Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ Văn học và Văn hoá Việt Nam: Tản văn của Nguyễn Quang Thiều

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:97

Thêm vào BST

Báo xấu

23
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bố cục của luận văn gồm phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, luận văn được xây dựng thành 3 chương: Chương 1 - Tản văn của Nguyễn Quang Thiều trong tản văn Việt Nam đương đại; Chương 2 - Hoài niệm về văn hóa làng quê Việt Nam vùng Bắc bộ trong tản văn Nguyễn Quang Thiều; Chương 3 - Một số phương diện nghệ thuật tự sự đặc sắc trong tản văn của Nguyễn Quang Thiều. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ Văn học và Văn hoá Việt Nam: Tản văn của Nguyễn Quang Thiều

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ĐỖ NGỌC HẠNH NHUNG TẢN VĂN CỦA NGUYỄN QUANG THIỀU LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM THÁI NGUYÊN - 2019
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ĐỖ NGỌC HẠNH NHUNG TẢN VĂN CỦA NGUYỄN QUANG THIỀU Ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 8 22 01 21 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS NGUYỄN ĐỨC HẠNH THÁI NGUYÊN - 2019
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi. Những nội dung trong luận văn “Tản văn của Nguyễn Quang Thiều” là do tôi thực hiện dưới sự hướng dẫn trực tiếp của PGS. TS. Nguyễn Đức Hạnh. Các kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng công bố trong các công trình khác. Mọi tham khảo trong luận văn đều được ghi trong mục tham khảo với tên tác giả, tên công trình và thời gian rõ ràng. Nếu không đúng như đã nêu trên, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về đề tài của mình. Tác giả Luận văn Đỗ Ngọc Hạnh Nhung i
LỜI CẢM ƠN Sau hai năm nghiên cứu và học tập tại Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên, đến nay tôi đã hoàn thành chương trình khóa học Thạc sỹ chuyên ngành Văn học Việt Nam và hoàn thành luận văn: “Tản văn của Nguyễn Quang Thiều”. Để hoàn thành luận văn thạc sĩ này, tôi xin trân trọng cảm ơn Ban giám hiệu, Khoa Sau đại học, Khoa Ngữ văn, Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên cùng các Thầy, Cô giáo đã trực tiếp giảng dạy và giúp đỡ trong suốt quá trình học tập tại trường. Tác giả xin chân thành cảm ơn nhà văn Nguyễn Quang Thiều, tác giả cuốn tản văn “Mùi của kí ức”; “Có một kẻ rời bỏ thành phố” đã cung cấp nhiều thông tin và tư liệu quý báu để tôi hoàn thành cuốn luận văn này! Đặc biệt, tác giả luận văn xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới giảng viên hướng dẫn: PGS.TS Nguyễn Đức Hạnh, người thầy luôn tận tình hướng dẫn, chỉ bảo trong suốt thời gian tác giả nghiên cứu và hoàn thành luận văn! Cuối cùng, xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, người thân, bạn bè và đồng nghiệp đã giúp đỡ, động viên tôi hoàn thành luận văn này. Tác giả Luận văn Đỗ Ngọc Hạnh Nhung ii
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................ i MỤC LỤC............................................................................................................iii MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................. 1 2. Lịch sử vấn đề .................................................................................................. 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................... 6 4. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 7 5. Nhiệm vụ của luận văn .................................................................................... 8 6. Đóng góp mới của luận văn ............................................................................. 9 7. Cấu trúc của luận văn ...................................................................................... 9 PHẦN NỘI DUNG ............................................................................................. 10 Chương 1: TẢN VĂN CỦA NGUYỄN QUANG THIỀU TRONG TẢN VĂN VIỆT NAM ĐƯƠNG ĐẠI......................................................................... 10 1.1. Vài nét về nhà văn Nguyễn Quang Thiều và các sáng tác của ông............ 10 1.1.1. Tiểu sử ..................................................................................................... 10 1.1.2. Quá trình sáng tác và giải thưởng ............................................................ 11 1.1.3. Quan điểm sáng tác của Nguyễn Quang Thiều ....................................... 13 1.2. Tản văn của Nguyễn Quang Thiều trong bộ phận tản văn Việt Nam đương đại ................................................................................................. 16 1.2.1. Khái niệm về tản văn ............................................................................... 16 1.2.2. Khái quát về tản văn Việt Nam đương đại .............................................. 17 1.2.3. Tản văn Nguyễn Quang Thiều - Một tiếng nói độc đáo trong tản văn Việt Nam hôm nay................................................................................... 21 Tiểu kết Chương 1 ............................................................................................. 24 Chương 2: HOÀI NIỆM VỀ VĂN HÓA LÀNG QUÊ VIỆT NAM VÙNG BẮC BỘ TRONG TẢN VĂN CỦA NGUYỄN QUANG THIỀU ....................... 25 2.1. Tình yêu và sự luyến tiếc cho những giá trị văn hóa truyền thống của làng quê Việt Nam đang mai một .............................................................. 25 iii
2.1.1. Văn hóa kiến trúc của làng quê trong quá trình đô thị hóa ..................... 26 2.1.2. Văn hóa ẩm thực của làng quê đồng bằng Bắc bộ .................................. 34 2.1.3. Văn hóa tâm linh, tín ngưỡng, phong tục, tập quán của làng quê đồng bằng Bắc bộ ...................................................................................... 45 2.2. Tình yêu và niềm tự hào dành cho những người dân quê - chủ thể sáng tạo, bảo tồn và truyền lại những giá trị văn hóa truyền thống .......... 51 2.2.1. Người dân quê Bắc Bộ - chủ thể sáng tạo giá trị văn hóa truyền thống của làng quê ..................................................................................... 51 2.2.2. Người dân quê Bắc Bộ - chủ thể tiếp nhận, thưởng thức, lưu giữ và bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống .......................................................... 53 Tiểu kết chương 2 .............................................................................................. 56 Chương 3: MỘT SỐ PHƯƠNG DIỆN NGHỆ THUẬT TỰ SỰ ĐẶC SẮC TRONG TẢN VĂN CỦA NGUYỄN QUANG THIỀU. ..................................... 57 3.1. Hình tượng người trần thuật ....................................................................... 57 3.1.1. Hình tượng người trần thuật thi sĩ . ......................................................... 58 3.1.2. Hình tượng người trần thuật triết luận ..................................................... 64 3.2. Biểu tượng nghệ thuật trong tản văn Nguyễn Quang Thiều ...................... 69 3.2.1. Hình tượng làng Chùa - biểu tượng cho văn hóa làng quê đồng bằng Bắc Bộ .......................................................................................... 70 3.2.2. Hình tượng bà và mẹ - biểu tượng cho những người nông dân Bắc Bộ tài hoa và tình nghĩa ......................................................................... 73 3.3. Ngôn ngữ nghệ thuật trong tản văn Nguyễn Quang Thiều ........................ 76 3.3.1. Ngôn ngữ giàu chất thơ ........................................................................... 76 3.3.2. Ngôn ngữ giàu chất chính luận ................................................................ 79 Tiểu kết Chương 3 ............................................................................................. 81 KẾT LUẬN ........................................................................................................ 82 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................. 84 PHỤ LỤC ............................................................................................................... iv
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1. Nguyễn Quang Thiều là một trong những tên tuổi sáng giá nhất của nền văn học Việt Nam hiện đại. Ông thành công trong cả hai lĩnh vực thơ và văn xuôi, ngoài ra ông còn là một họa sĩ không chuyên khá nổi tiếng trong nền hội họa Việt Nam đương đại. Bạn đọc và giới nghiên cứu phê bình văn học Việt Nam thường chú ý tìm hiểu và đánh giá về Nguyễn Quang Thiều ở tư cách một nhà thơ xuất sắc với nhiều cách tân mới mẻ, táo bạo. Việc nghiên cứu các tác phẩm văn xuôi của Nguyễn Quang Thiều nói chung và các tập tản văn, tiểu luận nói riêng xét về mặt thành tựu còn rất khiêm tốn, chưa thực sự tương xứng với các giá trị tiềm ẩn trong các tác phẩm này. Đặc biệt các tập tản văn và tiểu luận của Nguyễn Quang Thiều mới chỉ được giới thiệu sơ lược ở một số bài báo mà chưa có một công trình nghiên cứu chuyên sâu nào tìm hiểu đánh giá toàn diện về nó. Chính vì lý do đó, chúng tôi chọn đề tài “Tản văn của Nguyễn Quang Thiều” để thực hiện luận văn của mình. 2. Nguyễn Quang Thiều vừa là nhà thơ, nhà văn đồng thời ông còn là một họa sĩ. Sự giao thoa giữa các đặc trưng thể loại khác nhau là một thực tế gợi mở nhiều vấn đề học thuật cần nghiên cứu. Thơ văn Nguyễn Quang Thiều mang đậm nét của sự giao thoa đó. Ở đây không chỉ là sự cộng sinh thể loại trong từng tác phẩm diễn ra như một quy luật tất yếu của văn học nghệ thuật từ ngàn đời, mà còn là dấu vết chủ nghĩa hậu hiện đại ít nhiều tác động đến sáng tác của Nguyễn Quang Thiều, và đã để lại những “dấu vết” trong hàng loạt cách tân táo bạo của ông. Khi nghiên cứu vấn đề này chúng tôi muốn góp một tiếng nói nhỏ bé nhằm nhận diện và lý giải sức sống, vẻ đẹp và cả sự phức tạp của dòng chảy văn xuôi Việt Nam đương đại, với sự vận động và biến đổi không ngừng của nó do tác động của bối cảnh lịch sử, bối cảnh văn hóa ở thời đại hôm nay. 3. Là một giáo viên giảng dạy môn Ngữ Văn ở trong nhà trường, nghiên cứu về tản văn của Nguyễn Quang Thiều sẽ cho chúng tôi có thêm tư liệu bổ ích để giảng dạy tốt hơn phần Văn học Việt Nam hiện đại. 1
4. Văn xuôi Việt Nam đương đại là một bộ phận văn học đang vận động, biến đổi và chưa hoàn kết. Việc nghiên cứu và đánh giá về nó bao giờ cũng khó khăn hơn việc nghiên cứu đánh giá những tác phẩm văn học đã được khẳng định trong quá khứ. Với đề tài này, chúng tôi hy vọng sẽ đóng góp thêm một phần tư liệu tham khảo bổ ích cho công tác dạy và học phần văn học Việt Nam hiện đại trong nhà trường các cấp, cho những ai yêu thích và muốn tìm hiểu về bộ phận sáng tác này. Chính vì những lí do kể trên, chúng tôi mạnh dạn lựa chọn đề tài “Tản văn của Nguyễn Quang Thiều” để nghiên cứu và hoàn thành chương trình thạc sĩ của mình. 2. Lịch sử vấn đề Đến với văn chương, Nguyễn Quang Thiều đã tự tạo cho mình một cây bút đa dạng, chưa bao giờ nhà văn chịu bó mình trong một thể loại nhất định. Chính điều này đã tạo nên cho văn chương đương đại một cây bút đa dạng, tài hoa. Nguyễn Quang Thiều được mệnh danh là kẻ đa tài. Từ thơ, truyện ngắn, tiểu thuyết, chân dung văn học, tản văn và tiểu luận, ở thể loại nào Nguyễn Quang Thiều cũng thể hiện được một cá tính sáng tạo riêng. Là một nghệ sĩ đa tài như vậy, Nguyễn Quang Thiều và sáng tác của ông đã có được sự quan tâm của rất nhiều bạn đọc và của giới nghiên cứu phê bình văn học. Cho đến nay, đã có không ít bài báo, tạp chí, các tiểu luận, các công trình nghiên cứu đánh giá về các tác phẩm của ông trên các lĩnh vực thơ, văn xuôi và dịch thuật...Có rất nhiều tờ báo lấy Nguyễn Quang Thiều làm nguồn đề tài như các trang báo: Nhà báo và công luận, dân trí, vanvn.net, tạp chí sông Hương, Vnexpress, Giáo dục và thời đại… Đặc biệt là sau khi nhà văn nhận giải thưởng thơ Hàn Quốc thì tên tuổi ông trên các tờ báo càng nhiều. Trước hết về mảng thơ, trong cuộc tọa đàm khoa học “Thơ Việt Nam hiện đại và Nguyễn Quang Thiều” nhân xuất bản tập thơ “Châu thổ” Nguyễn Đăng Điệp khẳng định: “Nguyễn Quang Thiều là một hiện tượng nổi bật trong số 2
những cây bút từ sau 1975, với những cách tân ráo riết, táo bạo”[57]. Trong bài viết “Đám mây thơ trên cây ánh sáng” tác giả Nguyễn Việt Chiến đã viết: “những đám mây thơ của anh vẫn cuồn cuộn sức sống thi ca nhưng lại thắp trên cái cây ánh sáng những ngọn lửa của ngôn ngữ tình yêu và khát vọng sống” [2], những cách tân trong thơ Nguyễn Quang Thiều là sự cần thiết cho thơ ca Việt Nam trong quá trình hiện đại hóa và có vai trò tạo ra một diện mạo mới cho thơ ca. Sau khi xuất bản tập “Sự mất ngủ của lửa” năm 1992, Nguyễn Quang Thiều đã định hình một giọng điệu, ngôn ngữ riêng và mới trong thơ ca Việt Nam hiện đại. Có thể kể đến một số công trình nghiên cứu về thơ Nguyễn Quang Thiều như: Nguyễn Quang Thiều trong tiến trình đổi mới thơ Việt Nam sau 1975 của Nguyễn Thị Hiền (2003); Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều - thơ ca có thể cứu rỗi thế giới của Phùng Hiệu (2015); Sự mất ngủ của lửa hay sự thao thức của một hồn thơ của Đông La. Những ý kiến đánh giá về sự sáng tạo, cách tân của Nguyễn Quang Thiều được đặt trong bối cảnh không ngừng vận động và phát triển của văn học Việt Nam đương đại. Trong số 45 gương mặt được điểm diện thì Nguyễn Quang Thiều được xem là xu hướng cách tân đích thực và tích cực với những vần thơ được biết đến ở những năm 90 của thế kỉ XX, Nguyễn Quang Thiều đã góp phần làm cho thơ đương đại Việt Nam khởi hành sang chặng đường mới. Từ những bài viết trên cho thấy thơ Nguyễn Quang Thiều luôn nhận được sự quan tâm và ủng hộ từ phía bạn đọc và giới phê bình văn học, điều đó khẳng định nhà thơ đã xác lập cho mình cá tính và phong cách riêng trong nền thơ ca Việt Nam. Nguyễn Quang Thiều không chỉ là nhà thơ tiên phong mà ông còn là cây bút văn xuôi giàu sáng tạo và thành công, cho đến nay Nguyễn Quang Thiều đã xuất bản 15 tập văn xuôi với các tiểu thuyết và truyện ngắn xuất sắc. Trong bài Hộp đen - Nguyễn Quang Thiều in trên báo Văn nghệ số 17 +18 (24 - 8 - 2012), tác giả Thiên Sơn nhận định: “Truyện ngắn của Nguyễn Quang Thiều hấp dẫn bởi chất thơ, bởi những chi tiết độc đáo và cả sắc màu kỳ ảo, chiều 3
sâu nhân văn và triết lý. Anh thường tạo ra những chi tiết đầy bất ngờ cuối mỗi truyện, gây được ấn tượng sau mỗi cái kết. Vượt qua biên giới lãnh thổ, thơ và truyện ngắn của Nguyễn Quang Thiều đã được in thành sách và được giới thiệu trên các tạp chí và báo ở các nước như Mỹ, Pháp, Nga, Úc, Ireland, Nhật, Hàn Quốc, Venezuela, Colombia, Na Uy, Thụy Điển, Malaysia...” [29]. Trên website http://nico-paris.com/tin-tuc-170/chiec-binh-ruou-cua-nguyen- quang-thieu.vhtm trong bài viết “Chiếc bình rượu của Nguyễn Quang Thiều”, tác giả bài viết có nhắc đến nhận xét của Denis Billboz đánh giá “Với phong cách viết nhẹ nhàng, trong sáng chảy xuyên yên ả như sông Đáy chở ta đi giữa dòng yêu thương, tươi mát và tràn đầy xúc cảm, tác giả tìm kiếm một nơi ẩn ngụ thanh bình... Vẻ thanh bình, giản dị và tươi mát kia chỉ là một phần hiển hiện từ một tảng băng giấu che những vết thương chưa lành hẳn, những kỷ niệm nặng nề, những nỗi đau còn sót lại của một cuộc chiến. Nhưng, như con phượng hoàng, dân tộc Việt Nam hôm nay đang gắng làm sống lại từ tro bụi một kỷ nguyên mới thanh bình”[55]. Như vậy, cũng giống như ở mảng thơ, văn xuôi của Nguyễn Quang Thiều hấp dẫn và lôi cuốn độc giả bởi một phong cách nghệ thuật độc đáo, đồng thời đóng góp những cách tân mới mẻ cho nền văn xuôi đương đại. Cho đến nay các có thể kể đến luận án, luận văn nghiên cứu về Nguyễn Quang Thiều như: Luận án Nguyễn Quang Thiều trong tiến trình đổi mới thơ Việt Nam sau 1975 của Nguyễn Thị Hiền, ở luận án này tác giả nghiên cứu đặc điểm thơ Nguyễn Quang Thiều ở phương diện nội dung và hình thức nghệ thuật. Các luận văn Đặc điểm văn xuôi của Nguyễn Quang Thiều qua truyện ngắn và ký của tác giả Phạm Thị Thảo. Tác giả luận văn đi sâu khai thác truyện ngắn của Nguyễn Quang Thiều đồng thời nghiên cứu đặc điểm nội dung, nghệ thuật trong cách viết truyện ngắn và ký của ông. Truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều nhìn từ góc độ thể loại là luận văn của tác giả Tăng Thị Hoàn khai thác về truyện ngắn của Nguyễn Quang Thiều dưới góc độ thể loại. Truyện ngắn 4
Nguyễn Quang Thiều dưới góc nhìn trần thuật học - luận văn của tác giả Nguyễn Thị Sen khai thác về truyện ngắn của Nguyễn Quang Thiều dưới góc nhìn trần thuật học với hình thức tổ chức tự sự. Cái tôi trữ tình trong thơ Nguyễn Quang Thiều của tác giả Lý Thị Nhiên lại đi sâu tìm hiểu, phân tích phong cách sáng tạo của cái tôi Nguyễn Quang Thiều trong thơ. Luận văn của Nguyễn Thu Hằng với đề tài Truyện ngắn, tản văn Nguyễn Quang Thiều từ góc nhìn phê bình sinh thái, tác giả đã nghiên cứu, tìm hiểu và phân tích để làm sáng rõ những đóng góp của truyện ngắn và tản văn của Nguyễn Quang Thiều từ góc nhìn phê bình sinh thái. Trong khóa luận tốt nghiệp Đại học, tác giả Nguyễn Thị Thanh Nguyên đã chọn cho mình đề tài Đặc điểm thơ văn xuôi của Nguyễn Quang Thiều và Mai Văn Phấn. Bên cạnh đó còn có rất nhiều tác giả đã chọn thơ, văn xuôi của Nguyễn Quang Thiều làm đối tượng nghiên cứu. Không chỉ thành công ở lĩnh vực thơ và văn xuôi, Nguyễn Quang Thiều bằng kinh nghiệm và vốn sống của mình qua những năm tháng đói khổ chiến tranh, những ám ảnh trong tiềm thức, sự trải nghiệm đa dạng trong đường đời cùng những suy ngẫm đậm chất thế sự đã góp phần đánh thức mảng tản văn. Ông ngợi ca vẻ đẹp văn hóa Việt. Đó là vẻ đẹp của sự Chân - Thiện - Mỹ, vẻ đẹp về những số phận, những cuộc đời, những con người, những nét văn hóa mang đậm truyền thống dân tộc. Với các tập tản văn Có một kẻ rời bỏ thành phố (2010); Người kể chuyện lúc nửa đêm và những giấc mộng (2015); Mùi của ký ức (2017). Nguyễn Quang Thiều đưa độc giả đến thế giới vẻ đẹp của một thời quá vãng, gợi lên không khí trầm mặc, suy tư và đầy hoài niệm. Trong buổi tọa đàm giới thiệu về tác phẩm Người kể chuyện lúc nửa đêm và những giấc mộng (2015), họa sĩ Lê Thiết Cương quan niệm rằng: “dù là văn chương hay hội họa, thì một tác phẩm ấn tượng là tác phẩm phải tạo được ám ảnh cho người đọc, và cuốn sách này đã làm được điều đó”[51]. Để nói về tác phẩm mới của nhà văn Nguyễn Quang Thiều, Nguyễn Đăng Điệp cho rằng: “ Tác giả đã khắc họa một không gian âm tính đậm nét. Văn phong của Nguyễn Quang Thiều là sự giao thoa giữa trường phái văn học hiện đại và văn học hậu hiện 5
đại” [51]. Còn Chu Văn Sơn chia sẻ: “Tôi là người đọc văn Nguyễn Quang Thiều rất sớm và khá trọn vẹn. Trong văn của anh hình ảnh sông Đáy trở đi trở lại như một ám ảnh. Nhưng ám ảnh sâu nhất trong tác phẩm của Nguyễn Quang Thiều lại là ám ảnh về cái chết. Trong cuốn sách này ta sẽ bắt gặp hàng loạt các sự vật, hiện tượng đối lập nhau cùng tồn tại như: bóng tối- ánh sáng, sự sống- cái chết. Dường như Nguyễn Quang Thiều quan tâm nhiều đến “phần âm” của cuộc sống. Nói về nó là cách anh khơi gợi lên sự phục sinh và cội nguồn của cuộc sống” [51]. Nguyễn Quang Thiều đến với văn chương bắt đầu từ thơ, cho nên trong tản văn của ông luôn tràn đầy sự lãng mạn, tư duy hình ảnh, suy ngẫm, tưởng tượng và thấm đẫm chất thơ. Qua khảo sát các bài báo, đề tài, luận văn, luận án, các nhận định đánh giá về các tác phẩm thơ, truyện ngắn, tiểu thuyết và tản văn của Nguyễn Quang Thiều, một thực tế cho thấy tản văn của ông khá nhiều, tuy nhiên nếu như mảng thơ và truyện ngắn và tiểu thuyết của ông có những nhận xét, đánh giá xác đáng và có hệ thống thì tản văn lại chưa nhận được nhiều sự chú ý từ các nhà nghiên cứu, phê bình văn học. Chúng tôi thấy chưa có một công trình nghiên cứu chuyên sâu nào về tản văn của Nguyễn Quang Thiều, hoặc có chăng những nhận xét đánh giá đó còn mang tính khái quát chứ chưa đi vào cụ thể, chi tiết và hệ thống. Đó là những khoảng trống, những dấu hỏi còn bỏ ngỏ, gợi dẫn cho chúng tôi lựa chọn tản văn Nguyễn Quang Thiều làm đối tượng nghiên cứu. Đến với đề tài này, chúng tôi sẽ cố gắng đưa ra những kiến giải riêng về giá trị nội dung và giá trị nghệ thuật trong tản văn của Nguyễn Quang Thiều. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Chúng tôi tập trung nghiên cứu đề tài “Tản văn của Nguyễn Quang Thiều” với một số vấn đề nổi bật trong phạm vi nội dung của tản văn như: Bức tranh hiện thực xã hội và hình ảnh con người gắn với văn hóa làng quê, văn hóa tâm linh, văn hóa ẩm thực, tín ngưỡng, phong tục, tập quán của người Việt... Một số vấn đề nổi bật ở phương diện hình thức nghệ thuật như: hình tượng người trần 6
thuật, chất thơ và chất chính luận, biểu tượng nghệ thuật, ngôn ngữ nghệ thuật trong tản văn của Nguyễn Quang Thiều. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Chúng tôi tập trung nghiên cứu tản văn của Nguyễn Quang Thiều qua các tập: Có một kẻ rời bỏ thành phố (2010); Mùi của ký ức (2017). Ngoài ra chúng tôi có mở rộng so sánh với một số tác phẩm văn xuôi khác của chính Nguyễn Quang Thiều, với tản văn của một số nhà văn khác như: Y Phương, Hoàng Việt Hằng, Nguyễn Hữu Quý... 4. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp nghiên cứu tác giả: Để hiểu một tác phẩm cần phải có cái nhìn sâu sắc, toàn diện về tác giả và phong cách nghệ thuật của nhà văn. Bởi lẽ phong cách nghệ thuật của tác giả chi phối toàn bộ nội dung và hình thức của tác phẩm. Chúng tôi sử dụng phương pháp nghiên cứu tác giả để khai thác, tìm hiểu về nhà văn Nguyễn Quang Thiều ở các phương diện: Cuộc đời, sự nghiệp sáng tác và quan điểm nghệ thuật của ông. - Phương pháp nghiên cứu tác phẩm theo đặc trưng thể loại: Mỗi một tác phẩm đều thuộc vào một thể loại văn học khác nhau. Nguyễn Quang Thiều là một cây bút đa tài. Ông sáng tác trên nhiều thể loại như: thơ, truyện ngắn, tiểu thuyết, tản văn. Với đề tài “Tản văn của Nguyễn Quang Thiều”, vấn đề cơ bản cần khai thác, tiếp cận chính là thể loại tản văn của ông. Vì vậy, chúng tôi sử dụng phương pháp nghiên cứu tác phẩm theo đặc trưng thể loại như là một phương pháp chính, hỗ trợ đắc lực cho luận văn của mình. Phương pháp này sẽ giúp khai thác sâu hơn về thể loại tản văn, những vấn đề xoay quanh tản văn ở cả nội dung và nghệ thuật. - Phương pháp thi pháp học: Thi pháp học là cách thức phân tích tác phẩm nghiên cứu văn bản là chính, không chú trọng đến những vấn đề nằm ngoài văn bản như: tiểu sử nhà văn, hoàn cảnh sáng tác, nguyên mẫu nhân vật, giá trị hiện thực, tác dụng xã hội… Thi pháp học chỉ chú ý đến những yếu tố hình thức 7
mang tính nội dung của tác phẩm văn học như: hình tượng nhân vật – không gian – thời gian, kết cấu – cốt truyện – điểm nhìn, ngôn ngữ, thể loại… Sử dụng phương pháp này, chúng tôi phân tích, thẩm bình tản văn của Nguyễn Quang Thiều, đi từ hình thức đến nội dung của tản văn Nguyễn Quang Thiều. - Phương pháp nghiên cứu liên ngành (dân tộc học; văn hóa học…): Phương pháp nghiên cứu liên ngành là việc tiếp cận đối tượng nghiên cứu bằng nhiều cách thức dựa trên dữ liệu của nhiều chuyên ngành. Tản văn của Nguyễn Quang Thiều không chỉ là tác phẩm văn học mà còn liên quan đến văn hóa tâm linh, tín ngưỡng phong tục tập quán, yếu tố lịch sử địa lí, dân tộc… Chính vì vậy chúng tôi sử dụng phương pháp nghiên cứu liên ngành để đặt tản văn Nguyễn Quang Thiều trong nhiều hướng tiếp cận có tính liên ngành, từ đó đối tượng nghiên cứu được “soi sáng” và “đào sâu” hơn với các giá trị văn hóa, lịch sử. v.v.. Ngoài ra chúng tôi còn sử dụng một số thao tác nghiên cứu quen thuộc như: so sánh, liệt kê, phân tích, lập bảng biểu, thống kê. Tất cả các phương pháp trên có mối quan hệ thống nhất, nằm trong một thể thể thống nhất và hỗ trợ, tác động qua lại với nhau trong việc khai thác đề tài này. 5. Nhiệm vụ của luận văn 1. Khái lược về tiểu sử, sự nghiệp sáng tác, quan điểm sáng tác của Nguyễn Quang Thiều. Đặc biệt quan tâm đến thể loại tản văn trong sáng tác của nhà văn, đặt nó trong sự đối sánh với tản văn Việt Nam thời kỳ hiện đại. 2. Tập trung nghiên cứu một số phương diện đặc sắc nhất trong tản văn của Nguyễn Quang Thiều như hiện thực xã hội và con người gắn kết với văn hóa làng quê Việt Nam, một số phương diện văn hóa đặc sắc nhất được nhà văn quan tâm tái hiện: văn hóa tâm linh; văn hóa ẩm thực... Cảm hứng ngợi ca đan xen hoài niệm luyến tiếc của nhà văn khi chứng kiến nhiều giá trị văn hóa của làng quê Việt Nam đang mai một dần. 8
3. Chúng tôi tập trung nghiên cứu một số phương diện hình thức nghệ thuật trong tản văn của Nguyễn Quang Thiều: Hình tượng người trần thuật có một tình yêu sâu nặng và một tri thức uyên bác với văn hóa làng quê Việt ở Bắc bộ, ngôn ngữ có sự giao thoa ngôn ngữ chính luận và ngôn ngữ thơ, một số biểu tượng nghệ thuật có sức lay động và ám ảnh, từ đó chúng tôi khẳng định phong cách nghệ thuật của Nguyễn Quang Thiều qua những tản văn đặc sắc của ông. 6. Đóng góp mới của luận văn Đây là công trình nghiên cứu đầu tiên, toàn diện về tản văn của Nguyễn Quang Thiều. Qua việc nghiên cứu một số phương diện đặc sắc trong nội dung và hình thức nghệ thuật của tản văn Nguyễn Quang Thiều, chúng tôi mong muốn phân tích lý giải và làm sáng rõ những giá trị tiềm ẩn trong tác phẩm, phong cách nghệ thuật độc đáo và đóng góp của nhà văn đối với nền văn xuôi Việt Nam đương đại. Cũng qua việc nghiên cứu này, chúng tôi góp phần nhận diện và lý giải xu thế vận động, sự giao thoa thể loại trong tản văn Việt Nam đương đại. 7. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, phần kết luận và thư mục tài liệu tham khảo, nội dung luận văn gồm có 3 chương, cụ thể như sau: Chương 1. Tản văn của Nguyễn Quang Thiều trong tản văn Việt Nam đương đại. Chương 2. Hoài niệm về văn hóa làng quê Việt Nam vùng Bắc bộ trong tản văn Nguyễn Quang Thiều. Chương 3. Một số phương diện nghệ thuật tự sự đặc sắc trong tản văn của Nguyễn Quang Thiều. 9
PHẦN NỘI DUNG Chương 1 TẢN VĂN CỦA NGUYỄN QUANG THIỀU TRONG TẢN VĂN VIỆT NAM ĐƯƠNG ĐẠI 1.1. Vài nét về nhà văn Nguyễn Quang Thiều và các sáng tác của ông 1.1.1. Tiểu sử Là một cây bút đa tài xuất hiện thường xuyên trên thi đàn, văn đàn và với vai trò một nhà truyền bá nền văn học hiện đại Việt Nam ra thế giới, Nguyễn Quang Thiều đã tự khẳng định tên tuổi sáng giá của mình. Nguyễn Quang Thiều sinh ngày 13/2/1957 trong một gia đình viên chức tại vùng quê mộc mạc, giản dị bên bờ sông Đáy, ngôi làng quê ông đầu tiên mang tên là làng Tía Hạ, sau đó gọi là làng Chùa, sau này mới gọi là làng Hoàng Dương, xã Sơn Công, huyện Ứng Hòa, tỉnh Hà Tây (cũ). Đây là một vùng đất từ bao đời nay nổi tiếng với truyền thống hiếu học, trọng đạo đức và trọng thơ ca. Sinh ra và lớn lên trong một môi trường như vậy, Nguyễn Quang Thiều nhanh chóng nối tiếp truyền thống văn hóa quê hương. Quãng thời gian tuổi thơ của ông là chuỗi tháng ngày sống với thiên nhiên hoang dã và trong một cuộc sống còn nhiều gian khó. Chính thiên nhiên hoang dã cùng cái đói, cái nghèo đã nuôi lớn ông để đến tận bây giờ khi nhắc lại tuổi thơ, ông vẫn không quên câu nói:“Nghe vọng lại mùa châu chấu đói/ Xòe cánh bay qua vòm họng người nghèo” [40, tr9]. Mẹ ông là giáo viên - một người phụ nữ đã để lại trong ông nhiều yêu thương vì từ những lời hát ru, những câu chuyện kể của mẹ đã khơi dậy bao cảm hứng sáng tạo. Sau này tản văn ông viết về làng Chùa, hình ảnh người mẹ luôn xuất hiện và bao trùm lên toàn bộ kí ức ông. Sớm rời quê đi học, Nguyễn Quang Thiều đã nhanh chóng thành tài nhờ sự chăm chỉ, kiên trì. Sau khi tốt nghiệp đại học ở Cuba, ông trở về nước công tác ở ngành an ninh. Ông công tác tại Bộ công an và bắt đầu sự nghiệp báo chí: ông tham gia báo Văn nghệ, báo An ninh thế giới, Cảnh sát toàn cầu, sáng lập tờ Nghệ thuật mới những 10
mong mang hết tài năng của mình để cống hiến cho nước nhà. Ông là Ủy viên Hội đồng thơ, Phó Chủ tịch Hội nhà văn Việt Nam, Trưởng ban Sáng tác, Giám đốc Trung tâm Dịch thuật văn học Hội nhà văn Việt Nam khoá VIII, Phó Tổng thư ký thứ nhất Hội Nhà văn Á - Phi và Mĩ latinh, Giám đốc Tổng biên tập Nhà xuất bản Hội nhà văn Việt Nam. Hiện nay ông giữ chức vụ Phó Chủ tịch Hội nhà văn Việt Nam khóa VIII. Như vậy, cả cuộc đời Nguyễn Quang Thiều là một chuỗi tháng ngày phấn đấu, kết tinh, kế thừa truyền thống văn hóa của quê hương đồng thời tự bản thân miệt mài học tập, rèn luyện để trở thành một nghệ sĩ nổi tiếng trên văn đàn, thi đàn và cả trong linh vực hội họa. 1.1.2. Quá trình sáng tác và giải thưởng Hiện nay, trên các diễn đàn, các trang mạng xã hội, cái tên Nguyễn Quang Thiều không còn xa lạ với bất kì những ai yêu văn học, yêu hội họa. Ông là một cây bút bắt đầu sự nghiệp văn thơ khá sớm (26 tuổi), Nguyễn Quang Thiều nhanh chóng khẳng định mình là cây bút đa năng và sung sức, thường xuyên xuất hiện và được nhắc đến trên văn đàn, thi đàn, báo chí. Với tài năng thiên bẩm, ông không chỉ thành công trên một lĩnh vực, một thể loại mà ông tiếp cận, làm quen và thử sức ở khá nhiều loại hình nghệ thuật và ở nhiều thể loại văn học khác nhau. Sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Quang Thiều khá đồ sộ, cho tới nay ông đã xuất bản 10 tập thơ, 16 tiểu thuyết và truyện ngắn, 10 cuốn sách dịch, sách thiếu nhi và hơn 500 bài báo, bút ký, ghi chép, phê bình, tản văn. Thơ ca của Nguyễn Quang Thiều đã từng khơi dậy nhiều tranh luận, dẫn đến những ý kiến, những đánh giá trái chiều trên thi đàn, văn đàn và trong bạn đọc. Khi tập thơ “Sự mất ngủ của lửa” được Hội Nhà văn trao giải, sóng gió đã nổi lên từ đó. Một bên cho thơ ông là một thứ thơ cách tân, đi đầu cho hàng ngũ tiên phong trong sự đổi mới, ngược lại, một bên cho là “lai căng”, là rất “non kém về nghệ thuật”. Kể từ đó sau mỗi tác phẩm khác ông cho ra đời, sự tranh luận ấy vẫn tiếp diễn, tuy âm thầm nhưng không kém phần gay gắt. Thơ 11
Nguyễn Quang Thiều có tầm bao quát rộng, có những cách tân táo bạo về thi pháp, để hiểu hết thi pháp thơ ông là một điều không dễ dàng. Ông luôn vật lộn trăn trở tìm kiếm ngôn ngữ riêng để thể hiện tư tưởng và ý đồ nghệ thuật của mình. Chính sự đổi mới trong cách viết đã khiến ông khá thành công ở mảng thơ ca và được độc giả yêu quý, đón đọc. Tác phẩm chính: Ngôi nhà tuổi 17, 1990; Sự mất ngủ của lửa, 1992; Những người đàn bà gánh nước sông, 1995; Những người lính của làng, 1996; Thơ Nguyễn Quang Thiều, 1996; Nhịp điệu châu thổ mới, 1997; Bài ca những con chim đêm, 1999; Thơ tuyển cho thiếu nhi, 2004; Cây ánh sáng, 2009; Châu thổ, 2010. Không chỉ nổi tiếng về thơ, ông còn để lại dấu ấn về văn xuôi, tiểu luận, dịch thuật và góp phần quan trọng quảng bá văn học Việt Nam ra thế giới. Ông là người tích cực hoạt động, làm cầu nối giữa các văn nghệ sĩ Việt Nam và các văn nghệ sĩ cựu binh Mỹ. Trong sáng tác của mình ông quan tâm đến những mảnh đời, những số phận khác nhau của con người thời hậu chiến như: người lính; những người phụ nữ trong chiến tranh. Ông quan tâm đến những vấn đề nóng bỏng của xã hội như vấn đề sinh thái; vấn đề môi trường; lối sóng hiện đại của giới trẻ cũng như những những điều tưởng như nhỏ nhặt bình dị, gần gũi như: bến sông, cổng làng, bờ đê, cánh đồng... nhưng lại ẩn sâu bên trong các đề tài ấy lại là những vấn đề văn hóa lớn lao. Tác phẩm chính: Mùa hoa cải bên sông, 1989; Cái chết của bầy mối, 1991; Đứa con của hai dòng họ, 1996; Thành phố chỉ sống 60 ngày, 1991; Vòng nguyệt quế cô đơn, 1991; Cỏ hoang, tiểu thuyết, 1992; Tiếng gọi tình yêu, 1993; Kẻ ám sát cánh đồng, 1995; Người đàn bà tóc trắng, truyện ngắn, 1996; Đứa con của hai dòng họ, truyện ngắn, 1997; Truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều, 1998; Người cha, truyện thiếu nhi, 1998; Bí mật hồ cá thần, truyện thiếu nhi, 1998; Con quỷ gỗ, truyện thiếu nhi, 2000; Ngọn núi bà già mù, truyện thiếu nhi, 2001; Người nhìn thấy trăng thật, truyện ngắn, 2003; Ba người, chân dung văn học (in chung). Các tập tản văn cùng tiểu luận: Có một kẻ rời bỏ thành phố, 2010; Người kể chuyện lúc nửa 12
đêm và những giấc mộng, 2015; Mùi của ký ức, 2017. Sách dịch: Khoảng thời gian không ngủ, thơ Mỹ, 1997; Chó hoàng Đingô, truyện ngắn Úc, 1995; Năm nhà thơ hiện đại Hàn Quốc, 2002. Ngoài ra, ông còn viết kịch bản sân khấu, viết báo… ở thể loại nào ông cũng đạt được thành công lớn. Gần đây nhất ông còn có nhiều thành công trong hội họa và tham gia vào lĩnh vực điện ảnh, sân khấu. Với những đóng góp to lớn trong suốt chặng đường sáng tác hơn 30 năm, ông đã nhận được rất nhiều giải thưởng trong nước và quốc tế. Năm 1993-1994 ông đạt giải 3 cuộc thi thơ của Tạp chí Văn nghệ quân đội. Giải thơ hay 1993 của báo văn nghệ Hồ Chí Minh cho tập thơ Những người đàn bà gánh nước sông; Giải thưởng của Hội nhà văn Việt Nam năm 1993 cho tác phẩm“Sự mất ngủ của lửa” (1992). Giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật năm 2017 với các tác phẩm: “Sự mất ngủ của lửa” (1992), “Những người đàn bà gánh nước sông” (1995) và “Mùa hoa cải bên sông” (1989). Giải thưởng của Hội các nhà dịch giả văn học Quốc gia Mỹ 1998. Giải thưởng Final cho tập thơ The Women Carry River Water của The National Literary Translators Association of America năm 1998. Đáng tự hào hơn nữa, tháng 9/2018, nhà thơ Nguyễn Quang Thiều được trao Giải thưởng Changwon KC International Literary Prize (Giải thưởng văn học quốc tế Hàn Quốc Changwon) năm 2018. Đây là giải thưởng được trao cho những tác giả trong độ tuổi từ 50 - 65 có những cống hiến, đóng góp to lớn trong việc sáng tạo văn học nghệ thuật ở cả trong nước và nước ngoài. Chia sẻ về giải thưởng này, Nguyễn Quang Thiều cho biết ông vô cùng xúc động và hạnh phúc. Giải thưởng văn học uy tín này không chỉ mang lại vinh dự cho Nguyễn Quang Thiều mà còn đem đến vinh quang cho đất nước Việt Nam của chúng ta. 1.1.3. Quan điểm sáng tác của Nguyễn Quang Thiều 13
Mỗi một nhà thơ, nhà văn khi đã chọn cho mình sứ mệnh của người cầm bút thì họ luôn có quan điểm sáng tác và quan niệm nghệ thuật riêng. Nguyễn Quang Thiều cũng vậy, ngay từ khi cầm bút ông cho rằng nhà thơ, nhà văn phải là người có ý thức, có trách nhiệm trước các sáng tác của mình. Sáng tạo văn chương là một hoạt động nghệ thuật vì vậy người sáng tạo ra các tác phẩm văn học không được cẩu thả, và phải có những tác phẩm có giá trị phục vụ cuộc sống. Để có thể viết được những tác phẩm hay thì chính bản thân nhà văn, nhà thơ phải là những người trải nghiệm, phải suy ngẫm, trăn trở, tác phẩm ra đời phải từ sự đam mê, không vụ lợi. Quan niệm như vậy về nghệ thuật nên cả cuộc đời Nguyễn Quang Thiều đều cố gắng hướng và đi đúng quan niệm này. Ông luôn trăn trở nhằm phát hiện những vẻ đẹp bình dị trong đời sống, hay cảm nhận nỗi đau của thân phận con người trong và sau chiến tranh để truyền đi, gợi mở những thông điệp nhân văn cho mọi người. Ông quan niệm phải mang đến những tiếng nói nghệ thuật mới, giai điệu mới đầy sức sống và khai mở, sáng tạo là sức mạnh lớn nhất của nhà thơ. Trên trang website http://special.vietnamplus.vn/nguyen_quang_thieu tác giả Phương Mai với bài viết “Đa tài và đa mang” có đoạn: “Trong một buổi trò chuyện định hướng nghề nghiệp cho các bạn trẻ với chủ đề “Làm thế nào để trở thành một nhà văn chuyên nghiệp,” tôi có nói rằng, các bạn đừng đặt ra mục tiêu phải trở thành nhà văn của một vạn hay một triệu độc giả. Thay vào đó, trước hết, các bạn phải trở thành nhà văn của một bạn đọc - chính bản thân mình. Đó là điều rất quan trọng.Việc người cầm bút nghĩ rằng, phải viết để có cái danh, để đến một lúc nào đó sẽ “thống trị” toàn bộ bạn đọc, trong khi không giải quyết được những vấn đề nội tại của chính mình là một điều sai lầm. Xuất phát điểm như vậy sẽ không thể đưa đến những tác phẩm nghệ thuật thực sự. Người cầm bút phải viết như một nhu cầu, thói quen hàng ngày, coi đó là một lẽ đương nhiên, một việc cần phải làm. Còn nếu viết chỉ như một cuộc chơi, một sự giải tỏa ẩn ức, phiền muộn tức thời hay để ám chỉ một cá nhân, sự 14