Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Đặc điểm lượt lời hồi đáp thuộc hành động hỏi trực tiếp trong tiếng Việt giao tiếp

Chia sẻ: Lavie Lavie | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:130

Thêm vào BST

Báo xấu

99
lượt xem 27
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Đặc điểm lượt lời hồi đáp thuộc hành động hỏi trực tiếp trong tiếng Việt giao tiếp nêu lên những vấn đề lý thuyết liên quan đến đề tài, phân loại và miêu tả các phát ngôn hồi đáp thuộc hành động hỏi trực tiếp trong tiếng Việt giao tiếp và một số nội dung khác.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Đặc điểm lượt lời hồi đáp thuộc hành động hỏi trực tiếp trong tiếng Việt giao tiếp

BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH -------------------------------------- Nguyeãn Thò Ngoïc Haân ÑAËC ÑIEÅM LÖÔÏT LÔØI HOÀI ÑAÙP THUOÄC HAØNH ÑOÄNG HOÛI TRÖÏC TIEÁP TRONG TIEÁNG VIEÄT GIAO TIEÁP Chuyeân ngaønh: Ngoân ngöõ hoïc Maõ soá: 60 22 01 LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ NGOÂN NGÖÕ HOÏC NGÖÔØI HÖÔÙN G DAÃN KHOA HOÏC: PGS.TS. NGUYEÃN THÒ HAI Thaønh phoá Hoà Chí Minh – 2006
Lôøi caûm ôn Luaän vaên naøy hoaøn thaønh ngoaøi söï trau doài hoïc hoûi, noã löïc hoïc taäp vaø nghieân cöùu cuûa baûn thaân, coøn nhôø coù söï chæ baûo, giuùp ñôõ taän tình cuûa quyù thaày coâ, caùc anh chò vaø caùc baïn hoïc cuøng khoùa. Tröôùc heát, toâi xin baøy toû loøng kính yeâu vaø tri aân saâu saéc PGS.TS Nguyeãn Thò Hai, ngöôøi ñaõ taän taâm, taän tình höôùng daãn khoa hoïc, ñaõ ñònh höôùng, gôïi môû vaø truyeàn ñaït cho toâi nhöõng kieán thöùc voâ cuøng quyù baùu. Toâi xin traân troïng caûm ôn quyù thaày coâ cuøng caùc em hoïc sinh Tröôøng THCS baùn coâng Phuù Thoï, quaän 11, thaønh phoá Hoà Chí Minh ñaõ heát loøng giuùp ñôõ vaø ñoäng vieân toâi hoaøn thaønh khoùa luaän. Xin caûm ôn Phoøng Khoa hoïc Coâng ngheä – Sau ñaïi hoïc vaø Khoa Ngöõ vaên Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm thaønh phoá Hoà Chí Minh ñaõ taïo ñieàu kieän ñeå toâi thöïc hieän vaø baûo veä luaän vaên. Sau cuøng, toâi voâ vaøn bieát ôn gia ñình vaø chaân thaønh caûm ôn baïn beø gaàn xa ñaõ coå vuõ, khích leä ñeå toâi an taâm hoïc taäp vaø nghieân cöùu. Xin caûm ôn chaân thaønh vaø saâu saéc! Thaønh phoá Hoà Chí Minh, thaùng 9 naêm 2006 Nguyeãn Thò Ngoïc Haân
MÔÛ ÑAÀU 1 LYÙ DO CHOÏN ÑEÀ TAØI Trong giao tieáp baèng ngoân ngöõ, hoûi laø moät trong nhöõng haønh ñoäng ñöôïc ngöôøi baûn ngöõ söû duïng nhieàu khi giao tieáp nhaèm theå hieän ñieàu hoaøi nghi vaø mong muoán söï giaûi ñaùp cuûa ngöôøi ñoái thoaïi. Khoâng rieâng ôû haønh ñoäng hoûi maø taát caû caùc haønh ñoäng ngoân ngöõ ñeàu ñoøi hoûi phaûi coù söï hoài ñaùp. Vaø “khoâng coù gì ñaùng sôï baèng söï thieáu vaéng lôøi hoài ñaùp” nhö ngöôøi ta ñaõ töøng noùi. Vaán ñeà hoài ñaùp thuoäc haønh ñoäng hoûi tröïc tieáp trong tieáng Vieät giao tieáp cuõng ñaõ ñöôïc ñeà caäp khoâng ít trong caùc taøi lieäu ngöõ duïng hoïc tieáng Vieät, cuõng nhö trong nhöõng coâng trình, nhöõng baøi vieát ñaêng treân moät soá taïp chí. Nhöng nhìn chung, cho ñeán nay, vaán ñeà naøy vaãn chöa ñöôïc nghieân cöùu moät caùch saâu roäng, toaøn dieän, coù tính heä thoáng. Vieäc ñi saâu nghieân cöùu vaán ñeà naøy seõ giuùp ta xaùc ñònh ñaëc ñieåm löôït lôøi hoài ñaùp thuoäc haønh hoûi tröïc tieáp trong ngoân ngöõ giao tieáp. Nhôø ñoù chuùng ta coù caùi nhìn ñaày ñuû hôn veà vò trí, vai troø vaø chöùc naêng cuûa noù trong hoaït ñoäng giao tieáp. Ñoàn g thôøi, töø ñoù, chuùng ta xaùc ñònh ñöôïc caùc quy taéc vaên hoùa öùng xöû khi söû duïng ngoân ngöõ giao tieáp cuûa ngöôøi Vieät, noùi chung, cuûa hoïc sinh, noùi rieâng. Ñoù laø tính caáp thieát cuûa vaán ñeà. Chính vì vaäy chuùng toâi quyeát ñònh löïa choïn ñeà taøi cho luaän vaên cuûa mình laø: Ñaëc ñieåm löôït lôøi hoài ñaùp thuoäc haønh ñoäng hoûi tröïc tieáp trong tieáng Vieät giao tieáp. 2. LÒCH SÖÛ VAÁN ÑEÀ Nhìn laïi lòch söû nghieân cöùu ngöõ duïng hoïc tieáng Vieät, trong khoaûng möôi naêm trôû laïi ñaây, trong caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa mình, caùc nhaø nghieân cöùu cuõng ñaõ ñeà caäp ñeán vaán ñeà hoài ñaùp thuoäc haønh ñoäng hoûi treân bình dieän roäng gaén vôùi ba cuoäc vaän ñoäng ñaëc tröng cuûa hoäi thoaïi: trao lôøi, trao ñaùp vaø töông taùc. Gaàn ñaây, coù theå keå ñeán moät soá coâng trình, baøi vieát gần gũi với ñeà taøi luaän vaên nhö: - Leâ Ñoâng, trong Luaän aùn Phoù tieán só KHNV, 1996, ñaõ taäp trung nghieân cöùu caâu hoûi chính danh treân bình dieän ngöõ nghóa – ngöõ duïng gaén vôùi söï taùc ñoäng qua laïi cuûa caâu traû lôøi. Qua ñoù, taùc giaû khaúng ñònh: traû lôøi laø phaûn öùng ñaëc tröng cho haønh ñoäng hoûi, noù coù nhieäm vuï cung caáp löôïng tin maø ngöôøi hoûi caàn bieát. - Leâ Anh Xuaân, Caùc daïng traû lôøi giaùn tieáp cho caâu hoûi chính danh, Taïp chí Ngoân ngöõ, 2000. Baøi vieát taäp trung moâ taû noäi dung, caùch thöùc, cuûa caùc daïng traû lôøi giaùn tieáp cho caâu hoûi chính danh. Chuû yeáu khaûo saùt treân cöù lieäu taùc phaåm vaên chöông.
- Vuõ Thanh Höông, Ngoân ngöõ phaûn hoài cuûa giaùo vieân treân lôùp hoïc ôû baäc tieåu hoïc, Taïp chí Ngoân ngöõ, 2003, taäp trung vaøo mieâu taû vaø caáu truùc thoâng tin trong ngoân ngöõ phaûn hoài cuûa giaùo vieân vaø phaân tích giaù trò cuûa noù ñoái vôùi quaù trình tieáp nhaän kieán thöùc cuûa hoïc sinh. - Phaïm Vaên Tình, Im laëng - moät daïng tænh löôïc ngöõ duïng, Taïp chí Ngoân ngöõ, 2000, taùc giaû ñaõ xem xeùt caùc tình huoáng im laëng nhaèm dieãn ñaït caùc noäi dung ngöõ nghóa, bieåu thò caùc thaùi ñoä khaùc nhau khi trao ñaùp… Theá nhöng, ñaëc ñieåm löôït lôøi hoài ñaùp trong hoäi thoaïi, nhaát laø trong haønh ñoäng hoûi tröïc tieáp dieãn ra trong moâi tröôøng daïy hoïc chöa ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu taäp trung khai thaùc saâu vaø kó. 3. PHAÏM VI NGHIEÂN CÖÙU Nhö treân ñaõ trình baøy, maëc duø vaán ñeà naøy ñaõ ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu khai thaùc, nhöng noù vaãn chöa ñược nghieân cöùu moät caùch chi tieát, coù heä thoáng treân cöù lieäu tieáng Vieät giao tieáp trong moâi tröôøng daïy - hoïc. Do ñoù, vieäc nghieân cöùu noù khoâng phaûi laø hoaøn toaøn ñôn giaûn. Do tính phöùc taïp cuûa vaán ñeà, cuûa vieäc thu nhaäp nguoàn tö lieäu, xöû lyù tö lieäu, cuõng nhö giôùi haïn thôøi löôïng nghieân cöùu, vaø trong khuoân khoå cuûa moät luaän vaên thaïc só cho pheùp, ngöôøi vieát luaän vaên chæ mieâu taû löôït lôøi hoài ñaùp thuoäc haønh ñoäng hoûi tröïc tieáp trong tieáng Vieät giao tieáp, döïa treân nguoàn tö lieäu chuû yeáu: moät soá baêng thu töø caùc cuoäc hoäi thoaïi trong giôø hoïc cuûa hoïc sinh trung hoïc cô sôû ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh. 4. PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU Luaän vaên söû duïng caùc phöông phaùp nghieân cöùu sau ñaây: - Caùc phöông phaùp nghieân cöùu khoa hoïc: quan saùt, thoáng keâ, phaân loaïi, mieâu taû. - Caùc phöông phaùp nghieân cöùu ngoân ngöõ hoïc: phöông phaùp phaân boá, phöông phaùp thay theá, phöông phaùp phaân tích ngöõ nghóa,… - Phöông phaùp ñieàn daõ: thu baêng töï nhieân. Caùc baêng ghi aâm ngoân ngöõ giao tieáp cuûa thaày – troø dieãn ra taïi caùc tieát hoïc chính khoùa töø lôùp 6 ñeán lôùp 9 ôû tröôøng THCS baùn coâng Phuù Thoï, quaän 11, tp.HCM. Caùc tieát hoïc naøy coù noäi dung thuoäc kieåu baøi lónh hoäi tri thöùc môùi, thuoäc moân hoïc Ngöõ vaên (tieáng Vieät), vaø nhöõng cuoäc hoäi thoaïi dieãn ra giöõa hoïc sinh vôùi nhau trong giôø chôi. 5. MUÏC ÑÍCH CUÛA ÑEÀ TAØI - Tìm ra ñaëc ñieåm löôït lôøi hoài ñaùp thuoäc haønh ñoäng hoûi tröïc tieáp trong tieáng Vieät giao tieáp. - Xaùc ñònh vò trí , vai troø vaø chöùc naêng cuûa löôït lôøi hoài ñaùp trong hoäi thoaïi.
- Hai muïc ñích treân daãn ñeán vieäc xaùc ñònh caùc quy taéc vaên hoùa öùng xöû cuûa ngöôøi Vieät trong giao tieáp baèng ngoân ngöõ . - Coá gaéng ñöa ra moät soá ñeà nghò coù tính bieän phaùp nhaèm giaùo duïc cho hoïc sinh coù thoùi quen ñaùp laïi lôøi hoûi moät caùch vaên hoùa, trong caùc tình huoáng giao tieáp ôû lôùp hoïc cuõng nhö ôû moâi tröôøng sinh hoaït thöôøng ngaøy. 6. GIAÙ TRÒ CUÛA ÑEÀ TAØI 6.1. Giaù trò khoa hoïc - Giuùp caùc nhaø nghieân cöùu coù caùi nhìn toång quan veà ñaëc ñieåm löôït lôøi hoài ñaùp thuoäc haønh ñoäng hoûi tröïc tieáp trong giao tieáp hoäi thoaïi. - Treân cô sôû ñoù caùc keát quaû cuõng nhö caùc keát luaän cuûa luaän vaên coù theå laø taøi lieäu tham khaûo cho nhöõng nhaø nghieân cöùu quan taâm ñeán vaán ñeà haønh ñoäng ngoân ngöõ, noùi rieâng, cuõng nhö caùc vaán ñeà thuoäc ngöõ duïng hoïc, noùi chung. - Neáu ñeà taøi naøy ñöôïc trieån khai toát, thì söï thaønh coâng cuûa noù seõ laø moät ñoùng goùp nhoû khoâng chæ vaøo vieäc laøm saùng toû moät soá vaán ñeà thuoäc lyù thuyeát ngöõ nghóa hoïc vaø ngöõ duïng hoïc, maø coøn vaøo vieäc phaùt trieån caùc lyù thuyeát naøy. 6.2. Giaù trò thöïc tieãn - Nhöõng keát quaû cuûa vieäc trieån khai ñeà taøi ñöa laïi seõ coù theå ñoùng goùp ñöôïc vaøo vieäc bieân soaïn caùc giaùo trình ngöõ phaùp hoïc, ngöõ duïng hoïc vaø chuyeân ñeà ngöõ nghóa hoïc. - Vieäc trieån khai ñeà taøi naøy coù theå giuùp caùc nhaø sö phaïm tìm ra moät soá giaûi phaùp nhaèm kích öùng söï phaùt trieån tö duy ngoân ngöõ vaø vaên hoùa giao tieáp cuûa hoïc sinh. 7. CAÁU TRUÙC CUÛA ÑEÀ TAØI Ngoaøi phaàn Daãn nhaäp vaø Keát luaän, luaän vaên goàm coù 3 chöông: Chöông 1: Nhöõng vaán ñeà lyù thuyeát coù lieân quan ñeán ñeà taøi Chöông 2: Phaân loaïi vaø mieâu taû caùc phaùt ngoân hoài ñaùp thuoäc haønh ñoäng hoûi tröïc tieáp trong tieáng Vieät giao tieáp Chöông 3: Moái quan heä giöõa löôït lôøi hoài ñaùp vôùi moät soá vaán ñeà hoäi thoaïi, laäp luaän vaø lòch söï
CHÖÔNG 1: NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ LYÙ THUYEÁT LIEÂN QUAN ÑEÁN ÑEÀ TAØI Ngoân ngöõ hoïc, khi ñaõ coù Lyù thuyeát Ngöõ phaùp taïo sinh cuûa N. Chomsky, vaãn coøn toàn taïi nhöõng khuynh höôùng ñi theo chöùc naêng luaän. Ñeán naêm 1976, khi giaùo trình Subject and topic cuûa Ch. N. Li vaø S. A. Thompson ra ñôøi, caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ coù theå choïn cho mình höôùng ñi naøo (hình thöùc luaän, chöùc naêng luaän) thích hôïp. Cuoái cuøng, ngöôøi ta ñaõ choïn höôùng xem ngoân ngöõ laø phöông tieän giao tieáp nghóa laø, khi nghieân cöùu, ngöôøi ta xem xeùt ngoân ngöõ trong hoaït ñoäng haønh chöùc cuûa noù. 1.1. HAØNH ÑOÄNG NGOÂN NGÖÕ Vaøo nhöõng naêm 60 cuûa theá kyû XX, “Lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân ngöõ” (Speech acts theory) ñaõ ñöôïc J. Austin vaø J. Searle ñi saâu nghieân cöùu vaø ñeà xuaát treân khaùi nieäm “troø chôi ngoân ngöõ” (Linguistic games) maø Wittgenstein ñaõ neâu ra tröôùc ñoù. Thuaät ngöõ Speech atcs theory ñöôïc caùc nhaø Vieät ngöõ hoïc dòch khaùc nhau, cuï theå: 1. Nguyeãn Ñöùc Daân goïi laø: Lyù thuyeát haønh vi ngoân ngöõ [9] 2. Nguyeãn Thieän Giaùp goïi laø: Lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân töø [23] 3. Ñoã Höõu Chaâu goïi laø: Lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân ngöõ/ Lyù thuyeát haønh vi ngoân ngữ [3] 4. Cao Xuaân Haïo goïi laø: Lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân töø/ Lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân ngöõ [26] Ñeå thoáng nhaát caùch duøng thuaät ngöõ treân, trong luaän vaên, chuùng toâi goïi theo caùch dòch cuûa Cao Xuaân Haïo: Lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân ngöõ. 1.1.1. Haønh ñoäng ngoân ngöõ vaø caùc loaïi haønh ñoäng ngoân ngöõ Thöïc ra, tröôùc khi coù söï ra ñôøi cuûa Lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân ngöõ, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc ñaõ nghieân cöùu ngữ phaùp cuûa caâu chuû yeáu laø phaân tích caáu truùc. Caâu ñöôïc ñaùnh giaù ñuùng sai veà ngöõ nghóa theo tieâu chuaån logic. Chaúng haïn, so saùnh boán caâu: [9, tr. 16]. (1) - Con coi baêng hoïc tieáng Anh naøy. (2) - Con coi baêng hoïc tieáng Anh naøy ñaõ. (3) - Con coi baêng hoïc tieáng Anh naøy chöù boä. (4) - Con coi baêng hoïc tieáng Anh naøy kia/cô.
Nghieân cöùu döôùi goùc ñoä cuûa ngöõ phaùp truyeàn thoáng, caû boán caâu treân ñeàu ñoàng nhaát veà caáu truùc vaø haàu nhö ñoàng nhaát veà töø ngöõ. Caùc nhaø ngöõ phaùp chöa chuù yù ñeán giaù trò taïo nghóa caâu cuûa caùc tieåu töø tình thaùi ñöùng ôû cuoái caâu. Tuy nhieân, xem xeùt caùc hieän töôïng hoaït ñoäng lôøi noùi theo quan ñieåm Lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân ngöõ thì baûn chaát ngöõ nghóa vaø cuù phaùp cuûa boán caâu treân khaùc nhau veà cô baûn vì chuùng theå hieän muïc ñích duøng khaùc nhau, nhöõng haønh ñoäng ngoân ngöõ khaùc nhau. Caâu (1): laø moät lôøi töôøng thuaät, duøng ñeå traû lôøi moät caâu hoûi maø tieàn giaû ñònh coù theå: “Con coi baêng hoïc tieáng Anh naøo?”. Caâu (2): ñöôïc duøng ñeå traû lôøi cho caâu ñeà nghò maø tieàn giaû ñònh coù theå: “Con coù ñi vôùi meï khoâng thì baûo”. ÔÛ ñaây chuû theå tieáp nhaän “con” khoâng töø choái vieäc “ñi” vôùi “meï”, nhöng tröôùc heát “con” caàn thöïc hieän vieäc “coi” xong baêng hoïc tieáng Anh. Chính töø “ñaõ” laøm cho caâu (2) coù neùt nghóa treân. Caâu (3): laø moät lôøi thanh minh khaúng ñònh raèng “Con coi baêng hoïc tieáng Anh naøy” nhaèm baùc boû moät keát luaän raèng “con” ñaõ laøm moät vieäc gì ñoù maø vieäc ñoù ñöôïc coi laø khoâng haøi loøng. Tieàn giaû ñònh coù theå: “Con laïi coi caùi gì nöõa ñaáy!”. Caâu (4): tieàn giaû ñònh coù theå laø coù raát nhieàu loaïi baêng hoïc tieáng Anh nhöng ngöôøi ta ñaõ choïn ñöa ra moät loaïi baêng chöa ñuùng “yù” cuûa “con”, neân “con” töø choái baèng caùch ñöa ra moät ñeà nghò nhö treân. Roõ raøng, caû boán caâu neâu treân ñeàu dieãn ra trong hoaøn caûnh giao tieáp nhaát ñònh naøo ñoù, maø ngöôøi môû lôøi meï - coù vai xaõ hoäi cao hôn so vôùi ngöôøi ñaùp lôøi – “con”. Baèng phöông tieän “lôøi”, chuû theå “con” ñaõ theå hieän haønh ñoäng, dieãn taû yù ñònh trong töøng tröôøng hôïp moät khaùc nhau. “Caùc haønh ñoäng ñöôïc theå hieän baèng lôøi goïi laø haønh ñoäng ngoân töø (speech act). Haønh ñoäng ngoân töø chính laø yù ñònh veà maët chöùc naêng cuûa moät phaùt ngoân” [23, tr. 38]. “Khi chuùng ta noùi naêng laø chuùng ta haønh ñoäng, chuùng ta thöïc hieän moät loaïi haønh ñoäng ñaëc bieät maø phöông tieän laø ngoân ngöõ” [3, tr. 88]. Cũng theo Ñoã Höõu Chaâu: “Trong khi coá gaéng bieåu hieän mình ngöôøi ta khoâng chæ taïo ra caùc phaùt ngoân chöùa caùc caáu truùc ngöõ phaùp vaø caùc töø, maø ngöôøi ta coøn thöïc hieän caùc haønh ñoäng baèng caùc phaùt ngoân ñoù”. Chaúng haïn: Phaùt ngoân sau ñaây: (5) - Con xin loãi ngoaïi, con hoång daùm nöõa.
Trong phaùt ngoân treân, ñöùa chaùu noùi ra lôøi “xin loãi” töùc laø haønh ñoäng xin loãi ñaõ ñöôïc thöïc hieän. “Caùc haønh ñoäng ñöôïc thöïc hieän baèng caùc phaùt ngoân ñöôïc goïi chung laø haønh ñoäng noùi” [26, tr. 96]. Tuy nhieân, moät phaùt ngoân khoâng giaûn ñôn chæ coù theå töông öùng vôùi moät haønh ñoäng maø noù coù theå coù nhieàu hôn, ví duï: phaùt ngoân sau: (6) - Baøi toaùn naøy khoù thöïc. Tröôùc heát, ñaây coù theå laø lôøi “than” cuûa hoïc sinh khi ñöùng tröôùc baøi toaùn maø khaû naêng giaûi cuûa em chöa ñuû taàm. Hoaëc, phaùt ngoân naøy coù theå laø lôøi “khen ngôïi” qua nhaän xeùt ñaùnh giaù cuûa ngöôøi kieåm tra theo saùt vieäc hoïc cuûa em hoïc sinh naøo ñoù vaø nhaän thaáy roõ söï tieán boä trong vieäc tieáp thu kieán thöùc toaùn hoïc cuûa em. Xuaát phaùt töø quan ñieåm cho raèng: “Muïc ñích cuoái cuøng cuûa hoaït ñoäng ngoân ngöõ laø thöïc hieän söï giao tieáp giöõa ngöôøi vaø ngöôøi trong xaõ hoäi” [26, tr. 6], cho neân vieäc nghieân cöùu caâu phaûi ñöôïc tieán haønh vôùi yù thöùc khoâng chæ ñeå laäp danh saùch caùc ñôn vò ngoân ngöõ maø coøn ñeå theo doõi caùch haønh chöùc cuûa ngoân ngöõ thoâng qua nhöõng bieåu hieän sinh ñoäng cuûa noù khi ñöôïc söû duïng; quan taâm tôùi moái quan heä ngöõ nghóa – ngöõ duïng giöõa caùc caâu vôùi tính caùch laø nhöõng haønh ñoäng ngoân ngöõ hieän thöïc, thöïc hieän yù ñoà giao tieáp, chieán löôïc giao tieáp cuûa caùc chuû theå noùi trong quaù trình töông taùc lieân chuû theå, vôùi caû nhöõng yeáu toá hieån ngoân laãn nhöõng yeáu toá tieàn giaû ñònh vaø haøm ngoân… Moái quan heä giöõa caùc nhaân toá ñoù trong moät chænh theå thoáng nhaát phaûn aùnh caùi logic cuûa söï toå chöùc ngoân töø, cuûa haønh vi hoaït ñoäng, cuûa nhaän thöùc. Theo caùc nhaø nghieân cöùu, trong baát kyø tröôøng hôïp naøo, moät phaùt ngoân ñöôïc taïo ra bôûi ba haønh ñoäng lieân quan nhau. Ñoù laø haønh ñoäng taïo lôøi (locutionary act), haønh ñoän g ôû lôøi (illocutionary act) vaø haønh ñoäng möôïn lôøi (perlocutionary act).1 Haønh ñoäng taïo lôøi laø haønh ñoäng cô sôû cuûa phaùt ngoân, laø haønh ñoäng thöïc hieän moät phaùt ngoân vôùi yù nghóa vaø sôû chæ xaùc ñònh. Trong ñoù, moät phaùt ngoân ñöôïc taïo ra (veà hình thöùc vaø noäi dung) töø vieäc söû duïng caùc yeáu toá cuûa ngoân ngöõ (ngöõ aâm, töø, caùc kieåu keát hôïp töø thaønh caâu…). Thoâng thöôøng moät phaùt ngoân ñuùng ñöôïc taïo ra bao giôø cuõng höôùng ñeán muïc ñích nhaát ñònh. Thöïc ra khi taïo neân moät phaùt ngoân laø trong yù nghó chuùng ta ñaõ gaùn cho noù moät chöùc naêng naøo ñoù 1 Thuaät ngöõ naøy chuùng toâi duøng theo caùch goïi cuûa Ñoã Höõu Chaâu
vaø mong muoán laøm cho noù coù moät hieäu quaû. Noùi khaùc ñi, ñoù chính laø haønh ñoäng ôû lôøi vaø haønh ñoäng möôïn lôøi maø chuùng toâi seõ ñeà caäp döôùi ñaây trong caùc kieåu haønh ñoäng ngoân ngöõ. Haønh ñoäng möôïn lôøi thöïc chaát laø nhöõng kieåu taùc ñoäng khaùc nhau veà taâm lyù, tình caûm cuûa ngöôøi noùi ñeán ngöôøi tham gia giao tieáp. Chaúng haïn, laøm cho ngöôøi ta quan taâm, chuù yù, tin töôûng hay hoaøi nghi, lo laéng, run sôï… Trong caùc kieåu haønh ñoäng ngoân ngöõ, ngöôøi ta ñaëc bieät quan taâm ñeán haønh ñoäng ôû lôøi. 1.1.2. Haønh ñoäng ngoân ngöõ ôû lôøi Haønh ñoäng ôû lôøi thöïc chaát laø nhöõng haønh ñoäng theå hieän caùc kieåu muïc ñích phaùt ngoân: hoûi, yeâu caàu, ra leänh, môøi moïc, höùa heïn, khuyeân baûo… 1.1.2.1. Nhöõng hieåu bieát caàn thieát veà haønh ñoäng ôû lôøi Theo Đoã Höõu Chaâu,“Haønh ñoäng ôûø lôøi laø nhöõng haønh ñoäng ngöôøi noùi thöïc hieän ngay khi noùi naêng” [3, tr. 89]. Haønh ñoäng ôû lôøi ñöôïc thöïc hieän nhôø hieäu löïc giao tieáp cuûa phaùt ngoân. Noù thöïc chaát laø nhöõng haønh ñoäng theå hieän caùc kieåu muïc ñích phaùt ngoân nhö hoûi, traû lôøi, höùa heïn, ra leänh, yeâu caàu, ñieàu khieån… Ví duï: (7) - Anh coù khoûe khoâng? (8) - Maøy ñònh noùi cho cha maøy nghe ñaáy aø? (Ngöõ vaên 8, taäp I, NXB Giaùo duïc) Caâu (7): ñaây laø lôøi thaêm hoûi nhau cuûa nhöõng ngöôøi quen bieát laâu ngaøy môùi gaëp laïi. Ngöôøi hoûi muoán hoûi thaêm veà tình traïng söùc khoûe. Caâu (8): haønh ñoäng hoûi trong phaùt ngoân cuûa teân cai leä ñöôïc phaùt ra khoâng nhaèm muïc ñích hoûi maø laø theå hieän haøm yù ñe doïa chò Daäu khi chò naøi næ xin khaát tieàn söu. “Haønh ñoäng ôû lôøi cuûa phaùt ngoân laø yù ñoà giao tieáp cuûa ngöôøi noùi hoaëc chöùc naêng maø phaùt ngoân nhaém thöïc hieän” [23, tr. 46]. Laøm sao ngöôøi nghe coù theå nhaän bieát ñöôïc yù ñoà giao tieáp cuûa ngöôøi noùi cuõng nhö laøm theá naøo ñeå ngöôøi noùi daùm chaéc raèng haønh ñoäng ôû lôøi maø mình chuû ñònh ñoù seõ ñöôïc ngöôøi nghe nhaän bieát? Chaúng haïn, phaùt ngoân: (9) -“Em seõ baùo anh sau” coù theå ñöôïc giaûi thích laø: a) moät lôøi töø choái, b) moät lôøi höùa. a) Em seõ baùo anh sau. b) Em höùa raèng em seõ baùo anh sau.
Nhö vaäy, cuøng moät phaùt ngoân nhöng coù theå tieàm taøng nhieàu haønh ñoäng ôû lôøi khaùc nhau. Gaàn ñaây, ngöôøi ta cuõng phaân bieät hai haønh ñoäng ôû lôøi: Haønh ñoäng ôû lôøi tröïc tieáp vaø haønh ñoäng ôû lôøi giaùn tieáp. 1.1.2.2. Haønh ñoäng ôû lôøi tröïc tieáp “Haønh ñoäng ôû lôøi tröïc tieáp laø haønh ñoäng ngoân ngöõ ñöôïc bieåu hieän, ñöôïc caûm nhaän moät caùch tröïc tieáp nhôø vaøo caùc phöông tieän hay daáu hieäu ôû lôøi rieâng voán coù trong ngoân ngöõ”[19]. Caên cöù vaøo muïc ñích phaùt ngoân, ngöôøi ta chia caâu tieáng Vieät thaønh 4 loaïi laø: caâu traàn thuaät (declarative), caâu hoûi (interrogative), caâu caàu khieán (imperative) vaø caâu caûm thaùn (interfetive). Moãi kieåu caâu ñeàu öùng vôùi caáu truùc vaø chöùc naêng rieâng. Chaúng haïn: duøng caùc hình thöùc hoûi ñeå bieåu hieän yù hoûi: Anh coù khoûe khoâng? Chaùu veà aø? Em laø Nam phaûi khoâng?... duøng caùc hình thöùc caàu khieán ñeå bieåu thò caùc daïng yeâu caàu, meänh leänh: Caû lôùp giöõ traät töï! Haõy im laëng! Cöù töï nhieân ñi, em!... “Nhöõng phaùt ngoân coù quan heä tröïc tieáp giöõa moät caáu truùc vôùi moät chöùc naêng laø nhöõng phaùt ngoân coù haønh ñoäng ngoân ngöõ tröïc tieáp (direct speech act). Noùi caùch khaùc, haønh ñoäng ngoân ngöõ tröïc tieáp laø haønh ñoäng ngoân ngöõ ñöôïc thöïc hieän ôû nhöõng phaùt ngoân coù quan heä tröïc tieáp giöõa moät caáu truùc vaø moät chöùc naêng” [23, tr. 54]. 1.1.2.3. Haønh ñoäng ôû lôøi giaùn tieáp Haønh ñoäng ôû lôøi giaùn tieáp laø kieåu haønh ñoäng ngoân ngöõ ñöôïc bieåu hieän vaø caûm nhaän moät caùch giaùn tieáp qua moät caâu noùi chöùa nhöõng daáu hieäu ôû lôøi voán gaén vôùi moät kieåu haønh ñoäng ngoân ngöõ khaùc. Chaúng haïn, moät caâu traàn thuaät khoâng duøng ñeå nhaän ñònh maø ñöôïc duøng ñeå caàu khieán: Hoâm nay trôøi ñeïp. (Trong tröôøng hôïp, ngöôøi phaùt ngoân duøng ñeå ñeà nghò “Trôøi ñeïp, chuùng ta phaûi neân ñi caém traïi”.). Hay moät caâu hoûi ñöôïc duøng ñeå yeâu caàu: Troø coù buùt ñoû khoâng? (haøm yù ñích cuûa lôøi noùi: Baïn cho mình möôïn caây buùt ñoû.)… Nhöõng phaùt ngoân vöøa daãn ñeàu thöïc hieän moät haønh ñoäng ngoân ngöõ giaùn tieáp. Vaäy thì laøm theá naøo maø moät ngöôøi noùi, khi noùi veà caùi ñieàu gì ñoù, coù theå nguï yù caû moät caùi ñieàu khaùc nöõa trong phaùt ngoân cuûa mình, vaø ngöôøi nghe phaûi laøm sao môùi coù theå hieåu ñöôïc haønh ñoäng ngoân töø giaùn tieáp. “Ngöôøi ta giaûi thích raèng trong nhöõng tröôøng hôïp nhö vaäy, caàn phaûi thoâng qua söï suy luaän, döïa vaøo hoaøn caûnh, ngöõ caûnh, vaøo thoâng tin cô baûn ñaõ coù ñöôïc, vaøo leõ thöôøng vaø vaøo khaû naêng suy luaän cuûa ngöôøi nghe”. [23, tr. 56] 1.1.3. Haønh ñoäng hoûi
Trong caùc coâng trình nghieân cöùu lieân quan ñeán caâu hoûi, vaán ñeà thöôøng ñöôïc caùc taùc giaû ñaët ra trong khuoân khoå nhaèm xaây döïng vaø hoaøn thieän nhöõng khaùi nieäm, nhöõng tö töôûng lyù thuyeát veà caùc haønh ñoäng ngoân ngöõ. Moät soá taùc giaû pheâ phaùn nhöõng aûnh höôûng naëng neà cuûa logic hình thöùc coå ñieån trong vieäc nghieân cöùu caùc caâu hoûi. Trong luaän aùn cuûa mình, khi döïa vaøo yù kieán coù tính chaát gôïi yù cuûa nhöõng nhaø nghieân cöùu thuoäc Lieân Xoâ cuõ ñaõ ñaêng treân taïp chí “Nhöõng vaán ñeà ngoân ngöõ hoïc” naêm 1955, Leâ Ñoâng ñaõ vieát: “Nhöõng ñaëc tröng beân ngoaøi cuûa caâu voán ñöôïc coi laø ñaëc tröng laøm goác trong mieâu taû truyeàn thoáng hoùa ra laïi chöa ñuû ñeå xaùc ñònh yù nghóa ñöôïc truyeàn ñaït trong quaù trình giao tieáp”,“Trong caâu hoûi coù theå ñan beän vaøo nhau nhöõng taùc phaåm yù nghóa phong phuù” [19]. Vaø do vaäy, khi nghieân cöùu caâu hoûi, chuùng ta caàn phaûi chuù yù ñaët noù trong ngöõ caûnh, ngöõ huoáng, chuù yù tôùi caû nhöõng nhaân toá nhö tö töôûng hay heä thoáng tö töôûng ñöôïc phaùt bieåu trong caâu, trong haønh ñoäng lôøi noùi, töùc laø caùi maø ngöôøi noùi theå hieän khi noùi nghóa laø caùc haønh ñoäng giao tieáp. 1.1.3.2 .Haønh ñoäng hoûi tröïc tieáp Hoûi laø moät haønh ñoäng ngoân ngöõ. Vaø ñeå cho haønh ñoäng hoûi ñöôïc thöïc hieän moät caùch chaân thaønh vaø ñaït hieäu quaû thì theo Searle caàn thoûa maõn moät soá ñieàu kieän sau [3, tr. 117]: - Ñieàu kieän noäi dung meänh ñeà: taát caû caùc meänh ñeà hay haøm meänh ñeà. - Ñieàu kieän chuaån bò :  Ngöôøi noùi khoâng bieát lôøi giaûi ñaùp ñieàu mình hoûi.  Caû ñoái vôùi ngöôøi noùi, ngöôøi nghe (ngöôøi ñoái thoaïi) khoâng chaéc raèng baát cöù luùc naøo ngöôøi nghe cuõng cung caáp thoâng tin ngay luùc troø chuyeän neáu ngöôøi noùi khoâng hoûi . - Ñieàu kieän chaân thaønh: ngöôøi noùi mong muoán coù ñöôïc thoâng tin ñoù. - Ñieàu kieän caên baûn: ngöôøi noùi nhaèm coá gaéng nhaän ñöôïc thoâng tin töø ngöôøi ñoái thoaïi. Ñoù laø nhöõng ñieàu kieän ñöôïc xem nhö laø quy taéc thöïc hieän haønh ñoäng hoûi. Neáu ngöôøi noùi coá tình vi phaïm ñieàu kieän treân khi noùi caâu nghi vaán thì töùc laø ngöôøi noùi ñaõ laïm duïng haønh ñoäng hoûi, duøng chuùng ñeå thöïc hieän moät caùch giaùn tieáp haønh ñoäng ôû lôøi khaùc. Cuï theå ngöôøi noùi duøng caâu nghi vaán khi: - Ñaõ bieát lôøi giaûi ñaùp cho noäi dung hoûi cuûa caâu. - Bieát chaéc raèng ngöôøi ñoái thoaïi khoâng theå giaûi ñaùp ñöôïc noäi dung trong caâu. - Bieát ngöôøi ñoái thoaïi khoâng theå giaûi ñaùp noäi dung hoûi trong caâu nhöng vaãn coá tình xuùc phaïm ngöôøi ñoái thoaïi baèng caùch noùi ra caâu nghi vaán ñoù.
1.1.3.2 .Haønh doäng hoûi giaùn tieáp Trong tieáng Vieät, phaùt ngoân hoûi khoâng chæ ñi tìm lôøi giaûi ñaùp ñieàu mình hoûi maø chuùng coøn ñöôïc söû duïng vôùi chöùc naêng giaùn tieáp. Cuï theå laø [32]: - Chaøo khi gaëp maët - Yeâu caàu - Baùc boû - Pheâ phaùn, cheâ traùch, maéng moû - Ñe doïa, thaùch thöùc - Phaûn aùnh söï ngaïc nhieân, nghi ngôø 1.2. SÔ LÖÔÏC VEÀ LYÙ THUYEÁT LÒCH SÖÏ Lòch söï laø moät nhaân toá quan troïng trong giao tieáp xaõ hoäi. Noù coù taùc ñoäng chi phoái khoâng nhöõng ñoái vôùi quaù trình giao tieáp noùi chung, ñoái vôùi öùng xöû vai noùi rieâng, maø caû ñoái vôùi hieäu quaû giao tieáp. Caùc lyù thuyeát veà lòch söï cuûa R. Lakoff, N. G. Leech, P. Brown vaø S. Levinson ñeàu thoáng nhaát ôû quan ñieåm cho raèng “lòch söï laø chieán löôïc, laø phöông tieän traùnh ñuïng ñoä trong giao tieáp lieân nhaân” [61]. Vaø do vaäy, lyù thuyeát lòch söï ñöôïc hieåu nhö laø nhöõng lyù thuyeát veà lòch söï chieán löôïc: lòch söï chieán löôïc laø söï öùng xöû baèng ngoân ngöõ moät caùch kheùo leùo cuûa ngöôøi noùi nhaèm traùnh hoaëc giaûm thieåu söï ñuïng ñoä vaø gia taêng söï vöøa loøng töø phía ngöôøi nghe ñeå ñaït hieäu quaû giao tieáp coù theå. Trong giao tieáp, lòch söï cuõng laø moät trong nhöõng yeáu toá coù tính chaát quyeát ñònh tôùi söï thaønh coâng cuûa cuoäc hoäi thoaïi. Do ñoù, khi ñoái thoaïi, ngöôøi tham gia cuoäc thoaïi phaûi luoân yù thöùc veà vaán ñeà naøy vaø ñaët noù leân moät möùc quan troïng nhaát ñònh ñeå töø ñoù coù nhöõng caùch thöùc giao tieáp hôïp lyù, coù giaûi phaùp höõu hieäu nhaèm höôùng ñeán tính “khaû thi” cuûa haønh ñoäng ngoân ngöõ, taïo ra hieäu quaû cao vaø ñaït ñöôïc muïc ñích giao tieáp maø mình ñaët ra vôùi cuoäc giao tieáp. Xeùt trong phaïm vi giao tieáp, hieåu theo nghóa thoâng thöôøng, lòch söï laø moät töø chæ caùch giao tieáp, caùch cö xöû khieán cho ngöôøi khaùc vui loøng. Tuy nhieân, treân cô sôû ngöõ duïng hoïc, theo C. K. Orecchioni: “Khaùi nieäm lòch söï bao truøm taát caû caùc phöông dieän cuûa dieãn ngoân bò chi phoái bôûi caùc quy taéc coù chöùc naêng giöõ gìn tính chaát haøi hoøa cuûa quan heä lieân caù nhaân” [3, tr. 256]. Coøn theo George Yule, “Beân trong moät cuoäc töông taùc, lòch söï ñöôïc ñònh nghóa nhö laø phöông dieän duøng ñeå chöùng toû söï nhaän thöùc ñöôïc theå dieän cuûa ngöôøi khaùc” [24, tr. 119], trong yù nghóa ñoù thì
lòch söï coù theå ñöôïc thöïc hieän trong nhöõng tình huoáng coù khoaûng caùch xaõ hoäi xa hay gaàn, khi aáy, ngöôøi noùi phaûi coù giaûi phaùp söû duïng ngoân töø ñeå baûo toaøn ñöôïc theå dieän cuûa ngöôøi cuøng tham gia giao tieáp. Toùm laïi, lòch söï trong giao tieáp laø vaán ñeà öùng xöû giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe, theo ñoù maø quan heä lieân nhaân ñöôïc hình thaønh treân cô sôû söû duïng ngoân ngöõ coù chieán löôïc nhaèm baûo ñaûm ñöôïc tính vaên hoaù, tính baûo toaøn theå dieän cuûa caû hai phía. 1.3. SÔ LÖÔÏC VEÀ LYÙ THUYEÁT LAÄP LUAÄN Trong cuoäc soáng con ngöôøi luoân caàn ñeán laäp luaän. Ngöôøi ta duøng laäp luaän ñeå chöùng minh moät ñieàu gì ñoù hoaëc ñeå thanh minh, giaûi thích söï kieän naøo ñoù nhaèm thuyeát phuïc ngöôøi khaùc tin vaøo moät söï kieän vaø cuõng coù theå laäp luaän ñeå phaûn baùc, baùc boû moät yù kieán khaùc. Moät thöïc teá khoâng theå phuû nhaän raèng, trong raát nhieàu ngaønh ngheà, thaønh hay baïi, thaéng hay thua phaàn lôùn laø nhôø nhöõng caùch thieát laäp lyù leõ, laäp luaän. 1.3.1. Ñònh nghóa laäp luaän Laäp luaän laø moät hoaït ñoäng ngoân töø. Baèng coâng cuï ngoân ngöõ, ngöôøi noùi/ vieát ñöa ra nhöõng lyù leõ nhaèm daãn daét ngöôøi nghe/ ñoïc ñeán moät heä thoáng xaùc tin naøo ñoù: ruùt ra moät/ moät soá keát luaän hay chaáp nhaän moät/ hay moät soá keát luaän naøo ñoù. Taùc giaû O. Ducrot ñaõ cho raèng “laäp luaän laø moät haønh ñoäng ôû lôøi” [3, tr. 174]. OÂng ñaõ chöùng minh: haønh vi laäp luaän cuõng thay ñoåi tö caùch phaùp nhaân cuûa ngöôøi laäp luaän vaø ngöôøi tieáp nhaän laäp luaän. OÂng cho raèng laäp luaän cuõng coù yù ñònh, cuõng laø moät haønh vi qui öôùc vaø coù nhöõng theå cheá nhö nhöõng haønh vi ôû lôøi khaùc. Trong giao tieáp thoâng thöôøng, khi noùi ra moät phaùt ngoân, ít khi ta chæ döøng laïi ôû möùc mieâu tả ñeå maø mieâu taû thöïc teá, bao giôø cuõng ñeå ñi tôùi moät caùi gì khaùc nöõa, ñeå ñi tôùi moät keát luaän. Vaø ngöôøi noùi, ngöôøi tieáp nhaän seõ caûm thaáy thoûa maõn chæ khi naøo lôøi noùi coù keát luaän, coøn ngöôïc laïi, nhöõng phaùt ngoân khoâng coù keát luaän khieán cho ngöôøi tieáp nhaän thöôøng caûm thaáy “aám öùc” khoâng thoûa maõn, coù khi khoâng neùn ñöôïc hoï phaûi ñaët ra caâu hoûi. Vieäc ñaët ra caâu hoûi nhö theá khieán cho ngöôøi laäp luaän vaø ngöôøi tieáp nhaän laäp luaän coù söï thay ñoåi tö caùch phaùp nhaân. Theo Nguyeãn Ñöùc Daân, sô ñoà laäp luaän ñöôïc theå hieän baèng moâ hình sau: D C (tieàn ñeà, söï kieän) (keát ñeà)
(Lyù leõ, luaät suy dieãn) 1.3.2. Ñaëc tính cuûa quan heä laäp luaän Luaän cöù vaø keát luaän laø nhöõng thaønh phaàn trong laäp luaän. Coù quan heä laäp luaän giöõa luaän cöù vôùi luaän cöù, vaø coù quan heä laäp luaän giöõa luaän cöù vôùi keát luaän. Trong quan heä laäp luaän, lyù leõ ñöôïc goïi laø luaän cöù (argument). Do vaäy, quan heä laäp luaän laø quan heä giöõa luaän cöù (moät hoaëc moät soá) vôùi keát luaän. Theâm vaøo ñoù, laïi coøn coù quan heä laäp luaän giöõa hai hay nhieàu laäp luaän vôùi nhau trong moät phaùt ngoân, moät dieãn ngoân. Ví duï: (10) Cuoäc thoaïi giöõa hai em hoïc sinh lôùp 7 Thaønh1: – OÂng bieát laøm caâu 5 hoân? Minh: – Tao bieát laøm caâu c ñoù. Thaønh2: – Trôøi ôi, (cheát meï) roài! ÔÛ laïi lôùp roài, ôû laïi lôùp roài. Treân ñaây laø laäp luaän trong moät cuoäc song thoaïi. Caùc phaùt ngoân (Thaønh1 – Minh) laø moät caëp trao – ñaùp. Trong ñoù Thaønh laø ngöôøi trao lôøi ñöa ra caâu hoûi: muoán bieát Minh coù laøm ñöôïc caâu 5 khoâng. Minh laø ngöôøi ñaùp lôøi tieáp nhaän caâu hoûi cuûa Thaønh, roài ñöa ra caâu ñaùp: Mình laøm ñöôïc ñeán caâu c cuûa baøi 5. Vaø caâu ñaùp cuûa Minh laø luaän cöù xaùc tin ñeå töø ñoù ñi ñeán keát luaän ôû lôøi than cuûa Thaønh2 (Mình seõ ôû laïi lôùp vì khoâng laøm ñöôïc heát baøi). Trong moät cuoäc thoaïi, caùc nhaân vaät hoäi thoaïi coù theå ñöa ra nhöõng laäp luaän daãn ñeán keát luaän hoaëc laø ñoàng höôùng hoaëc laø nghòch höôùng vôùi nhau. Quan heä ñoàng höôùng laäp luaän xaûy ra khi caùc luaän cöù cuøng daãn ñeán moät keát luaän chung. Ngöôïc laïi, khi luaän cöù naøy höôùng tôùi keát luaän naøy maø luaän cöù kia laïi höôùng tôùi phuû ñònh keát luaän treân thì chuùng laø quan heä nghòch höôùng laäp luaän. 1.4. SÔ LÖÔÏC VEÀ LYÙ THUYEÁT HOÄI THOAÏI Hoäi thoaïi laø moät lónh vöïc meânh moâng cuûa ngoân ngöõ hoïc, bôûi vì noù vöøa laø saûn phaåm vöøa laø hoaït ñoäng söû duïng ngoân ngöõ ñeå giao tieáp trong ñôøi soáng caù nhaân vaø xaõ hoäi. Caùc cuoäc thoaïi, caùc saûn phaåm cuûa hoäi thoaïi thì voâ cuøng, song, giöõa chuùng vaãn coù nhöõng caùi gì ñoù chung, chung cho toaøn nhaân loaïi, cho moät neàn vaên hoùa, moät coäng ñoàng ngoân ngöõ. Nghieân cöùu hoäi thoaïi, ngöôøi vieát luaän vaên chæ sô löôïc ñeà caäp taàm vó moâ cuûa hoäi thoaïi, bao goàm: vaän ñoäng hoäi thoaïi, caáu truùc hoäi thoaïi, quy taéc vaø nguyeân taéc hoäi thoaïi. Do vaäy, vieäc nghieân cöùu hoaït ñoäng giao tieáp cuûa hoïc sinh chính laø vieäc nghieân cöùu noù trong traïng thaùi ñoäng, nghóa laø, nghieân cöùu söï dieãn bieán cuûa cuoäc hoäi thoaïi trong vaän ñoäng thôøi gian cuûa noù, nghieân
cöùu töøng böôùc ñi cuûa cuoäc thoaïi cuøng vôùi caùc daáu hieäu ñi keøm ngoân ngöõ nhö nhöõng ñoäng taùc vaät lyù cuûa nhaân vaät hoäi thoaïi ñoái vôùi hoaøn caûnh heïp nhö: laät trang vôû, giôû quyeån saùch, keùo caùi gheá…. Trong tröôøng hôïp, nhöõng cuoäc hoäi thoaïi maø löôït lôøi cuûa Sp1 ñöôïc phaùt ra nhöng khoâng coù löôït lôøi ñaùp laïi cuûa Sp 2 thì cuoäc hoäi thoaïi ñoù khoù hình thaønh. Bôûi leõ, taát caû caùc haønh ñoäng ngoân ngöõ ñeàu ñoøi hoûi söï hoài ñaùp. Söï hoài ñaùp coù theå thöïc hieän baèng caùc yeáu toá phi lôøi hoaëc baèng lôøi. Söï hoài ñaùp baèng caùc haønh ñoäng ngoân ngöõ töông thích vôùi haønh ñoäng daãn nhaäp laäp thaønh caëp nhö hoûi/traû lôøi, caàu khieán/nhaän lôøi hoaëc töø choái… Moái quan heä caâu nghi vaán (hoûi) vôùi caâu hoài ñaùp (traû lôøi) trong moät caëp thoaïi, theo taùc giaû Leâ Ñoâng, ñoù laø moái quan heä thoáng nhaát chaët cheõ. Töø choã nhaán maïnh moái quan heä chaët cheõ giöõa hoûi/traû lôøi, taùc giaû cho raèng: “Ñöôïc traû lôøi laø muïc ñích, laø lyù do cuûa vieäc ñaët caâu hoûi, ngöôïc laïi khoâng coù caâu hoûi thì cuõng khoâng coù caâu traû lôøi. Caâu traû lôøi chaân chính laø caâu traû lôøi nhaèm ñuùng ñieåm hoûi, phuø hôïp vôùi nhöõng caùch traû lôøi maø caâu hoûi ñaët ra ñaõ giaû ñònh, ñaùp öùng nhu caàu boå sung thoâng tin thieáu huït cuûa ngöôøi hoûi vaø khoâng ñi cheäch khoûi chöông trình ñoái thoaïi, öùng vôùi moãi caâu hoûi ñaët ra, coù theå coù raát nhieàu caùch traû lôøi cuï theå khaùc nhau. Song, noù ñeàu thuoäc moät trong hai phöông thöùc cô baûn laø hoaëc traû lôøi baèng hình thöùc hieån ngoân, tröïc tieáp vaøo caâu hoûi theo ñuùng nhöõng caùi khung traû lôøi maø caâu hoûi ñaët ra ñaõ giaû ñònh tröôùc khoâng phaûi thoâng qua suy luaän” [19]. Ví duï: (11) –“Caâu 8 maøy quyùnh caâu maáy? Taùm maáy?”, _“8b”. Hoaëc traû lôøi giaùn tieáp, baèng loái noùi coù haøm ngoân, phaûi thoâng qua nhöõng pheùp suy luaän nhaát ñònh ñeå ruùt ra. Ví duï : (12) Coâ giaùo: – Laøm baøi ñöôïc hoân Thaønh? Thaønh: – Sinh, haû coâ? Sinh treân trung bình roài coâ. Khoûi lo. Sinh deã. Cuõng theo Leâ Ñoâng [19], khaùc vôùi traû lôøi, ñaùp chæ laø nhöõng phaùt ngoân ñöôïc ngöôøi noùi phaùt ra ñeå phaûn öùng laïi moät phaùt ngoân, moät kích thích ñoái thoaïi coù tröôùc. Noù khoâng ñaùp öùng nhöõng thoâng tin cuûa caâu hoûi maø hoaøn toaøn ñi cheäch khoûi ñieåm hoûi, cheäch khoûi nhöõng khaû naêng traû lôøi ñaõ ñöôïc caâu hoûi ñaët ra giaû ñònh tröôùc, noù thöôøng phaù vôõ chöông trình ñoái thoaïi. Coù moät soá hình thöùc ñaùp: - Töø choái traû lôøi hoaëc neâu roõ lyù do khoâng traû lôøi. - Phaûn baùc laïi caâu hoûi, nhaèm vaøo choã voâ lyù cuûa caâu hoûi.
- Ñaùp laïi ñieàu haøm aån hay duïng yù cuûa caâu hoûi trong tröôøng hôïp caâu hoûi chöùa haøm aån, duïng yù naøo ñoù. 1.4.1. Ba cuộc vận ñộng của hội thoại: Trong baát kyø cuoäc hoäi thoaïi naøo cuõng coù ba vaän ñoäng chuû yeáu: trao lôøi, trao ñaùp vaø töông taùc [3, tr. 205]. Trong ñoù, trao lôøi laø vaän ñoäng maø ngöôøi noùi/vieát phaùt löôït lôøi cuûa mình ra vaø höôùng löôït lôøi cuûa mình veà phía ngöôøi nghe nhaèm laøm cho ngöôøi nghe nhaän bieát ñöôïc raèng löôït lôøi ñöôïc noùi ra ñoù laø daønh cho ngöôøi nghe laø toaøn theå. Ví duï: (13) Ñoaïn thoaïi sau dieãn ra giöõa giaùo vieân vaø caùc hoïc sinh. (…) Gv: – Lôùp tröôûng ñaâu roài? Hs: – Lôùp tröôûng…!Lôùp tröôûng…! Giaùo vieân thöïc hieän löôït lôøi trao lôøi höôùng vaøo hoïc sinh laø moät nhoùm hoïc sinh ñang quaây quaàn quanh coâ giaùo. Coù khi ngöôøi nghe chæ laø moät ngöôøi cuï theå: Ví duï: (14) (…) Trong giôø nghæ giaûi lao chuaån bò thi moân hoïc keá tieáp, moät em hoïc sinh ñi tôùi, hoûi: Gv: – Coâ… coâ… caâu 1 maáy vaäy coâ? Hs: – Nghò luaän. Hoäi thoaïi laø moät hoaït ñoäng ngoân ngöõ dieãn ra trong moïi lónh vöïc hoaït ñoäng soáng ñoäng cuûa xaõ hoäi vôùi nhöõng daïng thöùc raát khaùc nhau, vôùi soá löôïng nhaân vaät coù töø hai cho ñeán haøng chuïc, haøng traêm,… Coù hai daïng hoäi thoaïi: hoäi thoaïi vieát vaø hoäi thoaïi mieäng. Luaän vaên chæ söû duïng tö lieäu ôû daïng hoäi thoaïi mieäng (ghi laïi caùc cuoäc noùi chuyeän cuûa hoïc sinh, giôø daïy – hoïc cuûa thaày troø) nghóa laø caùc nhaân vaät giao tieáp cuøng hieän dieän ôû moät thôøi gian vaø moät khoâng gian hoäi thoaïi nhaát ñònh. Trong hoäi thoaïi, caùc nhaân vaät hoäi thoaïi coù söï töông taùc aûnh höôûng, taùc ñoäng qua laïi vôùi nhau laøm bieán ñoåi laãn nhau, nghóa laø seõ coù söï giaûm ñi hoaëc môû roäng nhöõng khaùc bieät, ñoái laäp, thaäm chí traùi ngöôïc nhau veà caùc maët hieåu bieát, taâm lyù, tình caûm… giöõa caùc nhaân vaät hoäi thoaïi. Nhaân vaät hoäi thoaïi cuõng laø nhaân vaät lieân töông taùc (interactants), maø lieân töông taùc trong hoäi thoaïi tröôùc heát laø lieân töông taùc giöõa caùc löôït lôøi cuûa caùc nhaân vaät tham gia hoäi thoaïi. Trong hoäi thoaïi, moät laàn noùi cuûa moãi ngöôøi goïi laø moät löôït lôøi. Löôït lôøi hieåu moät caùch giaûn ñôn laø söï thay ñoåi
luaân phieân laàn noùi giöõa nhöõng ngöôøi ñoái thoaïi vôùi nhau. Moät löôït lôøi laø ñôn vò cô baûn nhaát cuûa hoäi thoaïi. Caáu taïo cuûa moät löôït noùi coù theå laø töø, ñoaûn ngöõ, caâu hoaëc laø caû ñoaïn. Ví duï: (16) Ñoaïn thoaïi sau ñaây dieãn ra giöõa coâ giaùo vaø moät nhoùm hoïc sinh Hs (nhoùm): - Coâ… coâ… coâ… Gv: - Lôùp tröôûng ñaâu roài? Hs (nhoùm): - Lôùp tröôûng… lôùp tröôûng… Hs1 : - Coâ… Coâ ñeïp gheâ. Gv : - Laøm baøi sao roài? Hs (moät soá) : - Daï ñöôïc coâ. Gv : - Coi ñoù. Vöøa aên vöøa uoáng. Hs (nhoùm) : - (cöôøi) Gv: - Nay laøm baøi ñöôïc hoân? Hs2: - Ñöôïc, coâ. Lôùp tröôûng daïy ñoù. Hs3: - Thoâi, tao… chæ chöù boä. Gv : - Thi coù hai moân. Ñuùng hoân? Hs (nhoùm) : - Daï. Gv: - Ñeà vaên cho gì vaäy? Hs1: - “Nhieãu ñieàu phuû laáy giaù göông Ngöôøi trong moät nöôùc phaûi thöông nhau cuøng” Hs4: - Thöa coâ, coâ cho em 6 ñieåm. Gv: - (Nhìn em hoïc sinh, im laëng) Hs (nhoùm):- Ô … ô … (cöôøi, em hoïc sinh vöøa noùi) Hs4: - Böõa laøm trong taäp noäp, coâ cho 6 ñieåm chöù boä. Gv: - (Im laëng moät luùc). Laùt lôùp tröôûng xuoáng döôùi gaëp coâ nha. Laáy maáy baøi kieåm tra. Hs : - Ye … coâ. Baøi thi haû coâ. Coâ chaám baøi deã deã chuùt nha coâ. Ñöøng chaám aùc quaù. (cöôøi). (…) Xeùt theo quan ñieåm nghieân cöùu, khi noùi ñeán löôït lôøi phaûi nhaéc ñeán quyeàn ñöôïc noùi. Chæ nhöõng ngöôøi tham gia ñoái thoaïi môùi coù quyeàn ñöôïc noùi vaø môùi coù löôït lôøi daønh cho ngöôøi ñoù. Nhö trong ñoaïn thoaïi treân coù nhöõng em hoïc sinh coù maët trong cuoäc thoaïi nhöng khoâng coù tö caùch ngöôøi tham gia ñoái thoaïi. Tuy nhieân, ñieàu quan troïng ñoái vôùi löôït lôøi ñoù laø noù phaûi ñöôïc
duøng ñuùng luùc ñeå baûo ñaûm cho cuoäc hoäi thoaïi ñöôïc dieãn ra thoâng thuaän vaø dieãn ra trong khoâng khí lòch söï, qua ñoù maø hoäi thoaïi thaønh coâng, traùnh xaûy ra vieäc tranh lôøi, daãn ñeán xung ñoät, aåu ñaû. 1.4.2. Caáu truùc hoäi thoaïi Theo lyù thuyeát hoäi thoaïi Thuïy Só – Phaùp [3, tr. 311], hoäi thoaïi laø moät toå chöùc toân ti nhö toå chöùc moät ñôn vò cuù phaùp. Caáu truùc hoäi thoaïi bao goàm caùc ñôn vò: cuoäc thoaïi (conversation), ñoaïn thoaïi (sequence) vaø caëp trao ñaùp (exchange). Caû ba ñôn vò treân ñöôïc hình thaønh töø vaän ñoäng trao ñaùp cuûa caùc nhaân vaät hoäi thoaïi. Trong ñoù, veà nguyeân taéc, caëp trao ñaùp laø ñôn vò löôõng thoaïi toái thieåu, cô sôû cuûa hoäi thoaïi. Noù ñöôïc caáu taïo töø caùc tham thoaïi. Coøn tham thoaïi laø phaàn ñoùng goùp cuûa töøng nhaân vaät hoäi thoaïi vaøo moät caëp thoaïi nhaát ñònh [3, tr. 316]. Ví duï: (16) Caëp thoaïi troø chuyeän dieãn ra giöõa coâ giaùo vaø em hoïc sinh. (…) (1) Coâ giaùo: - Laøm baøi ñöôïc hoân Thaønh? (2) Thaønh: - Sinh, haû coâ? Sinh treân trung bình roài coâ. Khoûi lo. Sinh deã. (1) vaø (2) laø moät caëp thoaïi hoûi/ñaùp, trong ñoù (1) laø moät löôït lôøi goàm moät tham thoaïi. (2) laø moät löôït goàm 4 tham thoaïi, moät tham thoaïi hoûi laïi, vaø 3 tham thoaïi ñaùp xaùc minh cho vieäc laøm ñöôïc baøi Sinh cuûa Thaønh. Caên cöù vaøo soá löôïng caùc tham thoaïi thì caáu truùc noäi taïi cuûa caëp thoaïi thöôøng gaëp: - Caëp thoaïi moät tham thoaïi: tham thoaïi Sp1 khoâng ñöôïc Sp2 höôûng öùng hoài ñaùp baèng moät haønh vi töông öùng. Ví duï: (17) Ñaøm thoaïi giöõa giaùo vieân vaø moät nhoùm hoïc sinh (…) (1) Gv: – Roài chöøng naøo môùi thi moân Toaùn? (2) Hs1: – Mai, coâ, thöù naêm coâ. (3) Hs2 : – Coâ chaám nheï tay thoâi, coâ. (4) – … Trong ñoaïn thoaïi treân, (3) vaø (4) laø caëp thoaïi moät tham thoaïi, coøn goïi laø caëp thoaïi haãng. - Caëp thoaïi hai tham thoaïi (caëp thoaïi ñoâi): tham thoaïi thöù nhaát laø tham thoaïi daãn nhaäp, tham thoaïi thöù hai laø tham thoaïi hoài ñaùp. Ví duï: (18) Caëp thoaïi
(…) Gv: - Laøm baøi sao roài? Hs: - Daï ñöôïc, coâ. - Caëp thoaïi ba tham thoaïi (caëp thoaïi ba): trong ñoù tham thoaïi thöù ba do Sp1 phaùt ra coù tính chaát “ñoùng laïi” caëp thoaïi ñang dieãn ra ñeå chuyeån sang caëp thoaïi khaùc. Ví duï: (19) (1) Hs:_ Caâu 1 maáy vaäy coâ? (2) Coâ giaùo: _ Nghò luaän. (3) Hs: _ Ye… Thaèng Nhaät xaïo. Noù noùi töï söï. (1) laø tham thoaïi hoûi, coù chöùc naêng daãn nhaäp. (2) laø tham thoaïi hoài ñaùp coù chöùc naêng traû lôøi cho (1). (3) laø tham thoaïi hoài ñaùp, keát thuùc caëp thoaïi. Caùc nhaø theo Lyù thuyeát phaân tích hoäi thoaïi Mó cho raèng: caëp keá caän laø hai phaùt ngoân: (a) keá caän nhau, (b) do hai ngöôøi noùi khaùc nhau noùi ra, (c) ñöôïc toå chöùc thaønh boä phaän thöù nhaát vaø boä phaän thöù hai, (d) coù toå chöùc rieâng sao cho boä phaän rieâng thöù nhaát ñoøi hoûi phaûi coù boä phaän thöù hai. Chaúng haïn: caëp chaøo/chaøo, hoûi/traû lôøi… Ví duï: (20) Ñoaïn thoaïi dieãn ra giöõa caùc hoïc sinh vôùi nhau (…) (1) Hs1: – UÛa maø ñieåm trong lôùp oâng sao, khaù hoân? Khaù phaûi hoân? (2) Hs2: – … (3) Hs1: – OÂng, oâng hoïc coù caùi naøo ít döôùi trung bình hoân, kieåm tra Toaùn ñoù? (4) Hs2: – Coù caùi naêm ñieåm röôõi ñoù con. Caëp thoaïi (3) vaø (4) laø caëp keá caän hoûi/traû lôøi. Theo George Yule: “Caëp keá caän luoân goàm coù phaàn thöù nhaát (first) vaø phaàn thöù hai (second part), taïo ra bôûi nhöõng ngöôøi noùi khaùc nhau. Phaùt ngoân cuûa phaàn thöù nhaát ngay laäp töùc taïo ra caûm giaùc chôø ñôïi phaùt ngoân cuûa phaàn thöù hai trong cuøng moät caëp. Lôø ñi khoâng taïo ra phaàn thöù hai ñeå ñaùp laïi seõ ñöôïc coi laø söï vaéng maët coù yù nghóa vaø do ñoù ñöôïc xem laø coù mang nghóa” [24, tr. 146]. Tuy nhieân, trong hoäi thoaïi, coù tröôøng hôïp phaàn thöù nhaát cuûa phaùt ngoân khoâng phaûi laäp töùc nhaän ñöôïc phaàn thöù hai töông öùng. Ví duï: (21) Caëp hoûi ñaùp sau: (1) Thaày : – Lôùp naøo veà vaäy?
(2) Hs (nhoùm): – 74 (3) Hs1 : – Thaày ôi, sao? Coøn A1 thaày? (4) Thaày: – Caùi gì? (5) Hs2 : – Hai tieát sau troáng con veà nha thaày? Con hoïc Lyù, Hoaù. Ñaêng kí … (6) Thaày: – Nhöng hai tieát sau hoïc gì? (7) Hs (nhoùm): – Hoïc Anh. (8) Thaày: – Hoâng. Cuûa lôùp 9 neø! Anh voâ ñi. Hoïc Lí, Hoaù, coù Lí, Hoaù khoâng haû? Phaûi hoân? Roài veà ñi. Caëp thoaïi (5)vaø (8) laø caëp keá caän hoûi/traû lôøi. Song, coù caëp thoaïi (6)vaø (7) cheâm xen naèm beân trong moät caëp (5)vaø (8). 1.4.3. Quy taéc vaø nguyeân taéc hoäi thoaïi: Trong giao tieáp coù nhöõng quy ñònh, tuy khoâng ñöôïc noùi ra thaønh lôøi nhö nhöõng ngöôøi tham gia giao tieáp caàn tuaân thuû, neáu khoâng giao tieáp cuõng seõ khoâng thaønh coâng, khoù ñaït ñöôïc hieäu quaû. C. K. Orrechionio ñaõ chia caùc quy taéc hoäi thoaïi thaønh ba nhoùm: [3, tr. 225] - Caùc quy taéc ñieàu haønh söï luaân phieân löôït lôøi. - Nhöõng quy taéc chi phoái caáu truùc cuûa hoäi thoaïi. - Nhöõng quy taéc chi phoái quan heä lieân caù nhaân trong hoäi thoaïi Löôït lôøi hieåu moät caùch giaûn ñôn laø söï thay ñoåi luaân phieân laàn noùi giöõa nhöõng ngöôøi ñoái thoaïi vôùi nhau. Luaân phieân löôït lôøi laø moät nguyeân taéc hoäi thoaïi. Nguyeân taéc naøy chæ roõ raèng, trong tieán trình hoäi thoaïi, caùc nhaân vaät tham gia hoäi thoaïi phaûi luaân phieân löôït lôøi nhau ñeå noùi vaø nghe. Ñoù laø moät yeâu caàu ñeå hoäi thoaïi ñaït ñöôïc hieäu quaû cao. Tuy nhieân, tuøy vaøo tính chaát cuoäc thoaïi maø nhöõng bieåu hieän cuûa nguyeân taéc treân cuõng raát khaùc nhau. Chaúng haïn, nhöõng cuoäc thoaïi nhö laø hoäi nghò, hoïp haøn h… yeâu caàu raát nghieâm khaéc veà söï luaân phieân löôït lôøi, coøn nhöõng cuoäc thoaïi nhö laø cuoäc troø chuyeän, taùn gaãu giöõa nhöõng baïn beø vôùi nhau thì laïi khoâng ñaët ra yeâu caàu khaéc khe laém veà söï luaân phieân löôït lôøi. “ Nhöõng cuoäc thoaïi maø ngöôøi noùi coù tinh thaàn hôïp taùc thì hoï cuøng chia seû quyeàn noùi. Söï chuyeån lôøi nhòp nhaøng töø ngöôøi naøy sang ngöôøi khaùc döôøng nhö ñöôïc toân troïng. Nhöng cuõng coù nhöõng cuoäc thoaïi ngöôøi ta tranh nhau noùi, ngaên trôû quyeàn noùi cuûa ngöôøi khaùc” [23, tr. 66].