứng nguồn gốc địa danh. T ừ t h ế kỷ X X, bư ớ c vào giai đo ạ n nghiên c ứ u t ổ ng h ợ p v ề đ ị a danh, J . G illir on đã vi ế t “ Átlát ngôn ng ữ Pháp” , nghiên c ứ u đ ị a danh theo hư ớ ng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2
phát triển địa lí học. Năm 1926, A. Dauzat (người Pháp) đã viết “Nguồn gốc và sự phát triển địa danh”, đề xuất phương pháp văn hoá địa lí học để nghiên cứu các lớp niên đại của địa danh. Từ sau năm 1960 đã có hàng loạt công trình nghiên cứu về lĩnh vực này được ra đời. Chẳng hạn, A.V. Superanxkaja trong cuốn “Địa danh là gì?” (1985) và E.M. Murzaev với “Những khuynh hướng nghiên cứu địa danh học” (1964) đã cùng quan tâm đến vấn đề khuynh hướng nghiên cứu chung. Tác giả Iu.A. Kapenco (1964) lại nghiên cứu địa danh học về mặt đồng đại, N.V. Podonxkaja trong phân tích, lí giải địa danh mang những thông tin gì cũng đã góp thêm nh ững ý kiến cho sự nghiên cứu địa danh đi sâu vào bản chất bên trong của đối tượng. Những công trình nghiên cứu địa danh ở các quốc gia khác nhau đã góp phần minh chứng sự phong phú, đa dạng của địa danh cũng như những vấn đề nghiên cứu trong lĩnh vực này. Chẳng hạn, Ch. Rostaing (1965) với “Les noms de lieux” đã nêu ra hai nguyên tắc nghiên cứu địa danh là phải tìm ra các hình thức cổ của các từ cấu tạo địa danh và muốn biết từ nguyên của địa danh thì phải dựa trên kiến thức ngữ âm học địa phương. Đây là một chuyên khảo bổ sung thêm cho vấn đề mà A.I. Popov đã đưa ra trước đó. 3.2. Vấn đề nghiên cứu địa danh ở Việt Nam Ở Việt Nam, vấn đề địa danh được quan tâm từ rất sớm. Các tài liệu “Tiền Hán thư”, “Địa lí chí”, “Hậu Hán thư”, “Tấn thư” trong thời Bắc thuộc có đề cập đến địa danh Việt Nam. Các tài liệu này đều do người Hán viết, phục vụ trực tiếp cho cuộc xâm lược nước ta. Bên cạnh đó cũng có những tác phẩm của các nhà nghiên cứu Việt Nam như vào khoảng thế kỉ XV có tác phẩm “Dư địa chí” của Nguyễn Trãi, khoảng thế kỉ XVIII có tác phẩm “Phủ biên tạp lục” của Lê Quý Đôn. Tuy không nhiều nhưng những công trình này đã góp phần quan trọng vào việc nghiên cứu địa danh Việt Nam. Vấn đề nghiên cứu địa danh Việt Nam có được những bước tiến đáng kể hơn là từ những năm 1960 trở đi. Hoàng Thị Châu với “Mối quan hệ về ngôn ngữ cổ đại ở Đông Nam Á qua một vài tên sông” (1964) được xem như là người cắm cột mốc Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3
đầu tiên trong nghiên cứu địa danh dưới góc nhìn ngôn ngữ học. Lê Trung Hoa với “Địa danh ở thành phố Hồ Chí Minh” (1991) đã đưa những vấn đề lý thuyết làm cơ sở cho sự phân tích và chỉ ra các đặc điểm về cấu tạo, nguồn gốc, ý nghĩa… của thành phố Hồ Chí Minh. Đến 1996, Nguyễn Kiên Trường với luận án PTS “Những đặc điểm chính địa danh Hải Phòng” đã bổ sung thêm những vấn đề lý thuyết mà Lê Trung Hoa đã đưa ra trước đó. Tiếp sau là luận án tiến sĩ của Từ Thu Mai với “Nghiên cứu địa danh Quảng Trị” (2004), Phan Xuân Đạm với “Địa danh Nghệ An” (2005)… Một loạt các luận văn thạc sĩ khảo sát địa danh ở nhiều địa phương đã được công bố. Những công trình này đều có những đóng góp đáng trân trọng khi tiếp cận vấn đề địa danh học dưới cách nhìn ngôn ngữ học. Ngoài ra còn một số công trình ra đời dưới dạng sách, từ điển, sổ tay như các công trình của Trần Thanh Tân, Đinh Xuân Vịnh… Các công trình này đều nghiên cứu một cách công phu nhưng nặng về tập hợp tư liệu, tính lý thuyết chưa cao. 3.3. Vấn đề nghiên cứu địa danh ở thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên Địa danh Điện Biên nói chung, địa danh thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên nói riêng là đối tượng hết sức mới mẻ, chưa có công trình nào đi sâu nghiên cứu. Hiện mới chỉ có tác phẩm “Sông núi Điện Biên” (2000) của Trần Lê Văn là tác phẩm ghi lại những câu chuyện về một vài vùng đất ở Điện Biên mà tác giả có dịp đặt chân đến. Và rải rác trong một số cuốn sách hay bài báo có đề cập đến một vài địa danh nổi tiếng trong tỉnh, chẳng hạn bài báo “Thành Bản Phủ” (1991) của Đỗ Văn Ninh trong tạp chí Khảo cổ học, tác phẩm “Di tích lịch sử và văn hóa Điện Biên Phủ” (2008) của Bảo tàng Chiến thắng lịch sử Điện Biên Phủ, hay tác phẩm “Địa danh và những vấn đề lịch sử - văn hóa của các dân tộc nhóm ngôn ngữ Tày - Thái Việt Nam” (2009) của Hội nghị Thái học Việt Nam lần thứ V. Nhìn chung các khuynh hướng nghiên cứu địa danh ở Việt Nam rất phong phú, đa dạng. Chính sự phong phú, đa dạng ấy đã giúp chúng ta nhìn nhận địa danh ở những khía cạnh khác nhau. Tuy nhiên các công trình nghiên cứu về địa danh theo góc độ ngôn ngữ học còn chưa nhiều. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4
4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài Trước chúng tôi đã có một số công trình luận án tìm hiểu địa danh TP Hồ Chí Minh, Hải Phòng, Nghệ An, Quảng Trị, Tây Nguyên, Tây Nam B ộ và các vùng khác. Với địa danh thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên, từ trước tới nay hầu như chưa được khảo sát và nghiên cứu. Đây là công trình đầu tiên khảo sát, tìm hiểu một cách đầy đủ, toàn diện và hệ thống địa danh ở địa bàn này về các phương diện cấu tạo, nguồn gốc, đặc điểm phương thức định danh và ý nghĩa các địa danh địa hình thiên nhiên, đơn vị dân cư và công trình nhân tạo. Bên cạnh đó luận văn cũng chỉ ra một vài đặc trưng ngôn ngữ - văn hoá của địa danh trong mối quan hệ với địa lí, lịch sử, dân cư và ngôn ngữ. Kết quả nghiên cứu của luận văn về địa danh có thể là tư liệu quý cho ngành địa phương học, cho việc nghiên cứu lịch sử văn hóa Điện Biên, góp phần phát triển kinh tế, văn hoá, xã hội, du lịch của địa phương. Đồng thời kết quả nghiên cứu này có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo bổ ích trong việc giảng dạy lịch sử địa phương, trong giáo dục truyền thống, giữ gìn, phát huy những giá trị lịch sử, văn hoá của địa phương. 5. Phƣơng pháp và tƣ liệu nghiên cứu 5.1. Phương pháp nghiên cứu Để tiến hành nghiên cứu đề tài này, công việc đầu tiên là phải thu thập tư liệu, bổ sung và chỉnh lí các thông tin, thông s ố của địa danh. Mặt khác phải tra cứu các tài liệu về lịch sử, địa lí, truyền thống văn hóa của thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên. Chúng tôi sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau: - Phương pháp điều tra, điền dã, khảo sát thực tế, thu thập tất cả các địa danh trên hai địa bàn thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên. - Phương pháp thống kê: Đây là phương pháp giúp chúng tôi tập hợp và phân loại các địa danh địa hình thiên nhiên, đơn vị dân cư và công trình nhân tạo trong thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên trên cơ sở thu thập địa danh qua các nguồn khác nhau. - Phương pháp miêu tả: Phương pháp này được sử dụng để phản ánh những đặc điểm cấu tạo và đặc trưng ngữ nghĩa của các yếu tố tên riêng trong phức thể địa danh. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5
- Phương pháp phân tích thành tố nghĩa: Dựa vào các cứ liệu ngôn ngữ, đặc điểm tâm lí của con người và quan hệ giữa ngôn ngữ và văn hoá, nghiên cứu một số địa danh để tìm hiểu xuất xứ, nguồn gốc của một số địa danh nổi tiếng trong thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên. 5.2. Tư liệu nghiên cứu Với mục đích phản ánh đầy đủ, trung thực hệ thống địa danh địa hình thiên nhiên, đơn vị dân cư và công trình nhân tạo trong thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên, chúng tôi đã tiến hành tập hợp các tư liệu cần thiết từ những nguồn sau: - Dựa vào tư liệu điều tra điền dã để thu thập tư liệu, ghi chép, bổ sung, chỉnh lí các thông số, thông tin của từng địa danh. - Dựa vào niên giám thống kê của thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên. - Dựa vào bản đồ các loại của thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên. - Dựa vào một số các công trình nghiên c ứu về văn hoá, lịch sử, tôn giáo, kinh tế của địa phương. - Dựa vào những tư liệu lưu giữ ở chính quyền địa phương. Đây là tư liệu quan trọng nhất, có tính pháp lí để đảm bảo tính minh xác của những điều trình bày trong luận văn. 6. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận văn gồ m ba chương: Chƣơng 1. Những cơ sở lí thuyết liên quan đến địa danh và địa danh học Chương này sẽ trình bày những vấn đề lý thuyết làm cơ sở cho việc triển khai những chương mục tiếp theo. Bên cạnh đó, những vấn đề về địa lí, lịch sử, dân cư, văn hóa và ngôn ngữ trên địa bàn thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên cùng một số kết quả thu thập, phân loại các địa danh trên địa bàn cũng được trình bày tóm tắt, làm cơ sở cho nội dung của luận văn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6
Chƣơng 2. Đặc điểm cấu tạo của địa danh thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên Chương này sẽ xác định cấu trúc phức thể địa danh của thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên gồm thành tố chung và tên riêng. Nội dung của chương sẽ đi sâu tìm hiểu những đặc điểm về cấu tạo của địa danh trong địa bàn và những phương thức định danh những địa danh đó. Chƣơng 3. Đặc trƣng ngôn ngữ - văn hoá trong địa danh thành phố Điệ n Biên Phủ và huyện Điện Biên Chương này sẽ đi sâu tìm hiểu ý nghĩa của các yếu tố cấu tạo nên địa danh. Qua đó xác định được lí do đặt tên của địa danh và xác lập được một hệ thống các trường nghĩa và bộ phận nghĩa của các yếu tố cấu tạo. Đồng thời nội dung của chương sẽ khai thác những ảnh hưởng của địa lí, lịch sử, dân cư, ngôn ngữ đối với một số địa danh trong địa bàn. Qua đó thấy được nét riêng của địa danh thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên được phản ánh như thế nào. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7
CHƢƠNG 1 NHỮNG CƠ SỞ LÝ THUYẾT LIÊN QUAN ĐẾN ĐỊA DANH VÀ ĐỊA DANH HỌC 1.1. KHÁI NIỆM VỀ ĐỊA DANH Cuộc sống của con người gắn với những điểm địa lí khác nhau. Những điểm địa lí này được gọi bằng những từ ngữ riêng. Đó là những tên gọi địa lí (địa danh). Những tên gọi này tạo nên một hệ thống riêng và tồn tại trong vốn từ của các ngôn ngữ khác nhau trên thế giới. Những tên gọi địa lí, địa danh ấy được thể hiện bằng thuật ngữ toponima hay toponoma (có nguồn gốc từ tiếng Hi Lạp) với ý nghĩa “tên gọi điểm địa lí”. Cần phải hiểu đúng khái niệm địa danh theo phạm vi xuất hiện của nó. Nếu hiểu đúng theo lối chiết tự thì “địa danh” là tên đất. Thế nhưng, khái niệm này cần phải hiểu rộng hơn vì đây chính là đối tượng nghiên cứu của một ngành khoa học. Cụ thể địa danh không chỉ là tên gọi của các đối tượng địa lí tồn tại trên trái đất. Nó có thể là tên gọi của các đối tượng địa hình thiên nhiên. Đối tượng địa lí cư trú hay là công trình do con người xây dựng, tạo lập nên. Địa danh là lớp từ ngữ nằm trong vốn từ vựng của một ngôn ngữ, được dùng để đặt tên, gọi tên các đối tượng địa lí. Vì thế, nó hoạt động và chịu sự tác động, chi phối của các qui luật ngôn ngữ nói chung về mặt ngữ âm, từ vựng - ngữ nghĩa và ngữ pháp. Hiện nay đã có nhiều nhà nghiên cứu đưa ra những định nghĩa khác nhau về địa danh. Nhà ngôn ngữ học Nga A.V. Superanskaja trong cuốn “Địa danh là gì?” đã cho rằng: địa danh là những từ ngữ biểu thị tên gọi “những địa điểm, mục tiêu địa lí”, “những địa điểm, mục tiêu địa lí đó là những vật thể tự nhiên hay nhân tạo với sự định vị xác định trên bề mặt trái đất” [43, tr.13]. Ở Việt Nam, các nhà nghiên cứu địa danh học đã tiếp cận địa danh từ hai góc độ khác nhau là nghiên cứu địa danh từ góc độ địa lí - văn hóa và nghiên cứu địa danh từ góc độ ngôn ngữ học. Đại diện cho hướng nghiên cứu thứ nhất, Nguyễn Văn Âu cho rằng: “Địa danh là tên đất, tên sông, núi, làng mạc… hay là tên các địa phương, các dân tộc” [5, tr.15]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8
Đại diện cho hướng nghiên cứu thứ hai là Lê Trung Hoa, Nguyễn Kiên Trường, Từ Thu Mai, Phan Xuân Đạm. Lê Trung Hoa cho rằng: “Địa danh là những từ hoặc ngữ cố định được dùng làm tên riêng của địa hình thiên nhiên, các công trình xây dựng, các đơn vị hành chính, các vùng lãnh thổ” [26, tr.21]. Nguyễn Kiên Trường quan niệm: “Địa danh là tên riêng của các đối tượng địa lí tự nhiên và nhân văn có vị trí xác định trên bề mặt trái đất” [48, tr. 16]. Từ Thu Mai đưa ra cách hiểu: “Địa danh là những từ ngữ chỉ tên riêng của các đối tượng địa lí có vị trí xác định trên bề mặt trái đất” [31, tr.21]. Phan Xuân Đạm cho rằng: “Địa danh là lớp từ ngữ đặc biệt, được định ra để đánh dấu vị trí, xác lập tên gọi các đối tượng địa lí tự nhiên và nhân văn” [20, tr.12]. Như vậy, với mong muốn đi tìm một khái niệm với nguyên nghĩa của từ toponomie, Nguyễn Văn Âu quan niệm địa danh chính là “tên gọi các địa phương hay tên gọi địa lí”, theo đó “địa danh học là một môn khoa học chuyên nghiên cứu về tên địa lí của các địa phương”. Quan niệm này khá đơn giản, dễ hiểu, trùng với cách hiểu thông thường của nhân dân, của từ điển ngữ văn giải thích, chẳng hạn trong “Từ điển Hán Việt”, Đào Duy Anh giải thích: “địa danh là tên gọi các miền đất”, “Từ điển tiếng Việt” do Hoàng Phê chủ biên giải thích: địa danh là “tên đất, tên làng”. Nguyễn Văn Âu cố gắng thoát ra khỏi quan niệm cho rằng địa danh học “chuyên nghiên cứu về tên riêng”, ông “chú ý tới các từ chung”. Lê Trung Hoa là một trong những người có ý thức trình bày các vấn đề địa danh đặt trong khung cảnh ngôn ngữ học, hướng đến tính lý thuyết, tính hệ thống sớm hơn cả so với nhiều tác giả khác. Lê Trung Hoa cho rằng: “Địa danh là những từ hoặc ngữ cố định được dùng làm tên riêng của địa hình thiên nhiên, các công trình xây dựng thiên về không gian hai chiều, các đơn vị hành chính, các vùng lãnh thổ” [26, tr.21]. Định nghĩa này thiên về việc chỉ ra ngoại diên của khái niệm, đồng thời chỉ ra cách phân loại các địa danh. Do đó, khó có thể khuôn được hiện thực các kiểu loại địa danh vốn đa dạng trong thực tế vào trong định nghĩa phân loại này. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9
Nguyễn Kiên Trường là người đầu tiên đưa ra định nghĩa nêu giới hạn ngoại diên của địa danh chỉ thuộc về những gì ở trên trái đất một cách hiển ngôn. Dựa trên tiêu trí mà Lê Trung Hoa đưa ra, Nguyễn Kiên Trường chia địa danh thành từng loại nhỏ. Bên cạnh đó, ông còn tiến hành phân loại theo nguyên ngữ, theo chức năng của địa danh. Từ Thu Mai cho rằng, khi xác định khái niệm địa danh cần chú ý đến những vấn đề trong nội tại bản thân khái niệm. Định nghĩa của Từ Thu Mai có điểm xuất phát từ cách hiểu địa danh của A.V. Superanskaja. Theo chúng tôi, mặc dù nằm trong hệ thống những loại hình khác nhau nhưng các đối tượng địa lí bao giờ cũng xuất hiện trong thực tế với những cá thể độc lập. Đầu tiên, người ta thường sử dụng các tên chung để định danh cho một đối tượng cụ thể, được xác định. Nó chính là đơn vị định danh bậc hai trên cơ sở vốn từ chung. Vì vậy, khi xác định khái niệm địa danh cần phải chú ý đến những vấn đề nội tại trong bản thân địa danh. Trước hết, mỗi địa danh đều phải có tính lí do, phải xác định được nguyên nhân đặt tên đối tượng. Chức năng gọi tên và cá thể hóa, khu biệt đối tượng là tiêu chí thứ hai. Tiêu chí thứ ba là các đối tượng được gọi tên phải là các đối tượng địa lí tồn tại trên bề mặt trái đất và ngoài trái đất. Các đối tượng này có thể là đối tượng địa lí tự nhiên hay không tự nhiên. Phan Xuân Đạm có quan niệm khá độc đáo, khác với những người đi trước. Cách hiểu của ông về địa danh rất hợp lý, tiến bộ theo hướng chức năng của địa danh. Về cách phân loại địa danh, cũng như Từ Thu Mai, tác giả kế thừa cách phân loại của Lê Trung Hoa. Nhìn chung, trong các định nghĩa và phân loại, các tác giả đều thừa nhận rằng, các đối tượng được định danh rồi nhóm lại dưới cái tên gọi “địa danh” chỉ là những đối tượng thuộc về trái đất. Như vậy, các đối tượng ngoài trái đất như Trạm vũ trụ Hòa Bình, sao Hỏa… sẽ không được coi là địa danh. Điều này khác với quan điểm của nhiều nhà khoa học nước ngoài. Từ những vấn đề trên, chúng tôi tán thành quan điểm của Phan Xuân Đạ m khi ông cho rằng: “Địa danh là lớp từ ngữ đặc biệt, được định ra để đánh dấu vị trí, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10
xác lập tên gọi các đối tượng địa lí tự nhiên và nhân văn” [20, tr.12]. Luận văn này sẽ nghiên cứu những từ ngữ chỉ tên riêng của các đối tượng địa lí thuộc địa danh địa hình tự nhiên, địa danh đơn vị dân cư và địa danh công trình nhân tạo trên địa bàn thành phố Điện Biên Phủ và huyện Điện Biên. 1.2. PHÂN LOẠI ĐỊA DANH Hiện nay ở Việt Nam cũng như trên thế giới, các nhà ngôn ngữ học có những cách phân loại khác nhau về địa danh. Chẳng hạn, G.P. Smolichnaja và M.V. Gorbanevskij cho rằng địa danh có bốn loại: Phương danh (tên các địa phương), sơn danh (tên núi, gò, đồi…), thủy danh (tên các dòng chảy, ao ngòi, sông vũng), ph ố danh (tên các đối tượng trong thành phố). Còn nhà khoa học Nga A.V. Superanskaja lại chia làm bảy loại: Phương danh, thủy danh, sơn danh, phố danh, viên danh, lộ danh, đạo danh (tên các đường giao thông trên đất, dưới đất, trên nước, trên không). Ở Việt Nam, Nguyễn Văn Âu quan niệm: “Phân loại địa danh là sự phân chia địa danh thành các kiểu, nhóm khác nhau, dựa trên những đặc tính cơ bản về địa lí cũng như về ngôn ngữ và lịch sử” [5, tr.37]. Và ông đã chia địa danh Việt Nam thành hai loại: Địa danh tự nhiên và địa danh kinh tế - xã hội với bảy kiểu: Thủy danh, lâm danh, sơn danh, làng xã, huyện thị, tỉnh, thành phố, quốc gia và mười hai dạng: Sông ngòi, hồ đầm, đồi núi, hải đảo, rừng rú, truông - trảng, làng - xã, huyện - quận, thị trấn, tỉnh, thành phố, quốc gia. Mỗi dạng lại có thể phân chia thành các dạng sông, ngòi, suối… Cách phân loại này của tác giả nghiêng về tính dân gian, dễ tiếp thu song hơi sa vào chi tiết, thiếu tính khái quát, đối tượng nghiên cứu và tên gọi đối tượng nghiên cứu chưa được làm rõ. Lê Trung Hoa phân loại địa danh dựa vào nguồn gốc địa danh. Cách phân loại của ông dựa vào hai tiêu chí tính tự nhiên và không tự nhiên. Đây là cách phân loại thường gặp và tương đối hợp lý, có tính bao quát. Ông phân loại địa danh: Địa danh chỉ địa hình thiên nhiên, địa danh chỉ công trình xây dựng, địa danh hành chính, địa danh chỉ vùng. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 11