Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ văn học và Văn hóa Việt Nam: Đặc điểm thơ viết cho thiếu nhi của Dương Thuấn

Chia sẻ: Cỏ Xanh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:165

Thêm vào BST

Báo xấu

54
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Lựa chọn đề tài Đặc điểm thơ viết cho thiếu nhi của Dương Thuấn tôi nghiên cứu sự độc đáo trong việc khai thác nội dung và những nét đặc sắc về phương diện nghệ thuật trong thơ Dương Thuấn viết cho thiếu nhi. Qua đó, khẳng định những đóng góp to lớn của ông đối với sự phát triển của văn học thiếu nhi thiểu số nói riêng và văn học thiếu nhi Việt Nam nói chung.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ văn học và Văn hóa Việt Nam: Đặc điểm thơ viết cho thiếu nhi của Dương Thuấn

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Nguyễn Trần Hoài Phương ĐẶC ĐIỂM THƠ VIẾT CHO THIẾU NHI CỦA DƯƠNG THUẤN LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Thành phố Hồ Chí Minh –2019
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Nguyễn Trần Hoài Phương ĐẶC ĐIỂM THƠ VIẾT CHO THIẾU NHI CỦA DƯƠNG THUẤN Chuyên ngành : Văn học Việt Nam Mã số : 8220121 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. BẠCH VĂN HỢP Thành phố Hồ Chí Minh –2019
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn này là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi. Tất cả các kết quả trong luận văn là trung thực và chưa từng được công bố trong bất cứ công trình nào khác. Tác giả luận văn Nguyễn Trần Hoài Phương
LỜI CẢM ƠN Trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn, tôi đã nhận được rất nhiều sự giúp đỡ từ các phòng ban, thầy cô giáo và các cá nhân. Tôi xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc nhất đến TS. Bạch Văn Hợp người đã tận tâm hướng dẫn, chỉ bảo, động viên tôi trong suốt quá trình thực hiện luận văn. Tôi cũng xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc nhất đến nhà thơ Dương Thuấn đã cung cấp cho tôi những thông tin chính xác nhất về cuộc đời của nhà thơ, quý giá hơn là cho tôi những tài liệu quý giá và hướng dẫn, chỉ bảo, động viên tôi trong suốt quá trình thực hiện luận văn. Chân thành cảm ơn Phòng Sau Đại học, các thầy cô giáo và cán bộ làm việc tại khoa Ngữ văn trường Đại học Sư phạm đã nhiệt tình giảng dạy, giúp đỡ, tạo điều kiện thuận lợi cho tôi thực hiện đề tài này. Xin cảm ơn Thư viện Khoa học Tổng hợp, Thư viện trường đại học Sư phạm TP.HCM, Thư viện trường đại học Khoa học xã hội và nhân văn đã hỗ trợ tôi trong việc tìm kiếm, tra cứu tài liệu phục vụ cho đề tài luận văn. Cuối cùng, chân thành cảm ơn gia đình, người thân, bạn bè đã luôn đồng hành, động viên, hỗ trợ tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu. Thành phố Hồ Chí Minh, tháng 3 năm 2019 Tác giả luận văn Nguyễn Trần Hoài Phương
MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Lời cảm ơn Mục lục MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 Chương 1. KHÁI QUÁT VỀ THƠ THIẾU NHI VIỆT NAM HIỆN ĐẠI VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC THƠ CHO THIẾU NHI CỦA DƯƠNG THUẤN ........................................... 11 1.1. Bức tranh chung của thơ thiếu nhi Việt Nam hiện đại ................................... 11 1.1.1. Khái niệm văn học thiếu nhi ................................................................... 11 1.1.2. Khái quát về quá trình hình thành và phát triển của thơ thiếu nhi Việt Nam nói chung và thơ thiếu nhi dân tộc thiểu số nói riêng ............ 13 1.2. Dương Thuấn và hành trình viết thơ cho thiếu nhi ........................................ 19 1.2.1. Tiểu sử ..................................................................................................... 19 1.2.2. Quan niệm sáng tác cho thiếu nhi của nhà thơ Dương Thuấn ................ 23 1.2.3. Vị trí của Dương Thuấn trong nền văn học thiểu số nói riêng và văn học Việt Nam nói chung ......................................................................... 30 Tiểu kết chương 1 ................................................................................................... 36 Chương 2. ĐẶC ĐIỂM VỀ NỘI DUNG THƠ VIẾT CHO THIẾU NHI CỦA DƯƠNG THUẤN .................................................................... 37 2.1. Hình ảnh vùng đất xứ Mây - Khu vườn thiếu nhi mang linh hồn quê hương Bắc Kạn .............................................................................................. 37 2.1.1. Thiên nhiên hùng vĩ và thơ mộng – Sân chơi tự nhiên của thiếu nhi miền núi ................................................................................................... 38 2.1.2. Thế giới cây, hoa, quả – Món quà cho trẻ............................................... 43 2.1.3. Thế giới loài vật – Hơi thở của vùng cao ................................................ 53 2.2. Văn hoá truyền thống là nguồn sữa nuôi dưỡng tâm hồn trẻ thơ................... 61 2.2.1. Phong tục tập quán vùng cao ................................................................... 62 2.2.2. Khúc hát chan hoà tình yêu thương ......................................................... 69 2.3. Đời sống tâm lý của thiếu nhi vùng cao ......................................................... 80 2.3.1. Những ước mơ bé bỏng và nghị lực vươn lên giữa vùng cao ................. 80
2.3.2. Khát vọng đến với người muôn phương nhưng vẫn không quên quê hương, bản quán ...................................................................................... 84 2.3.3. Nỗi trăn trở về hiện thực cuộc sống và hướng về tương lai tươi sáng của thiếu nhi vùng cao ............................................................................ 90 Tiểu kết chương 2 ................................................................................................... 95 Chương 3. ĐẶC ĐIỂM NGHỆ THUẬT THƠ VIẾT CHO THIẾU NHI CỦA DƯƠNG THUẤN .................................................................... 96 3.1. Hình ảnh thơ mang tính biểu tượng gần gũi với thiếu nhi vùng cao ............. 96 3.1.1. Núi ........................................................................................................... 98 3.1.2. Trăng ...................................................................................................... 100 3.1.3. Mây, sương ............................................................................................ 103 3.1.4. Ngựa....................................................................................................... 105 3.2. Thể thơ đa dạng phù hợp với tâm lý trẻ thơ ................................................. 107 3.2.1. Thể thơ tự do .......................................................................................... 107 3.2.2. Hình thức đồng dao................................................................................ 109 3.3. Ngôn ngữ đậm sắc thái vùng cao ................................................................. 114 3.3.1. Song ngữ Tày - Kinh ............................................................................. 115 3.3.2. Giàu tính họa, tính nhạc ......................................................................... 120 3.4. Giọng điệu dí dỏm, hài hước, yêu thương, trìu mến dành cho thiếu nhi ..... 122 3.4.1. Dí dỏm, hài hước ................................................................................... 123 3.4.2. Yêu thương, trìu mến ............................................................................. 125 3.5. Chất liệu dân gian được khai thác hiệu quả ................................................. 129 3.5.1. Hình thức phỏng theo cốt truyện, câu nói dân gian ............................... 130 3.5.2. Hình thức thơ ngụ ngôn ......................................................................... 134 Tiểu kết chương 3 ................................................................................................. 138 KẾT LUẬN ........................................................................................................... 139 TÀI LIỆU THAM KHẢO.................................................................................... 142 PHỤ LỤC
1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Nếu ví văn học Việt Nam như một bầu trời trong xanh thì văn học thiếu nhi là những áng mây tạo nên vẻ đẹp phong phú cho nền văn học của nước nhà. Ý nghĩa hơn, văn học thiếu nhi không tồn tại cá biệt mà có mối quan hệ mật thiết đối với văn học người lớn. Thiếu văn học cho trẻ em thì lịch sử văn học người lớn cũng như ý nghĩa của nó sẽ không đầy đủ. Hơn nữa, không ai có thể phủ nhận vai trò to lớn của văn học thiếu nhi trong việc bồi đắp tâm hồn, xây dựng nhân cách cho trẻ, như nhà thơ Hữu Thỉnh đã từng đề cao chức năng giáo dục của văn học thiếu nhi đối với trẻ thơ: “Văn học thiếu nhi rất quan trọng và không thể thiếu. Mỗi tác phẩm có giá trị được ví như một người thầy không những bồi dưỡng tâm hồn mà còn định hướng cho các em” (Phạm Ngọc Huệ, 2009). Vì vậy, văn học thiếu nhi luôn có một vị trí quan trọng trong nền văn học của nhân loại nói chung và là một bộ phận không thể thiếu, góp phần làm nên diện mạo văn học nước nhà nói riêng. Một khi trẻ em còn thì văn học dành cho thiếu nhi mãi còn và vẫn cần những công trình nghiên cứu về bộ phận văn học ấy. Đó chính là lí do đầu tiên khiến tôi quyết định lựa chọn mảng văn học thiếu nhi Việt Nam để nghiên cứu. 1.2. Một ghi nhận từ tình hình thực tế, văn học thiếu nhi Việt Nam đang đứng trước một thử thách lớn. Những nguyên nhân có thể do xã hội phát triển theo hướng hiện đại hóa, sự bùng nổ của công nghệ thông tin, sự tác động của nền kinh tế thị trường, thương mại hóa khiến bộ phận văn học thiếu nhi hiện đại Việt Nam thất thế trước sự xâm chiếm, bành trướng của những tác phẩm văn học thiếu nhi nước ngoài được dịch sang tiếng Việt, nhất là mảng truyện tranh. Trong bài phỏng vấn Văn học thiếu nhi Việt Nam thừa bề rộng thiếu chiều sâu do Thanh Vân thực hiện vào năm 2007, nhà văn Trần Hoài Dương, một người dành cả cuộc đời gắn bó với công việc sáng tác văn học cho trẻ em trong một bài phỏng vấn đã nhận xét về tình hình phát triển văn học thiếu nhi Việt Nam như sau: Đội ngũ sáng tác trên diện rộng, đông đảo. Tuy nhiên, những tác giả có cá tính, bản sắc riêng thì hiếm. Người viết trẻ lại không có ý định theo đuổi đến
2 cùng con đường viết văn cho thiếu nhi. Lớp trẻ chưa đột biến, lớp già như tôi thì gần hết vốn, mệt mỏi và khó bắt kịp đời sống hiện đại. Phải thừa nhận là chúng ta có một nền văn học thiếu nhi, nhưng suốt mấy chục năm nay nó vẫn còn mang nhiều tính mô phạm, giáo điều. Đúng, tốt đẹp, tính giáo dục cao nhưng lại thiếu những điều cơ bản: chất kì diệu, yếu tố mơ mộng, bay bổng, tưởng tượng phong phú… những thứ mà trẻ con rất cần. Số tác giả chuyên sáng tác cho thiếu nhi này càng ít dần và nay hầu như buông bút hoặc chuyển hướng viết sang mảng đề tài khác, thể loại khác. Vào các hiệu sách, sẽ thấy sự có mặt của văn học thiếu nhi thật quá ít ỏi. Truyện tranh thì có nhiều, nhưng truyện chữ thì rất ít, sách thơ càng vắng bóng hơn. Thật khó tìm mua được một tập thơ ưng ý trong các hiệu sách cho con trẻ và phải thừa nhận rằng, so với nhu cầu thực tế thì các em vẫn thiếu và “đói” văn hóa nghệ thuật, đặc biệt là trẻ ở nông thôn, miền núi, vùng sâu, vùng xa. Bên cạnh đó, mảng nghiên cứu văn học thiếu nhi đương đại vẫn chưa được quan tâm và đầu tư tương xứng. Một phần do thiếu chuyên gia trong lĩnh vực này, một phần khác cũng không kém quan trọng là sức hút của văn học thiếu nhi đối với những người làm công tác giảng dạy, nghiên cứu văn học vẫn chưa đủ mạnh so với văn học dành cho người lớn. Có thể thấy rằng, việc đáp ứng nhu cầu đọc của thiếu nhi Việt Nam đang được đặt ra khá bức thiết, cùng với nó là hàng loạt những vấn đề xoay quanh việc người cầm bút phải viết thế nào để lôi cuốn những độc giả nhỏ tuổi. Với sự đánh giá cao vị trí quan trọng của văn học thiếu nhi, đặc biệt ở chức năng định hướng tính thiện, sự tử tế, phát triển cảm xúc tích cực cho các em trong thời đại thông tin mà người lớn vô cùng lo lắng về sự nhiễu loạn của nó thì chúng tôi nghĩ rằng, việc nghiên cứu sáng tác của những cây bút tiêu biểu viết cho thiếu nhi cũng là một trong những cách góp phần tìm kiếm hướng đi hiệu quả cho nền văn học thiếu nhi Việt Nam hiện nay.
3 1.3. Trước thực trạng văn học thiếu nhi đang còn nhiều khoảng trống vì số tác giả chuyên viết cho thiếu nhi ngày càng ít dần, viết cho thiếu nhi là điều đáng khích lệ. Đặc biệt, những cây bút miền núi viết cho thiếu nhi càng xứng đáng được khuyến khích và trân trọng. Giữa lúc thơ cho thiếu nhi càng hiếm hơn so với thể loại văn xuôi. Những người vẫn còn đam mê sáng tác thơ cho thiếu nhi như Dương Thuấn quả là đáng quý vô cùng. Đáng trân trọng hơn nữa khi Dương Thuấn là nhà thơ dân tộc Tày có màu sắc riêng khá tiêu biểu trước hàng loạt tên tuổi các nhà văn, nhà thơ dân tộc thiểu số khác như Nông Quốc Chấn, Nông Minh Châu, Nông Viết Toại, Y Phương, Vi Hồng, Hoàng Triều Ân, Bàn Tài Đoàn, Cao Duy Sơn, Ma Trường Nguyên… Khi mà các nhà văn lớp trước cũng như các cây bút cùng thời chuyên tâm với những sáng tác dành cho người lớn thì Dương Thuấn “cầm dao tự phát lối cho mình”, ông dành phần lớn thời gian, tâm sức viết cho thiếu nhi. Mảng sáng tác thơ cho thiếu nhi không dễ viết bởi khi sáng tác, tác giả phải đặt mình vào ngôn ngữ, tâm lý của trẻ em để cảm, để hiểu và cho ra đời những bài thơ hồn nhiên, trong sáng nên không nhiều nhà thơ theo đuổi đề tài này. Với một tình yêu dành cho trẻ em, nhà thơ Dương Thuấn đã sáng tác một cách say sưa cho thiếu nhi để trong nghìn bài thơ ông đã viết, những tác phẩm cho thiếu nhi chiếm tỷ lệ đáng kể trong thơ Dương Thuấn, có thể kể đến một số tập thơ thiếu nhi nổi bật trong sự nghiệp thơ ca của ông: Cưỡi ngựa đi săn, Bà lão và chích chòe, Trăng Mã Pì Lèng, Thơ với tuổi thơ, Chia trứng công… Năm 2010, Dương Thuấn là nhà thơ dân tộc thiểu số đầu tiên cho ra đời Tuyển tập thơ song ngữ Tày - Kinh dày 2.000 trang gồm ba tập, đặc biệt tập thứ ba chỉ dành riêng cho thiếu nhi. Đến nay, Dương Thuấn đã có những thành công đáng ghi nhận ở mảng sáng tác thơ dành cho thiếu nhi. Năm 1986, ông đoạt giải khuyến khích cuộc thi Thơ viết cho thiếu nhi do Hội Nhà văn Việt Nam và Trung ương Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh phối hợp tổ chức. Năm 1992, Dương Thuấn nhận “cú đúp” giải A Giải thưởng văn học thiếu nhi hàng năm của Hội Nhà văn Việt Nam và giải Nhất của Hội giao lưu văn hóa Nhật - Việt với tập thơ Cưỡi ngựa đi săn. Kể từ đó, Dương Thuấn vẫn cần mẫn làm giàu thêm, đẹp thêm những sáng tác của mình. Tấm lòng của Dương Thuấn – một nhà
4 thơ Tày đối với văn học thiếu nhi nước nhà cho tôi thêm một lý do lựa chọn nhà thơ Dương Thuấn trong số những cây bút viết về thiếu nhi để tìm hiểu nghiên cứu. Với tất cả những suy nghĩ trên cùng sự ngưỡng mộ, kính trọng sâu sắc nhà thơ dân tộc thiểu số Dương Thuấn - một người đã dành tấm lòng ưu ái cho mảng văn học thiếu nhi hiện đại Việt Nam, tôi quyết định chọn đề tài luận văn Đặc điểm thơ viết cho thiếu nhi của Dương Thuấn làm đề tài luận văn. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 2.1. Nhóm bài giới thiệu về Dương Thuấn trong các công trình nghiên cứu về văn học thiếu nhi và văn học thiểu số Việt Nam Thơ Dương Thuấn viết cho thiếu nhi đã được giới thiệu trong một số công trình nghiên cứu về văn học thiếu nhi Việt Nam nói chung và văn học dân tộc thiểu số nói riêng. Những công trình nghiên cứu này dù chỉ mới điểm qua song vẫn có sự nhìn nhận, đánh giá đúng, xứng đáng về giá trị mảng thơ thiếu nhi dân tộc thiểu số của Dương Thuấn. Khi đưa ra nhận định về văn học thiếu nhi Việt Nam, tác giả Vân Thanh trân trọng những thành công đã đạt được của thơ thiếu nhi, trong đó không thể thiếu sự góp sức của các nhà thơ và Dương Thuấn cũng được nhà thơ kể đến dù rằng tác giả không chú tâm đề cập cụ thể chi tiết về thơ thiếu nhi của các nhà thơ dân tộc: “Từ những năm 90 trở lại đây, thơ viết cho các em thật sôi nổi. Trong đó, nổi lên những tác giả sớm có phong cách riêng như Nguyễn Hoàng Sơn với Dắt mùa thu vào phố, Bờ ve ran của Mai Văn Hai, Cưỡi ngựa đi săn của Dương Thuấn… Các nhà thơ trên đã làm sáng hẳn vùng thơ cho các em” (Vân Thanh, 2002). Trong cuốn Giáo trình văn học trẻ em của Lã Thị Bắc Lý, tác giả nhận xét khái quát về văn học thiếu nhi miền núi “ngày càng phát triển và ghi nhiều thành tựu với các tác phẩm tiêu biểu”. Trong đó, tác giả đề cao vai trò của thơ thiếu nhi Dương Thuấn đối với nền văn học thiếu nhi Việt Nam nói chung và văn học thiếu nhi dân tộc thiểu số nói riêng: Dương Thuấn với hàng loạt bài thơ viết về con người và mảnh đất vùng cao đã làm cho người đọc càng hiểu và yêu mến hơn sự hồn nhiên, mộc mạc và đời
5 sống tâm hồn chất phác mà biết bao nghĩa tình gắn bó với cách mạng của đồng bào, nhất là của các em dân tộc thiểu số phía Bắc. Năm 2010, Tuyển tập thơ Dương Thuấn viết cho thiếu nhi được xuất bản song ngữ (tiếng Kinh và tiếng Tày) đã làm phong phú hơn mảng văn học viết về đề tài miền núi của văn học thiếu nhi Việt Nam. Cũng cùng tác giả, bài Cảm nhận về văn học thiếu nhi thế kỉ XXI góp lời bình tinh tế về nội dung cũng như cảm hứng thơ thiếu nhi của Dương Thuấn: Đó là một thế giới trẻ thơ cùng thiên nhiên vùng cao hết sức sống động. Đó là cỏ cây, hoa trái muôn sắc màu, là tiếng suối reo là hòn sỏi thần kì, là tiếng hò săn bắt là một làn khói sớm với mùi thịt nướng, là những phong tục tập quán huyền thoại làm mê đắm lòng người...cảm hứng bao trùm trong những vần thơ ông viết cho trẻ con là tình yêu tha thiết với bản Hon với núi rừng Bắc Kạn. Dương Thuấn đã làm sống dậy cả một nền văn hoá Tày. Như vậy, trong các công trình nghiên cứu về văn học thiếu nhi và văn học thiểu số Việt Nam, cái tên Dương Thuấn được nhắc đến song vẫn còn chìm khuất, hoà lẫn dưới cái nhìn trên diện rộng, bao quát toàn cảnh nên chỉ dừng lại ở việc nhìn nhận, đánh giá chung chứ chưa đi sâu nghiên cứu cụ thể, có hệ thống, toàn diện và đầy đủ về những sáng tác của riêng Dương Thuấn. Tuy nhiên, những công trình này đều cho thấy sự hoà điệu chung của thơ viết cho thiếu nhi của Dương Thuấn trong dòng chảy thi ca dân tộc. 2.2. Nhóm bài giới thiệu, nghiên cứu tác phẩm thơ thiếu nhi của Dương Thuấn Cho đến nay đã có nhiều công trình, bài viết quan tâm nghiên cứu vẻ đẹp thơ Dương Thuấn và hầu hết những bài tiểu luận, phê bình văn học về thơ Dương Thuấn đã được đã được tập hợp trong cuốn Dương Thuấn - Hành trình từ bản Hon do Đỗ Thị Thu Huyền tuyển chọn và giới thiệu. Những bài viết này đã tiếp cận thơ Dương Thuấn từ những khía cạnh khác nhau. Bài viết mở đầu cuốn sách của Đỗ Thị
6 Thu Huyền mang tính chất khái quát, đem đến cho người đọc một cái nhìn bao quát về sự nghiệp cũng như con người Dương Thuấn: “Thơ Dương Thuấn như rượu ủ men lá càng uống càng ngấm, càng để lâu càng dễ mềm môi người uống...” (Đỗ Thị Thu Huyền, 2009). Kế tiếp là những phần “Khi Dương Thuấn hát với sông Năng”, “Hành trình đi tìm bóng núi và mơ ước một chân trời” bao gồm nhiều bài viết của các tác giả như Nông Thị Ngọc Hòa, Vũ Nho, Chu Văn Sơn, Uông Thái Biểu, Đỗ Ngọc Thống, Nông Quốc, Chấn Vân Long, Lò Ngân Sủn… Hầu hết những bài viết này đều khai thác những sáng tác viết về quê hương, về tình yêu của nhà thơ với đối tượng nghiên cứu là bản sắc văn hóa dân tộc, nét đặc trưng nổi bật trong thơ ông Dương Thuấn. Đáng chú ý có hai bài viết tiệm cận với việc nghiên cứu thơ thiếu nhi của Dương Thuấn là Đọc Chia trứng công của Dương Thuấn của Phùng Ngọc Diễn và bài viết Dương Thuấn và tập Thơ với tuổi thơ của Trần Thúy Hằng. Tuy nhiên, hai bài viết chỉ dừng lại ở việc giới thiệu tác phẩm, vài khía cạnh cụ thể mà chưa đi sâu khảo sát, nghiên cứu một cách có hệ thống và toàn diện về đặc điểm thơ thiếu nhi của Dương Thuấn. Phần cuối cuốn sách là một số bài phỏng vấn nhà thơ Dương Thuấn được thực hiện ở nhiều thời điểm khác nhau, điển hình có: Nhà thơ Dương Thuấn: Tôi là con trai của núi cao rừng thẳm của Đường Thiên Huệ; Trò chuyện với nhà thơ Dương Thuấn của Vũ Ngọc Phượng; Trước hết phải biết tự hào về dân tộc mình của Trần Hoàng Thiên Kim; Thơ Dương Thuấn - Dòng sông Tày chảy mãi của Trần Thị Nương.v.v…Những bài viết này cho ta thấy rõ hơn quan điểm của nhà thơ Dương Thuấn về nghệ thuật cũng như cuộc sống, giúp người đọc có cái nhìn định hướng trong việc tiếp cận với thơ thiếu nhi của ông. Cuốn sách Dương Thuấn hành trình từ bản Hon của Đỗ Thị Thu Huyền đã giúp người đọc tiếp cận với thơ Dương Thuấn từ các góc độ khác nhau, chủ yếu khám phá đề tài và cá tính sáng tạo. Từ đó, bước đầu hình dung được hướng đi của đề tài đặc điểm thơ Dương Thuấn viết cho thiếu nhi. Ngoài các bài viết được giới thiệu ở phần trên, gần đây, thơ viết cho thiếu nhi của Dương Thuấn cũng đã được nghiên cứu ở mức độ tập trung hơn như bài viết Thơ Dương Thuấn viết cho thiếu nhi của Trần Thị Đoàn và Mai Việt Hồng cho thấy tình yêu hồn nhiên và đắm đuối từ khung cảnh thiên nhiên đến cuộc sống giản dị,
7 đơn sơ của con người vùng cao qua lăng kính của thiếu nhi miền núi. Bài viết tập trung khai thác thiên nhiên trong thơ thiếu nhi của Dương Thuấn ở ba phương diện chính: bức tranh bốn mùa, thế giới cây quả, hoa lá và thế giới loài vật. Trong Lời giới thiệu tuyển tập thơ thiếu nhi của Dương Thuấn (2010), nhà nghiên cứu phê bình văn học Chu Văn Sơn đã đưa ra nhận xét khái quát chung về thế giới nghệ thuật trong thơ thiếu nhi của Dương Thuấn. Tác giả gọi đó là một “khu vườn thiếu nhi” mà ở đó nhà thơ: … đã mở mang, đã khai phá bao nhiêu năm nâng niu từng tấc đất, tỉ mẩn với từng lối đi, từng con suối, từng mỏm đá, từng góc núi, gieo trồng ở đây đủ những loại cây cỏ của quê hương, chăm nuôi đủ những loại chim thú của đồng rừng mình, dựng lên những khu vui chơi lễ hội của dân tộc mình…Vào đây, các cháu có thể ngắm bao nhiêu là hoa, nếm bao nhiêu là quả, nghe thổi khèn, nghe hát ru, nghe cổ tích rồi chơi ném còn, ném thia lia, đánh quay, đánh yến, chơi bập bênh, chơi đu, cưỡi ngựa, bắn nỏ, đi săn trong núi, bơi thuyền trên sông Năng, đi câu cá và ngắm cảnh hồ Ba Bể… Trong luận văn thạc sĩ Thế giới nghệ thuật thơ Dương Thuấn (2012), Phùng Trọng Vĩnh đã đi sâu tìm hiểu không gian nghệ thuật trong thơ Dương Thuấn, trong đó có “khu vườn thiếu nhi” của Dương Thuấn “được Dương Thuấn dày công xây đắp, tỉ mẩn tạo dựng từ những chất liệu gần gũi, quen thuộc trong đời sống hằng ngày của người Tày ở vùng núi Bắc Kạn” và cùng với không gian đó, người viết cũng khám phá thế giới nhân vật trong thơ Dương Thuấn: “Chủ yếu là những con vật quen thuộc gần gũi với tâm hồn trẻ thơ miền núi…là sự xuất hiện của những sự vật, hiện tượng và những vật dụng quen thuộc trong gia đình. Tất cả tạo thành một thế giới sống động dành riêng cho trẻ thơ”. Nhân vật trữ tình trong thơ Dương Thuấn gắn với hình ảnh “chú bé bản Hon hóm hỉnh, có tâm hồn trong sáng tinh khôi”. Có thể nói thơ thiếu nhi của Dương Thuấn được soi chiếu dưới cái nhìn tổng quan, khái quát về toàn bộ thế giới nghệ thuật.
8 Qua thực tiễn khảo sát và nghiên cứu, tôi nhận thấy các sáng tác của Dương Thuấn nói chung cũng như thơ ông viết cho thiếu nhi nói riêng đã được các nhà nghiên cứu và độc giả quan tâm, chú ý. Tất cả đã khẳng định tài năng của Dương Thuấn viết cho thiếu nhi. Tuy nhiên chưa có một nghiên cứu nào đi sâu tìm hiểu một cách hệ thống, toàn diện về thơ của Dương Thuấn viết cho thiếu nhi. Lịch sử nghiên cứu của những người đi trước là một gợi ý và là định hướng quý báu để chúng tôi nghiên cứu đề tài Đặc điểm thơ viết cho thiếu nhi của Dương Thuấn. 3. Mục đích nghiên cứu Lựa chọn đề tài Đặc điểm thơ viết cho thiếu nhi của Dương Thuấn tôi nghiên cứu sự độc đáo trong việc khai thác nội dung và những nét đặc sắc về phương diện nghệ thuật trong thơ Dương Thuấn viết cho thiếu nhi. Qua đó, khẳng định những đóng góp to lớn của ông đối với sự phát triển của văn học thiếu nhi thiểu số nói riêng và văn học thiếu nhi Việt Nam nói chung. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng mà đề tài quan tâm tìm hiểu, minh định là thơ viết cho thiếu nhi của Dương Thuấn. Với đối tượng nghiên cứu như trên, phạm vi tư liệu khảo sát chủ yếu của đề tài là Tuyển tập thơ Dương Thuấn (tập III) viết cho thiếu nhi. Trong một số trường hợp cần thiết, chúng tôi cũng sẽ liên hệ với các tác phẩm khác cùng tác giả hoặc một số tập thơ viết cho thiếu nhi của các nhà thơ khác để có cái nhìn bao quát, toàn diện hơn về đặc điểm thơ Dương Thuấn viết cho thiếu nhi. 5. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện đề tài này, chúng tôi sử dụng các phương pháp nghiên cứu cơ bản sau: 5.1. Phương pháp thống kê, phân loại Phương pháp thống kê là phương pháp được vay mượn từ ngành khoa học chuyên biệt của toán học: đó là ngành thống kê học. Trong nghiên cứu văn học, thống kê là một phương pháp phụ trợ rất có hiệu quả để làm tăng sức thuyết phục cho những kết luận có thể rút ra được từ các phương pháp khác. Khi đã có được những tác phẩm của nhà văn Dương Thuấn, phương pháp thống kê là phương pháp
9 cần thiết giúp chúng tôi có thể thống kê, phân loại các sáng tác của tác giả theo hệ thống thể loại, đề tài, những sáng tạo trong ngôn ngữ, từ đó sẽ dễ dàng có được cái nhìn tổng quát, khách quan về những đặc điểm về nội dung và nghệ thuật trong thơ viết cho thiếu nhi của Dương Thuấn. 5.2. Phương pháp nghiên cứu lịch sử - xã hội Tìm hiểu về thơ viết cho thiếu nhi của Dương Thuấn, không thể nào không đặt tác giả và tác phẩm trong dòng chảy của lịch sử hình thành và phát triển văn học thiếu nhi Việt Nam nói chung, thơ thiếu nhi của dân tộc thiểu số nói riêng. Chính vì thế, chúng tôi đã sử dụng phương pháp nghiên cứu lịch sử - xã hội để qua đó có thể thấy được những biến đổi thăng trầm của thơ thiếu nhi và những đóng góp của Dương Thuấn đối với bộ phận văn học thiếu nhi. 5.3. Phương pháp phân tích, tổng hợp Chúng tôi sử dụng phương pháp phân tích như một công cụ để tìm hiểu cụ thể một đặc điểm nào đó về nội dung và nghệ thuật trong các tác phẩm thơ của Dương Thuấn. Tuy nhiên, phân tích cần đi liền với tổng hợp để các kết luận không mang tính ngẫu nhiên vụn vặt mà thể hiện sự đánh giá mang tính khái quát, toàn diện và thuyết phục hơn về đặc điểm thơ viết cho thiếu nhi của Dương Thuấn. 5.4. Phương pháp đối chiếu, so sánh Sử dụng phương pháp này người viết nhận thấy được đặc điểm chung và riêng giữa thơ Dương Thuấn với thơ viết cho thiếu nhi, từ đó làm nổi bật đặc điểm nội dung và nghệ thuật của thơ Dương Thuấn. 5.5. Phương pháp liên ngành Nghiên cứu thơ viết cho thiếu nhi của Dương Thuấn không thể nào tách rời với nghiên cứu văn hóa dân tộc thiểu số, đặc biệt là dấu ấn văn học dân gian Tày. Vì vậy, bài viết soi chiếu các vấn đề văn học dưới góc nhìn văn hóa dân tộc để thấy được toàn diện các khía cạnh của vấn đề ở phương diện khác nhau. 5.6. Phương pháp thi pháp học Đây là phương pháp sử dụng chủ yếu nhằm khám phá những nét đẹp về hình tượng nghệ thuật, ngôn ngữ, giọng điệu cũng như làm bật lên những ảnh hưởng của thi pháp văn học dân gian truyền thống dân tộc Tày trong thơ Dương Thuấn.
10 Ngoài ra, luận văn còn sử dụng một số phương pháp như: phương pháp loại hình, phương pháp hệ thống,... 6. Đóng góp của luận văn Trên cơ sở tiếp thu kế thừa và học hỏi những thành tựu của người đi trước, qua luận văn này, người viết cố gắng cung cấp cái nhìn tương đối hệ thống và toàn diện về nội dung và nghệ thuật trong mảng sáng tác cho thiếu nhi của Dương Thuấn. Từ đó, người viết có cơ sở để góp thêm một tiếng nói khẳng định những đóng góp của nhà thơ Dương Thuấn trong dòng văn học thiếu nhi Việt Nam hiện đại nói chung và văn học thiếu nhi dân tộc thiểu số Việt Nam nói riêng. Hy vọng kết quả nghiên cứu của đề tài Đặc điểm thơ viết cho thiếu nhi của Dương Thuấn sẽ là nguồn tư liệu bổ ích đối với quá trình tìm hiểu văn học Bắc Kạn và văn học dân tộc thiểu số, đồng thời, bồi dưỡng tình cảm yêu mến, tự hào của bạn đọc gần xa đối với nhà thơ Dương Thuấn - một nguồn suối trong mát của thơ ca Tày hiện đại Việt Nam. Đồng thời đề tài còn góp phần nâng cao kiến thức cho người nghiên cứu, cung cấp thêm một tài liệu phục vụ cho việc giảng dạy, nghiên cứu văn học địa phương ở Bắc Kạn nói riêng và khu vực miền núi nói chung. 7. Cấu trúc của luận văn Ngoài các phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn được trình bày trong ba chương: Chương 1: Khái quát về thơ thiếu nhi Việt Nam hiện đại và hành trình sáng tác thơ cho thiếu nhi của Dương Thuấn Chương 2: Đặc điểm về nội dung trong thơ viết cho thiếu nhi của Dương Thuấn Chương 3: Đặc điểm về nghệ thuật trong thơ viết cho thiếu nhi của Dương Thuấn
11 Chương 1. KHÁI QUÁT VỀ THƠ THIẾU NHI VIỆT NAM HIỆN ĐẠI VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC THƠ CHO THIẾU NHI CỦA DƯƠNG THUẤN 1.1. Bức tranh chung của thơ thiếu nhi Việt Nam hiện đại 1.1.1. Khái niệm văn học thiếu nhi Văn học thiếu nhi vốn là một khái niệm gây nhiều tranh cãi giữa giới nghiên cứu phê bình, giảng dạy văn học và giới sáng tác. Các nhà nghiên cứu phê bình, giảng dạy văn học cho rằng trong quá trình tiếp nhận văn học, không cần phân biệt rạch ròi đối tượng tiếp nhận thành hai loại người lớn và trẻ em, bởi vì người lớn và trẻ em đều thích những tác phẩm văn học hấp dẫn, có giá trị nghệ thuật cao. Trong khi đó, các nhà văn nhà thơ lại cho rằng rất cần có sự phân biệt đó vì trong sự nghiệp sáng tác văn học của mình, có nhiều tác giả đã dành trọn vẹn tâm huyết của mình để sáng tạo ra những tác phẩm dành riêng cho trẻ em. Hơn nữa, thực tế sáng tác cho thấy có một đội ngũ đông đảo các nhà văn, nhà thơ vừa sáng tác cho người lớn vừa sáng tác cho trẻ em. Trong ý thức của mỗi nhà văn, nhà thơ, việc sáng tác cho trẻ em có những yêu cầu đòi hỏi khác với việc sáng tạo cho người lớn, cho nên tác phẩm văn học dành cho mỗi đối tượng chắc chắn cũng có những đặc điểm khác nhau. Năm 1992, lần đầu tiên khái niệm văn học thiếu nhi đã được giới thiệu trong cuốn Từ điển thuật ngữ văn học đã dung hòa các ý kiến tranh luận. Đây là khái niệm về văn học thiếu nhi được nhiều người biết đến và sử dụng rộng rãi trong các cuốn giáo trình giảng dạy về văn học thiếu nhi, tiêu biểu có nhà nghiên cứu Lã Thị Bắc Lý dùng trong cuốn Giáo trình văn học trẻ em. Theo đó, văn học thiếu nhi được định nghĩa như sau: Văn học thiếu nhi theo nghĩa hẹp gồm những tác phẩm văn học hoặc phổ cập khoa học dành riêng cho thiếu nhi. Tuy vậy, khái niệm văn học thiếu nhi cũng thường bao gồm một phạm vi rộng rãi những tác phẩm văn học thông thường (cho người lớn) đã đi vào phạm vi đọc của thiếu nhi, như Đôn Ki-hô-tê của
12 M.Xéc-van-tex, Rô-bin-xơn Cơ-ru-xô của Đ. Đi-phô, Gu-li-vơ du kí của Gi. Xuýt-tơ, Túp lều bác Tôm của H. Bi-sơ-Xtâu. (Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi, 1999) Giáo trình lý luận văn học và văn học thiếu nhi của Bùi Thanh Truyền dẫn lại quan niệm về văn học thiếu nhi Vân Thanh và Nguyên An trong Bách khoa thư Văn học thiếu nhi Việt Nam (2003) một cách tường tận hơn, chi tiết hơn. Khái niệm văn học thiếu nhi được nhận diện ở nhiều góc độ: chủ thể sáng tác, nhân vật trung tâm, mục đích sáng tác,đối tượng tiếp nhận… Cụ thể: Mọi tác phẩm được mọi nhà sáng tạo ra với mục đích giáo dục, bồi dưỡng tâm hồn, tính cách cho thiếu nhi. Nhân vật trung tâm của nó là thiếu nhi, và đôi khi cũng là người lớn, hoặc là một cơn gió, một loài vật, một đồ vật, một cái cây… Tác giả của văn học thiếu nhi không chỉ là chính các em mà cũng là các nhà văn thuộc mọi lứa tuổi. Những tác phẩm mà thiếu nhi thích thú tìm đọc. Bởi vì các em đã tìm thấy trong đó cách nghĩ cách cảm cùng những hành động gần gũi với cách nghĩ cách cảm và cách hành động của chính các em, hơn thế, các em còn tìm được ở trong đó một lời nhắc nhở, một sự răn dạy, với những nguồn động viên khích lệ, những sự dẫn dắt ý nhị, bổ ích… trong quá trình hoàn thiện tính cách của mình. (Bùi Thanh Truyền và Nguyễn Thanh Tâm, 2012) Nhìn chung, hiện nay chúng ta có nhiều cách tiếp cận khác nhau nên có nhiều quan niệm khác nhau về văn học thiếu nhi. Từ việc tham khảo, tổng hợp các ý kiến từ các nguồn tài liệu đã dẫn ở trên, ta có thể hiểu một cách chung nhất về văn học thiếu nhi như sau: Văn học thiếu nhi là một bộ phận của văn học nhưng hướng tới một loại đối tượng độc giả nhất định, có tính chất đặc thù đó là lứa tuổi thiếu nhi. Theo đó, để tương ứng với lứa tuổi thiếu nhi, mục đích sáng tác, nội dung, đề tài cũng như hình
13 thức thể hiện của bộ phận văn học thiếu nhi cũng có tính đặc thù. Những tác phẩm văn học là những sáng tác của cả trẻ em và người lớn dành cho đối tượng là các thế hệ thiếu nhi. Nội dung đề tài của văn học thiếu nhi tương đối rộng, từ những câu chuyện gần gũi, quen thuộc với vốn trải nghiệm của trẻ đến những chuyện hoang đường viễn tưởng để thoả mãn tâm lý thích khám phá của trẻ thơ. Nhân vật trung tâm trong tác phẩm văn học thiếu nhi có thể là thiếu nhi hoặc người lớn, là con người hoặc là thế giới tự nhiên. Ở đó là cả một thế giới được quan sát dưới lăng kính hồn nhiên trong trẻo của trẻ thơ được các em thích thú, say mê. Văn học thiếu nhi có tác dụng hướng đến việc giáo dục nhân cách đạo đức, bồi dưỡng tâm hồn cho thế hệ trẻ. Trong bài viết Từ cuộc sống hôm nay văn học chuẩn bị bản lĩnh và lòng tin cho con em chúng ta bước vào thế kỉ XXI tác giả Hà Xuân Trường đã nêu lên những suy nghĩ của mình về khái niệm văn học thiếu nhi: “Nếu hiểu một cách đầy đủ, theo tôi nghĩ, văn học thiếu nhi gồm ba bộ phận: văn học về thiếu nhi, văn học cho thiếu nhi và văn học của thiếu nhi, hai bộ phận sau có những đặc điểm riêng biệt, mà văn học thiếu nhi là bao trùm” (Vân Thanh, 2003). Từ đó, tác giả đề xuất lấy bộ phận chủ yếu văn học cho thiếu nhi để chỉ nền văn học viết cho các em và viết về các em. Nhìn chung hiện nay bạn đọc và đông đảo các nhà nghiên cứu vẫn quen dùng cụm từ văn học thiếu nhi để chỉ bộ phận văn học dành cho tuổi nhỏ. 1.1.2. Khái quát về quá trình hình thành và phát triển của thơ thiếu nhi Việt Nam nói chung và thơ thiếu nhi dân tộc thiểu số nói riêng Cùng với nền văn học thiếu nhi Việt Nam, bên cạnh mảng văn xuôi thiếu nhi, thơ thiếu nhi Việt Nam đã có cả một quá trình hình thành và phát triển và đạt được nhiều thành tựu rực rỡ đáng ghi nhận. Trước Cách mạng tháng Tám năm 1945 ở Việt Nam, ngoài thơ ca dân gian, thơ viết cho thiếu nhi có rất ít. Nguyễn Văn Vĩnh tập hợp những bài ca dao, những bài hát truyền miệng trong dân gian thành quyển Trẻ con hát trẻ con chơi ư?, dịch thơ ngụ ngôn của Jean de La Fontaine từ tiếng Pháp sang tiếng Việt được cả người lớn và trẻ em thích thú. Tản Đà viết Lên sáu, Lên tám là sách giáo khoa thời bấy giờ. Nguyễn Văn Ngọc dựa vào các ý thơ ngụ ngôn nước ngoài để sáng tác hoặc
14 phóng tác, tập hợp trong quyển Đông Tây ngụ ngôn, ngoài ra ông còn viết Nhi đồng lạc viên. Tú Mỡ khai thác mảng đề tài dân gian, ông có một vài quyển truyện thơ thú vị với lời thơ trong sáng, lành mạnh được các em yêu thích như Nàng Bạch Tuyết và bảy chú lùn (dựa theo truyện cổ Grim), Tấm Cám,… Bác Hồ có hai bài thơ giáo dục các em tình yêu nước và lòng căm thù giặc: Kêu gọi thiếu nhi, Trẻ chăn trâu (1941). Từ sau Cách mạng tháng Tám thành công, nền văn học thiếu nhi Việt Nam nói chung mới phát triển toàn diện, trở thành một nền văn học thực sự vì các em và cho các em. Giai đoạn kháng chiến chống Pháp (1945 – 1954) là chặng đường mở đầu cho nền văn học thiếu nhi Việt Nam nói chung, thơ thiếu nhi nói riêng. Năm 1946, tờ Thiếu sinh - tiền thân của báo Tiền Phong ra mắt tạo nên phong trào viết cho thiếu nhi. Năm 1948, Hội Văn nghệ Việt Nam thành lập đã có một bộ phận chuyên về văn học thiếu nhi do nhà văn Tô Hoài cùng đồng chí Hồ Trúc đại diện cho Đoàn Thanh niên đảm nhiệm. Võ Quảng và Phạm Hổ đã đến với các em sớm nhất bằng những tập thơ như Gà mái hoa, Em thích em yêu nhưng những tập thơ hay như thế không nhiều. Giai đoạn miền Bắc xây dựng chủ nghĩa xã hội, miền Nam kháng chiến chống Mỹ (1955 – 1964). Hòa bình trên miền Bắc đã tạo điều kiện cho văn học thiếu nhi phát triển. Ngày 17/06/1957, nhà xuất bản Kim Đồng thành lập mở ra một giai đoạn phát triển mới của văn học thiếu nhi Việt Nam. Một đội ngũ khá hùng hậu sáng tác thơ cho thiếu nhi xuất hiện với những tên tuổi tiêu biểu và những tập thơ tiêu biểu như Gà mái hoa, Thấy cái hoa nở (Võ Quảng), Em thích em yêu, Những người bạn nhỏ (Phạm Hổ), Tiếng hát chim non (Thy Ngọc), Mười nàng tiên (Vũ Ngọc Bình), Bà Túng (Tú Mỡ), Dê trắng trên cung trăng (Thái Hoàng Linh), Chuyện em bé cười ra đồng tiền (Tế Hanh),… Ngoài các tên tuổi trên, còn có một số tác giả chuyên viết cho người lớn cũng có những bài thơ thiếu nhi ở giai đoạn này như Bảo Định Giang, Nguyễn Đình, Nguyễn Xuân Sanh, Thanh Tịnh, Nhược Thủy,… Năm 1961, Tuyển tập thơ văn cho thiếu nhi 1945 – 1960 tuyển chọn 50 tác giả ra đời (nhà xuất bản Văn học). Đây là tuyển tập thơ văn đầu tiên ghi nhận thành tựu bước đầu của nền văn học thiếu nhi trong đó có thơ thiếu nhi.