Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Khảo sát cách chuyển dịch câu tồn tại của tiếng Hán trong tác phẩm “Tam Quốc diễn nghĩa” sang tiếng Việt

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:107

Thêm vào BST

Báo xấu

49
lượt xem 10
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của luận văn là chỉ ra đặc điểm, tính sáng tạo của các phương pháp chuyển dịch câu tồn tại trong "Tam quốc diễn nghĩa" sang tiếng Việt. Mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Khảo sát cách chuyển dịch câu tồn tại của tiếng Hán trong tác phẩm “Tam Quốc diễn nghĩa” sang tiếng Việt

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ------------ LƢU LỆ ( LIU LI ) KHẢO SÁT CÁCH CHUYỂN DỊCH CÂU TỒN TẠI CỦA TIẾNG HÁN TRONG TÁC PHẨM “TAM QUỐC DIỄN NGHĨA” SANG TIẾNG VIỆT LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC Hà Nội - 2019
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ------------ LƢU LỆ ( LIU LI ) KHẢO SÁT CÁCH CHUYỂN DỊCH CÂU TỒN TẠI CỦA TIẾNG HÁN TRONG TÁC PHẨM “TAM QUỐC DIỄN NGHĨA” SANG TIẾNG VIỆT Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Ngôn ngữ học Mã số: 60 22 02 40 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Đỗ Hồng Dƣơng Hà Nội - 2019
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Học viên LƯU LỆ ( LIU LI )
LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới cô Đỗ Hồng Dương, cô đã trực tiếp hướng dẫn tôi rất tận tâm trong suốt quá trình thực hiện luận văn. Tôi cũng xin cảm ơn các thầy cô giáo khoa Ngôn Ngữ học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - Đại học Quốc gia Hà Nội đã giảng dạy và giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu tại khoa. Xin cảm ơn Ban Giám hiệu và Phòng Sau đại học đã tạo điều kiện cho tôi trong việc hoàn thành thủ tục để bảo vệ luận văn. Tôi xin cảm ơn gia đình và bạn bè đã động viên, đặc biệt là các bạn bè người Việt Nam đã khích lệ và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện và hoàn thành luận văn. Xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, ngày 05 tháng 10 năm 2019 Học viên LƯU LỆ ( LIU LI )
DANH MỤC BẢNG BIỂU TRONG LUẬN VĂN Bảng 2.1. Thống kê tình hình sử dụng phương vị từ trong câu tồn tại của “Tam Quốc diễn nghĩa” ................................................................................... 41 Bảng 2.2. Kết quả khảo sát các kiểu câu tồn tại trong TQDN. ....................... 55 Bảng 3.1. Cách chuyển dịch Trung - Việt mô hình câu tồn tại định vị trong tác phẩm “Tam Quốc diễn nghĩa” ......................................................................... 59 Bảng 3.2. Cách chuyển dịch Trung - Việt câu tồn tại chữ 有(Có) .................. 66 Bảng 3.3. Cách chuyển dịch Trung - Việt câu tồn tại chữ 是(Là) .................. 69 Bảng 3.4. Cách chuyển dịch Trung - Việt câu tồn tại theo mô hình không hoàn chỉnh (thiếu đoạn A) ........................................................................................ 74 Bảng 3.5. Cách chuyển dịch Trung - Việt câu tồn tại theo mô hình không hoàn chỉnh (thiếu đoạn B) ........................................................................................ 77
MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 3 1. Lý do chọn đề tài ..................................................................................................... 3 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................... 4 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu .......................................................................... 5 4. Phương pháp nghiên cứu......................................................................................... 6 5. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn .................................................................................... 7 6. Bố cục của luận văn ................................................................................................ 7 CHƢƠNG 1: LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ VÀ CƠ SỞ LÝ THUYẾT ..... 8 1.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ............................................................................. 8 1.1.1. Tình hình nghiên cứu ở Trung Quốc ........................................................... 8 1.1.2. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam ............................................................. 12 1.2. Lý luận về câu tồn tại ................................................................................... 16 1.2.1. Khái niệm và đặc điểm của câu tồn tại trong tiếng Trung và tiếng Việt .. 16 1.2.2. Mô hình câu tồn tại trong tiếng Trung và tiếng Việt ................................. 23 1.2.3. Quan điểm của luận văn ........................................................................... 27 1.3. Một số lý thuyết về biên, phiên dịch ............................................................ 29 1.3.1. Định nghĩa ................................................................................................ 29 1.3.2. Phân loại .................................................................................................. 30 1.3.3. Tiêu chuẩn phiên dịch Tín-Đạt-Nhã ......................................................... 32 1.4. Giới thiệu về tác giả, tác phẩm “Tam Quốc diễn nghĩa” và bản dịch ...... 34 Tiểu kết chƣơng 1 .................................................................................................... 35 CHƢƠNG 2: KHẢO SÁT CÂU TỒN TẠI TRONG “TAM QUỐC DIỄN NGHĨA” BẢN TIẾNG TRUNG ............................................................................. 36 2.1. Lƣu ý về thành phần “chủ ngữ giả” trong câu tồn tại .............................. 36 1
2.2. Tình hình sử dụng một số mô hình câu tồn tại điển hình trong “Tam Quốc diễn nghĩa” ..................................................................................................... 44 2.2.1. Câu tồn tại chữ 有(Có) ............................................................................. 44 2.2.2. Câu tồn tại chữ 是(Là) ............................................................................. 47 2.2.3. Một số mô hình câu tồn tại khác............................................................... 49 Tiểu kết chƣơng 2 .................................................................................................... 54 CHƢƠNG 3: KHẢO SÁT CÁCH CHUYỂN DỊCH CÂU TỒN TẠI TRONG TÁC PHẨM “TAM QUỐC DIỄN NGHĨA” TỪ TIẾNG TRUNG SANG TIẾNG VIỆT ........................................................................................................... 56 3.1. Khảo sát cách chuyển dịch câu tồn tại có mô hình hoàn chỉnh ................ 56 3.1.1. Khảo sát cách chuyển dịch câu tồn tại chữ 有(Có).................................. 65 3.1.2. Khảo sát cách chuyển dịch câu tồn tại chữ 是(Là) .................................. 68 3.2. Khảo sát cách chuyển dịch Câu tồn tại không hoàn chỉnh ....................... 72 3.2.1. Câu tồn tại thiếu đoạn A ........................................................................... 72 3.2.2. Câu tồn tại thiếu đoạn B .......................................................................... 76 3.2.3. Câu tồn tại thiếu đoạn C........................................................................... 78 Tiểu kết chƣơng 3 .................................................................................................... 79 KẾT LUẬN .............................................................................................................. 81 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................... 83 PHỤ LỤC ................................................................................................................. 89 2
PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Tiếng Trung và tiếng Việt có rất nhiều điểm tương đồng, không chỉ về mặt ngữ âm, từ vựng mà cả về ngữ pháp, ngữ nghĩa. Câu tồn tại là một trong những kiểu câu phổ biến trong tiếng Trung. Theo nghiên cứu của chúng tôi, trong tiếng Việt cũng có kiểu câu tương ứng, có nhiều đặc điểm tương đồng với câu tồn tại trong tiếng Trung cả về mặt cấu trúc (cú pháp) lẫn ngữ dụng học. Tuy nhiên, qua quá trình học tập và tổng hợp tài liệu, chúng tôi nhận thấy rằng mặc dù nghiên cứu về câu tồn tại trong hai ngôn ngữ đã có nhiều nhưng vẫn còn nhiều vấn đề mới cần được khai thác và nghiên cứu sâu hơn nữa. Đặc biệt, người học tiếng thường gặp khó khăn trong việc hiểu và sử dụng ý nghĩa ngữ pháp của câu tồn tại, hoặc khi chuyển dịch từ tiếng Trung sang tiếng Việt (và ngược lại), thường gặp nhiều khó khăn về trật tự của từ, cụm từ có sử dụng tiêu chí ngữ pháp riêng của câu tồn tại (cấu trúc “tại/ ở/ từ + cụm danh từ” khi dịch từ tiếng Trung sang tiếng Việt thì có nhiều điểm khác nhau). Ví dụ trong một câu tồn tại tiếng Trung: “当中大船上青罗伞下，坐着孙权。左右文武，侍立两边。(Tôn Quyền ngồi trên chiếc thuyền to ở giữa, che một đôi tán vóc xanh, hai bên văn võ đứng hầu), trong câu này, nếu là người Trung Quốc thì sẽ thường xuyên sử dụng cấu trúc câu tồn tại “Cụm phương vị từ (trên chiếc thuyền to) + Động từ (ngồi) + bổ ngữ (Tôn Quyền)”. Nhưng khi dịch sang tiếng Việt thì chắc chắn không thể dịch thành “Trên chiếc thuyền to ngồi Tôn Quyền” mà phải dùng phương thức dịch thoát, đảo trật tự từ và sử dụng cấu trúc câu tồn tại quen thuộc của tiếng Việt đó là “Chủ ngữ (Tôn Quyền) + Vị ngữ (động từ “ngồi”) + cụm phương vị từ (trên chiếc thuyền)” thì câu mới có nghĩa. 3
Qua ví dụ trên, có thể thấy rằng việc nghiên cứu về phương pháp dịch câu tồn tại trong một tác phẩm văn học là rất thú vị và có chiều sâu. Vì vậy chúng tôi đã lựa chọn hệ thống câu tồn tại trong tác phẩm “Tam Quốc diễn nghĩa” (dưới đây viết tắt là TQDN) để làm đối tượng nghiên cứu do đây là một tác phẩm văn học kinh điển, được mệnh danh là một trong “tứ đại danh tác” của Trung Hoa, có hệ thống từ vựng vô cùng phong phú, đã từ lâu được đông đảo độc giả trên toàn thế giới biết đến, đặc biệt là độc giả Việt Nam. Sau khi khảo sát, đối chiếu phương pháp dịch của 1493 câu tồn tại trong TQDN bản tiếng Trung sang tiếng Việt, chúng tôi đã thu được nhiều kết quả nghiên cứu quan trọng. Đề tài “Khảo sát cách chuyển dịch câu tồn tại của tiếng Hán trong tác phẩm “Tam Quốc diễn nghĩa” sang tiếng Việt” chắc chắn sẽ là một đề tài có giá trị tham khảo và ứng dụng trong thực tiễn. 2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 2.1. Đối tƣợng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là hệ thống câu tồn tại trong tác phẩm TQDN của La Quán Trung. Cụ thể là khảo sát về phương pháp dịch bốn kiểu câu tồn tại phổ biến nhất xuất hiện trong tác phẩm (đối chiếu Trung-Việt) . 2.2. Phạm vi nghiên cứu Trong giới hạn của một luận văn thạc sĩ, cũng như do giới hạn của trình độ người viết, chúng tôi chỉ tập trung khảo sát, nghiên cứu phương pháp dịch thuật một số kiểu câu tồn tại phổ biến, điển hình nhất trong tác phẩm TQDN. Tức là chủ yếu tập trung vào phương diện cú pháp, cấu trúc mà không phải là mặt ngữ nghĩa hay ngữ dụng. Cụ thể, trước hết luận văn khái quát về hai kiểu câu tồn tại là “Câu tồn tại hoàn chỉnh” với đầy đủ các bộ phận tạo thành là “từ 4
chỉ địa điểm, thời gian + cụm động từ (làm vị ngữ) + cụm danh từ (làm bổ ngữ)”. Trên cơ sở đó chúng tôi sẽ giới thiệu tiếp về loại câu tồn tại không hoàn chỉnh, hay gọi cách khác là một trong các thành phần cấu tạo câu tồn tại bị tỉnh lược. Cuối cùng, chúng tôi sẽ phân tích, so sánh một số mẫu câu tồn tại phổ biến trong tiếng Trung và tiếng Việt, chẳng hạn như câu tồn tại chữ 有(Có), câu tồn tại chữ 是 (Là), hoặc câu tồn tại biểu hiện động tác đang tiếp diễn hoặc chỉ trạng thái (+ trợ từ着 (Zhe)). Ngữ liệu mà luận văn sử dụng là bộ “Tam Quốc diễn nghĩa” của La Quán Trung, Nxb.Văn học Nhân dân, xuất bản ngày 1/9/2010 và bản dịch tiếng Việt “Tam Quốc diễn nghĩa” của Phan Kế Bính (Bùi Kỷ hiệu đính), Nxb. Văn học, 2015. Chúng tôi chọn bản dịch này là vì theo nhận xét của các độc giả Việt Nam, bản dịch này sát nghĩa và hay hơn cả. Toàn bộ các ví dụ được trích dẫn và phân tích trong luận văn đều được thống kê, chọn lọc từ hai bản này. Ngoài ra, khi cần thiết, để tiện cho việc khảo sát, so sánh bản dịch, chúng tôi có thể sử dụng ví dụ từ một số nguồn tư liệu khác được tìm kiếm trên google.com hoặc baidu.com. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận văn là chỉ ra đặc điểm, tính sáng tạo của các phương pháp chuyển dịch câu tồn tại trong TQDN sang tiếng Việt. Để đạt được mục đích này, luận văn đề ra các nhiệm vụ nghiên cứu như sau:  Xác định và phân biệt được các khái niệm liên quan đến đề tài nhưng thường gây nhầm lẫn với người học tiếng Trung và tiếng Việt như câu tồn tại - câu tồn hiện - Câu ẩn hiện,…  Giới thiệu về tình hình nghiên cứu câu tồn tại trong tiếng Trung và tiếng 5
Việt. Qua việc khảo sát, phân tích các ví dụ của bản dịch với bản gốc, chỉ ra điểm giống và khác nhau cơ bản nhất về câu tồn tại trong hai ngôn ngữ.  Chỉ ra được một số phương pháp dịch câu tồn tại mang tính quy luật có thể nắm bắt. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Phƣơng pháp miêu tả Chúng tôi sử dụng phương pháp này để miêu tả các kết quả khảo sát thống kê, cụ thể là miêu tả các loại câu tồn tại phổ biến nhất trong TQDN bản tiếng Trung và tiếng Việt. 4.2. Phƣơng pháp đối chiếu Sau khi sẽ khảo sát, thống kê về tình hình sử dụng các câu tồn tại trong TQDN, chúng tôi sẽ tiến hành so sánh, đối chiếu giữa bản gốc với bản dịch để từ đó một mặt rút ra được mô hình câu được sử dụng ở hai ngôn ngữ, mặt khác có thể rút ra được phương pháp dịch được dịch giả sử dụng. Phương pháp thống kê, phân tích được áp dụng triệt để trong quá trình triển khai đề tài của chúng tôi. Cụ thể, trên cơ sở lý luận về các kiểu câu tồn tại phổ biến trong tiếng Trung, chúng tôi tiến hành phân loại, thống kê tình hình sử dụng một số câu tồn tại xuất hiện trong tác phẩm TQDN. Căn cứ theo tần suất xuất hiện của các kiểu câu này để triển khai các vấn đề liên quan, phân bố hợp lý các nội dung của từng đề mục. Cũng thông qua kết quả thống kê, chúng tôi đã thu thập được một khối lượng đáng kể các câu tồn tại trong TQDN, trên cơ sở đối chiếu bản dịch với nguyên tác, chúng tôi đã rút ra được một số cách thức chuyển dịch cơ bản nhất với bốn kiểu câu tồn tại trong một tác phẩm văn học. 6
5. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn  Có tính gợi ý và tham khảo nhất định cho các đề tài liên quan, nhất là các đề tài liên quan đến khảo sát, thống kê phương pháp dịch thuật giữa hai ngôn ngữ Trung - Việt.  Từ những kết quả thu được của luận văn, có thể áp dụng cách thức triển khai đề tài và hướng nghiên cứu với những mô hình câu tương tự trong cả hai ngôn ngữ.  Kết quả nghiên cứu của luận văn có thể là tài liệu tham khảo cho việc giảng dạy ngoại ngữ, đặc biệt là dạy dịch cho sinh viên Trung Quốc học tiếng Việt hoặc sinh viên Việt Nam học tiếng Trung. 6. Bố cục của luận văn Luận văn bao gồm ba chương chính dưới đây bên cạnh phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo: Chƣơng 1: Lịch sử nghiên cứu vấn đề và cơ sở lý thuyết Chƣơng 2: Khảo sát câu tồn tại trong “Tam Quốc diễn nghĩa” bản tiếng Trung Chƣơng 3: Khảo sát cách chuyển dịch câu tồn tại trong tác phẩm “Tam Quốc diễn nghĩa” từ tiếng Trung sang tiếng Việt 7
CHƢƠNG 1: LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ VÀ CƠ SỞ LÝ THUYẾT 1.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Các nghiên cứu về câu tồn tại và các phương diện liên quan đến câu tồn tại trong tiếng Trung và tiếng Việt có rất nhiều, nhưng từ góc độ đối chiếu, khảo sát phương pháp dịch thuật thì rất ít. Về cơ bản tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài như sau: 1.1.1. Tình hình nghiên cứu ở Trung Quốc Nhiều cuốn sách chuyên khảo về lĩnh vực ngữ pháp, từ vựng của Trung Quốc đều ít nhiều đề cập đến câu tồn tại. Ví dụ: Cuốn Nhập môn nghiên cứu và học tập ngữ pháp Hán ngữ hiện đại của Cui Ying Xian (Công ty trách nhiệm hữu hạn Nxb.Qinghua Daxue, 2004), trong mục liên quan đến câu tồn hiện (trang 254-257), tác giả đã phân loại và giới thiệu về hai kiểu câu tồn hiện phổ biến nhất trong tiếng Trung là “Câu tồn tại” và “Câu ẩn hiện” (gọi chung là câu tồn hiện). Sau đó tập trung vào khái niệm, định nghĩa của các kiểu câu tồn hiện. Điểm nổi bật của cuốn sách này là chỉ ra các tiêu chí mang tính đặc trưng của từng kiểu câu. Ví dụ các động từ thường xuất hiện trong câu tồn tại/câu ẩn hiện. Tác giả cũng phân loại các mô hình câu tồn tại thường gặp trong tiếng Trung theo tính chất động hoặc tĩnh. Mặc dù nghiên cứu về câu tồn tại ở tài liệu này chưa sâu, nhưng cũng nhờ các giới thiệu khái quát được đưa ra trong sách mà chúng tôi mới có gợi ý để lựa chọn 4 mô hình câu tồn tại phổ biến nhất để tiến hành khảo sát. Wang Jian trong bài Nghiên cứu tổng quan về câu tồn hiện trong tiếng Trung hiện đại (Tạp chí học viện Chang Shu, kỳ 01, 2007) đã giới thiệu tình 8
hình nghiên cứu về câu tồn hiện và các trường phái phân loại câu tồn hiện trong giới nghiên cứu Trung Quốc và nước ngoài, quan điểm của các trường phái. Điểm nổi bật của bài viết là phân loại rất chi tiết các mô hình câu tồn tại và các mô hình câu ẩn hiện (hai loại câu tồn hiện) trong tiếng Trung. Tuy nhiên do đây chỉ là bài viết nghiên cứu đăng tạp chí, vì vậy tác giả chỉ giới thiệu và đưa ví dụ về các mô hình câu tồn tại, hầu như không có các phân tích mang tính chuyên môn hoặc chiều sâu. Gu Chun Lei trong luận văn Phân tích ngữ dụng của câu tồn tại trong tiếng Trung hiện đại (Luận văn thạc sĩ Đại học Sư phạm Chiết Giang, 2007) thì khác với các nghiên cứu khác thường chỉ nghiên cứu, so sánh đối chiếu về cấu trúc cú pháp của câu tồn tại, luận văn này lại lấy trọng tâm là phân tích ba bình diện ngữ dụng của câu tồn tại, trên cơ sở khảo sát số lượng lớn các ví dụ. Liu Shun, Pan Wen có bài Khảo sát và phân tích câu chữ “ 有 (Có) + Zhe(着) trong tiếng Trung hiện đại (Học viện Văn học Đại học Sư phạm Nam Kinh, tạp chí Nghiên cứu và giảng dạy ngôn ngữ, kỳ 3/2007). Hai tác giả giới thiệu Câu tồn tại “有(Có) + trợ từ 着(Zhe)” là cấu trúc câu mới xuất hiện trong tiếng Trung hiện đại. Thường chỉ xuất hiện trong ngôn ngữ viết và ở hình thức khẳng định, không có hình thức phủ định. Thành phần trung tâm câu thường là danh từ trừu tượng, ngoài ra còn bắt buộc phải có định ngữ. Qua nghiên cứu này, chúng tôi đã hiểu được thêm một số quy luật sử dụng câu tồn tại chữ 有(Có) trong tiếng Trung nói chung và câu tồn tại chữ “有(Có) + trợ từ 着(Zhe)” nói riêng. Ví dụ như việc xuất hiện trợ từ biểu thị hành động tiếp diễn着(Zhe) có liên quan đến việc quy luật đối xứng về âm tiết. Hoặc về mặt ngữ dụng, trọng tâm của kiểu câu này hướng tới là bộ phận định ngữ 9
trong phần trung tâm ngữ,... Do tiếng Việt cũng có kiểu câu tồn tại chữ 有(Có) nên nghiên cứu này rất có ích cho việc so sánh, đối chiếu. Câu tồn tại chữ 有(Có) cũng là một trong những trọng tâm nghiên cứu của luận văn. Wang Zhi Jie trong bài viết Mô hình của câu tồn hiện (Đại học Nội Mông Cổ, Học báo Đại học phát thanh truyền hình, kỳ 1, 2004) thì lại chỉ tập trung vào thảo luận mô hình của câu tồn tại, không bàn đến các khía cạnh khác như ngữ dụng, ngữ nghĩa,… Tác giả cho rằng mô hình câu tồn hiện có thể chia thành hai dạng câu chủ vị và câu phi chủ vị trong loại hình câu đơn. Tác giả đã giới thiệu mô hình hoàn chỉnh và phi hoàn chỉnh của câu tồn hiện, nhờ đó người đọc có thể hiểu thêm về bản chất của loại câu này. Một nghiên cứu khác của Wang Zhi Jie, Yan Xiao Li là bài Sự rút gọn, mở rộng và biến đổi của câu tồn tại trong văn bản (học báo Đại học Nội Mông Cổ, quyển 32 kỳ 4, 2006). Không như các nghiên cứu trước đây thường chỉ nghiên cứu câu tồn tại ở trạng thái “tĩnh”, tác giả bài viết phân tích câu tồn tại ở trạng thái “động”, nghiên cứu về ba dạng “động” của câu tồn tại đó là trường hợp rút gọn (tỉnh lược), trường hợp mở rộng và trường hợp biến đổi. Hệ thống ví dụ và ngữ liệu sử dụng trong bài viết vô cùng phong phú, đơn giản, dễ hiểu, tuy chỉ là bài viết hội thảo ngắn nhưng cũng có những giá trị tham khảo nhất định cho chúng tôi. Luận văn thạc sĩ Nghiên cứu đối chiếu câu tồn tại chữ 有(Có) trong tiếng Trung và tiếng Việt của Ruan Shi Li Xin (Đại học Sư phạm Hoa Đông, 2006) cũng là một tài liệu tham khảo rất có ích cho luận văn. Tác giả luận văn lấy câu tồn tại chữ 有(Có) trong tiếng Trung làm đối tượng nghiên cứu, phân tích một cách có hệ thống và đi từ nhiều góc độ, phương pháp để làm nổi bật 10
ba phương diện cú pháp, ngữ nghĩa và ngữ dụng của câu tồn tại chữ 有(Có) trong tiếng Trung và tiếng Việt. Đặc biệt, luận văn Nghiên cứu đối chiếu câu tồn hiện trong tiếng Trung và tiếng Việt của Cheng Deng Qun (Đại học Dân tộc Quảng Tây, 2015) gợi cho chúng tôi khá nhiều ý tưởng nghiên cứu dựa trên những điểm mà luận văn này chưa làm được. Luận văn này đã làm được các việc như phân tích các điểm giống và khác nhau về cú pháp, ngữ nghĩa và ngữ dụng của câu tồn hiện trong tiếng Trung và tiếng Việt, từ đó rút ra một số quy tắc về mặt chức năng ngữ pháp của câu tồn hiện và một số quy luật khi chuyển dịch từ tiếng Trung sang tiếng Việt. Tuy nhiên, luận văn này phân tích khá nhiều về mặt ngữ dụng, ngữ nghĩa của câu tồn tại, những kết quả của luận văn hầu hết là đưa ra các tổng kết về cách sử dụng các mô hình câu tồn tại cụ thể mà không đề cập đến phương pháp chuyển dịch từ Trung sang Việt (và ngược lại). Đồng thời các ví dụ luận văn này sử dụng đều là những ngữ liệu tự nhiên, còn luận văn của chúng tôi lấy tư liệu trực tiếp từ tác phẩm TQDN - do đó các ví dụ của chúng tôi đều mang đậm phong cách ngôn ngữ văn học. Cách thức triển khai đề tài của chúng tôi cũng hoàn toàn khác vì hướng nghiên cứu của luận văn là phương pháp dịch câu tồn tại dựa trên kết quả khảo sát, thống kê, không phải chỉ đơn giản là nghiên cứu về cách sử dụng câu tồn tại trong tiếng Trung và tiếng Việt. Tiếp cận từ phương pháp giảng dạy ngoại ngữ, luận văn Phân tích lỗi sai của sinh viên Việt Nam khi sử dụng câu tồn tại tiếng Trung của Pei Shi Qiu Qiong (Đại học Cát Lâm, 2012) đã chỉ ra những lỗi sai sinh viên Việt Nam hay mắc phải khi sử dụng câu tồn tại trong tiếng Trung. Trên cơ sở đó phân 11
tích nguyên nhân và đưa ra các đề xuất, phương pháp khắc phục. Luận văn sử dụng hình thức điều tra bảng hỏi, sử dụng các lý thuyết về phân tích lỗi sai, từ đó thống kê, phân loại các lỗi sai mà sinh viên Việt Nam thường gặp khi sử dụng câu tồn hiện. Trên cơ sở phân loại, thống kê cùng với việc khái quát, mô tả các định nghĩa, khái niệm, luận văn giới thiệu các phương pháp khắc phục trong quá trình giảng dạy về câu tồn hiện tiếng Trung cho sinh viên Việt Nam. Như vậy, có thể thấy rằng nghiên cứu về câu tồn tại tiếng Trung và tiếng Việt từ góc độ so sánh, đối chiếu, khảo sát về phương pháp dịch là chưa nhiều. Hầu hết các luận văn hoặc công trình nghiên cứu đều chỉ tập trung vào phân tích, mô tả những kết cấu câu tồn tại điển hình, chỉ ra điểm giống và khác nhau giữa chúng. Đây là điểm rất khác với đề tài của chúng tôi, chúng tôi đi từ góc độ phương pháp dịch câu tồn tại, các ví dụ phân tích đều đặt trong một tác phẩm văn học nổi tiếng, đã được nhiều người biết đến, vì vậy đều là những nguồn ngữ liệu đáng tin cậy, chính xác cả về mặt nội dung lẫn hình thức. 1.1.2. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam Câu tồn tại cũng là một kiểu câu nhận được nhiều quan tâm của các học giả Việt Nam. Rất nhiều nhà ngôn ngữ nổi tiếng của Việt Nam theo chúng tôi tổng hợp, tìm hiểu được đều ít nhiều có các nghiên cứu, công trình, bài viết… về câu tồn tại. Nhà nghiên cứu nổi tiếng Diệp Quang Ban đã có nhiều công trình nghiên cứu giá trị, làm nền tảng cho nhiều nghiên cứu sau này cả về phương diện ngữ pháp, từ vựng, ngữ nghĩa,… Điển hình là công trình Một số vấn đề về câu tồn tại trong tiếng Việt ngày nay (Luận án Phó Tiến sĩ Khoa học ngữ văn, Đại học Sư phạm I, Hà Nội, 1980), sau này được in thành sách là cuốn Câu tồn 12
tại trong tiếng Việt. Nội dung nghiên cứu chủ yếu là khảo sát hành vi của từ “Có” và kết luận về khuôn hình câu chứa “có” làm trung tâm cú pháp của câu, và sự chuyển hoá của động từ chỉ hoạt động ngoại động thành nội dung và động từ chỉ trạng thái, những điều kiện tạo thành câu tồn tại. Nguyễn Kim Thản trong cuốn Nghiên cứu về ngữ pháp tiếng Việt, khi phân chia các tiểu loại động từ, tác giả có nhắc đến loại động từ tồn tại và xếp thành tiểu loại động từ tồn tại - xuất hiện - tiêu huỷ. Tác giả cũng cho rằng, bổ ngữ của những động từ này có thể đảo thành chủ ngữ. Cũng có nghĩa là theo quan điểm của tác giả, những câu mang ý nghĩa tồn tại là những câu có chủ ngữ đảo, đối tượng của hành động được nói trong câu cũng có thể trở thành chủ thể của hành động đó. Trần Ngọc Thêm (1985), trong cuốn Hệ thống liên kết văn bản tiếng Việt (Nxb. Khoa học Xã hội Hà Nội), tại mục Nòng cốt tồn tại và câu tồn tại trong văn bản (Trang 68-77), tác giả đã chỉ ra tầm quan trọng của câu tồn tại trong việc tổ chức văn bản là “dùng để đưa các đối tượng mới vào văn bản”. Tiếp đó, tác giả phân biệt câu tồn tại với câu quan hệ, tập trung phân tích thành phần nòng cốt trong câu tồn tại như chủ ngữ, vị ngữ, bổ ngữ,… chỉ ra sự khác nhau giữa câu tồn tại với câu đảo chủ - vị. Ngoài những sách chuyên ngành, nhiều luận văn, bài viết trên sách báo, tạp chí về câu tồn tại cũng có nhiều giá trị tham khảo với chúng tôi như: Võ Tân Nghĩa với công trình Đặc điểm cấu trúc ngữ pháp của câu tồn tại tiếng Trung hiện đại (so sánh với tiếng Việt) (Luận văn thạc sĩ, Đại học Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh, 2010). Có thể nói đây là một trong số ít các nghiên cứu từ góc độ so sánh, đối chiếu mô hình câu tồn tại trong tiếng Trung 13
và tiếng Việt. Luận văn phân tích sâu để khẳng định một lần nữa những kết luận về câu tồn tại những nhà nghiên cứu trước đó đã đưa ra. Trên cơ sở khảo sát loại câu này trong các văn bản tiếng Trung, sau đó so sánh với tiếng Việt ở những nội dung tương đương, tác giả chỉ ra những điểm giống và khác nhau của các mô hình câu tồn tại. Tuy nhiên như chúng tôi đã nói ở trên, hướng nghiên cứu của chúng tôi là phương pháp dịch câu tồn tại từ tiếng Trung sang tiếng Việt dựa trên kết quả khảo sát của một tác phẩm văn học dịch kinh điển, có yêu cầu rất cao cả về mặt hình thức lẫn nội dung. Điều chúng tôi hướng tới là đưa ra một nhận xét, một phương pháp dịch một kiểu câu tồn tại cụ thể, còn nghiên cứu của Võ Tân Nghĩa lại tách rời từng bộ phận cấu thành của câu tồn tại (Từ ngữ chỉ thời gian/Cụm động từ/Cụm danh từ) để phân tích và đối chiếu, so sánh điểm giống và khác nhau, nhưng lại không đề cập đến cách thức chuyển dịch của cả câu tồn tại. Đây là điểm rất khác so với hướng triển khai đề tài của chúng tôi. Tiếp cận và giới thiệu về câu tồn tại từ góc độ quan hệ với các thành phần câu, Nguyễn Văn Hiệp trong cuốn Cú pháp tiếng Việt 1 ở phần Chủ ngữ đã phân tích rất chi tiết các vấn đề liên quan đến chủ ngữ trong tiếng Việt. Đặc biệt tác giả có giới thiệu về vấn đề chủ ngữ trong một số kiểu câu gây tranh cãi, trong đó có “Câu tồn tại”. Cụ thể tác giả đưa ra ví dụ về kiểu câu “Trên bàn đặt một cuốn sách” và nhận định với những kiểu câu này thì có thể được xử lí theo hai cách khác nhau: Cách thứ nhất xem đây là câu không có chủ ngữ, tổ hợp “Trên bàn” là trạng ngữ của câu. Cách thứ hai: xem đây là câu có chủ ngữ đứng sau (chủ ngữ đảo trí). Từ những phân tích và dẫn chứng cụ thể, 1 Nguyễn Văn Hiệp, Cú pháp tiếng Việt, Nxb.Giáo dục Việt Nam, 2009. 14
tác giả đã đưa ra giải pháp và quan điểm là trong các câu tồn tại, có thể coi đoạn chỉ địa điểm ở đầu câu chính là chủ ngữ. Chính nhờ những nghiên cứu này tác giả luận văn mới nhận thấy rằng thành phần chủ ngữ của câu tồn tại rất cần được lưu ý và nghiên cứu mở rộng hơn nữa. Vì vậy trong giới hạn của luận văn, chúng tôi đã cố găng giới thiệu khái quát nhất về các quan niệm liên quan đến thành phần chủ ngữ này (chúng tôi tạm gọi là “chủ ngữ giả”) của câu tồn tại. Đỗ Hồng Dương trong bài Một cách xác định chủ ngữ trong kiểu câu "Có + X" từ góc độ lí thuyết điển mẫu (Đại học KHXH & Nhân văn, 2011), đề cập đến trường hợp chủ ngữ của các câu thường được coi là câu tồn tại trong tiếng Việt, có thể khái quát thành cấu trúc “Có + X”. Tác giả miêu tả kết cấu “Có + X”, chia thành nhóm (1): Sau “có” / “còn” là một từ hoặc một ngữ và nhóm (2): Sau “có”, “còn” là một kết cấu Chủ - Vị. Từ đó đưa ra được một số giải pháp đơn giản, nhất quán và khả thi trong việc phân tích cấu trúc cú pháp câu tiếng Việt. Nhìn chung, qua những giới thiệu ở trên, có thể thấy rằng các nghiên cứu về câu tồn tại trong tiếng Trung và tiếng Việt từ góc độ so sánh, đối chiếu và đặc biệt là khảo sát phương pháp dịch thì vẫn còn rất ít, chưa tương xứng với tiềm năng. Không chỉ những tài liệu viện dẫn chính mà chúng tôi đã giới thiệu ở trên (như của Võ Tân Nghĩa, của Cheng Deng Qun... đã đề cập đến vấn đề phương pháp dịch câu tồn tại nhưng chưa sâu), quá trình tổng hợp, tìm kiếm tài liệu tham khảo ở cả các kho dữ liệu điện tử, các thư viện... cũng không có nhiều kết quả nghiên cứu về phương pháp chuyển dịch câu tồn tại từ tiếng Trung sang tiếng Việt (và ngược lại). Vì vậy chúng tôi cho rằng tiềm năng 15