Luận văn Thạc sĩ Quản lý kinh tế: Quản lý thu bảo hiểm xã hội trên địa bàn thị xã Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:140

Thêm vào BST

Báo xấu

27
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn nghiên cứu phân tích, đánh giá thực trạng về công tác thu bảo hiểm xã hội tại Bảo hiểm xã hội thị xã Quảng Yên. Đề xuất phương hướng và giải pháp chủ yếu nhằm hoàn thiện công tác thu bảo hiểm xã hội trên địa bàn Thị xã Quảng Yên giai đoạn 2015 đến 2020. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Quản lý kinh tế: Quản lý thu bảo hiểm xã hội trên địa bàn thị xã Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH PHẠM THANH TUẤN QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI TRÊN ĐỊA BÀN THỊ XÃ QUẢNG YÊN, TỈNH QUẢNG NINH LUẬN VĂN THẠC SĨ THEO ĐỊNH HƯỚNG ỨNG DỤNG NGÀNH: QUẢN LÝ KINH TẾ THÁI NGUYÊN - 2019
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH PHẠM THANH TUẤN QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI TRÊN ĐỊA BÀN THỊ XÃ QUẢNG YÊN, TỈNH QUẢNG NINH Ngành: Quản lý kinh tế Mã số: 8.34.04.10 LUẬN VĂN THẠC SĨ THEO ĐỊNH HƯỚNG ỨNG DỤNG Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Thị Hồng Tâm THÁI NGUYÊN - 2019
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng, số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn được thực hiện nghiêm túc, trung thực và mọi số liệu trong luận văn được trích dẫn có nguồn gốc rõ ràng. Thái Nguyên, tháng 3 năm 2019 Tác giả luận văn Phạm Thanh Tuấn
ii LỜI CẢM ƠN Trong quá trình thực hiện đề tài: “Quản lý thu bảo hiểm xã hội trên địa bàn thị xã Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh”, tôi đã nhận được sự hướng dẫn, giúp đỡ, động viên của nhiều cá nhân và tập thể. Tôi xin được bày tỏ sự cảm ơn sâu sắc nhất tới tất cả các cá nhân và tập thể đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong học tập và nghiên cứu. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn đến Ban Giám hiệu, toàn thể các Giảng viên trường Đại học Kinh tế và Quản trị Kinh doanh - Đại học Thái Nguyên đã nhiệt tình giảng dạy, truyền đạt kiến thức trong suốt quá trình theo học tại trường và tạo điều kiện thuận lợi nhất trong thời gian học tập và nghiên cứu nhằm hoàn thành chương trình Cao học. Với tình cảm trân trọng nhất, tôi xin bày tỏ sự cảm ơn chân thành, sâu sắc tới TS. Nguyễn Thị Hồng Tâm đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ trong quá trình thực hiện luận văn. Trong quá trình thực hiện đề tài, tôi còn được sự giúp đỡ và cộng tác của các đồng chí tại địa điểm nghiên cứu, tôi xin chân thành cảm ơn. Tôi xin cảm ơn sự động viên, giúp đỡ của bạn bè và gia đình đã giúp tôi thực hiện luận văn này. Tôi xin trân trọng cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 03 năm 2019 Tác giả luận văn Phạm Thanh Tuấn
iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ................................................................................................ ii MỤC LỤC .................................................................................................... iii DANH MỤC TỪ, CỤM TỪ VIẾT TẮT ....................................................... vi DANH MỤC CÁC BẢNG ........................................................................... vii DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ ........................................................ viii MỞ ĐẦU........................................................................................................ 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ................................................................................. 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ...................................................................................... 4 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.................................................................... 4 4. Những đóng góp của Luận văn .................................................................... 4 5. Kết cấu của luận văn ................................................................................... 5 Chương 1 CƠ SỞ L Ý LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI ............................................................................. 6 1.1. Cơ sở lý luận về quản lý thu bảo hiểm xã hội ............................................ 6 1.1.1. Một số khái niệm liên quan đến đề tài .................................................... 6 1.1.2. Vai trò của quản lý thu BHXH ............................................................... 7 1.1.3. Nguyên tắc của quản lý thu bảo hiểm xã hội .......................................... 9 1.1.4. Mục đích của quản lý thu bảo hiểm xã hội ........................................... 10 1.1.5. Nội dung quản lý thu bảo hiểm xã hội .................................................. 11 1.1.6. Các nhân tố ảnh hưởng đến quản lý thu Bảo hiểm xã hội ..................... 28 1.2. Cơ sở thực tiễn về quản lý thu bảo hiểm xã hội ....................................... 33 1.2.1. Kinh nghiệm quản lý thu BHXH của một số nước trên Thế giới ........... 33 1.2.2. Kinh nghiệm quản lý thu BHXH của một số địa phương trong nước .... 35 Chương 2 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................... 40 2.1. Câu hỏi nghiên cứu ................................................................................ 40 2.2. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................ 40 2.2.1. Phương pháp thu thập thông tin ........................................................... 40
iv 2.2.2. Phương pháp tổng hợp thông tin .......................................................... 41 2.2.3. Phương pháp phân tích thông tin ......................................................... 42 2.2.4. Phương pháp chuyên gia ...................................................................... 42 2.2.5. Khung phân tích .................................................................................. 43 2.3. hệ thốngg chỉ tiêu nghiên cứu ................................................................. 43 Chương 3 THỰC TRẠNG QUẢN LÝ THU BHXH TRÊN ĐỊA BÀN THỊ XÃ QUẢNG YÊN, TỈNH QUẢNG NINH .................................. 46 3.1. Khái quát đặc điểm địa bàn nghiên cứu .................................................... 46 3.1.1. Khái quát về đặc điểm tự nhiên, kinh tế – xã hội trên địa bàn thị xã Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh ................................................................. 46 3.1.2. Khái quát về Bảo hiểm xã hội thị xã Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh ...... 48 3.2. Thực trạng quản lý thu BHXH trên địa bàn thị xã Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh .......................................................................................... 53 3.2.1. Tình hình triển khai các quy định về quản lý thu BHXH bắt buộc ........ 53 3.2.2. Tình hình kiểm tra, kiểm soát việc thực hiện thu, nộp BHXH ............... 64 3.3. Phân tích những nhân tố ảnh hưởng đến công tác thu bảo hiểm xã hội khối doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn thị xã Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh giai đoạn 2014 - 2017 ................................................. 65 3.3.1. Nhận thức, ý thức, tâm lý, thói quen của người lao động và người sử dụng lao động ....................................................................................... 65 3.3.2.Tốc độ tăng kinh tế và thu nhập bình quân đầu người ........................... 66 3.3.3. Chính sách lao động việc làm, quy mô doanh nghiệp ........................... 67 3.3.4. Chế tài xử phạt, công tác thanh kiểm tra. ............................................. 68 3.3.5 Chính sách tiền lương, tuổi nghỉ hưu .................................................... 69 3.4. Đánh giá chung về quản lý thu BHXH trên địa bàn thị xã Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh .................................................................................... 70 3.4.1. Những kết quả đạt được và nguyên nhân .............................................. 70 3.4.2. Những hạn chế và nguyên nhân ........................................................... 76 Chương 4 NHỮNG GIẢI PHÁP CƠ BẢN NHẰM HOÀN THIỆN QUẢN LÝ THU BHXH TRÊN ĐỊA BÀN THỊ XÃ QUẢNG YÊN, TỈNH QUẢNG NINH ...................................................................................... 84
v 4.1. Mục tiêu quản lý thu Bảo hiểm xã hội .................................................... 84 4.2. Các giải pháp nhằm hoàn thiện quản lý thu Bảo hiểm xã hội trên địa bàn thị xã Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh ................................................ 87 4.2.1. Nhóm các giải pháp tổ chức thu bảo hiểm xã hội ................................. 87 4.2.2. Nhóm các giải pháp cho cơ quan BHXH ............................................ 101 4.2.3. Nhóm giải pháp cho người sử dụng lao động và người lao động. ........ 109 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .................................................................... 110 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................... 116 PHỤ LỤC .................................................................................................. 119
vi DANH MỤC TỪ, CỤM TỪ VIẾT TẮT BHTN : Bảo hiểm thất nghiệp BHXH : Bảo hiểm xã hội BHYT : Bảo hiểm y tế DNNQD : Doanh nghiệp ngoài quốc doanh HĐLĐ : Hợp đồng lao động TK : Tờ khai TN – QLHS : Tiếp nhận – Quản lý hồ sơ WTO : World Trade Organization – Tổ chức Thương mại thế giới
vii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1: Các mức đóng góp cơ bản qua từng thời kỳ ............................................. 11 Bảng 1.2: Mức đóng góp theo nhóm đối tượng ........................................................ 12 Bảng 1.3: Tỷ lệ đóng góp vào quỹ BHXH của người lao động và người sử dụng lao động ................................................................................................... 13 Bảng 1.4: TL,TC căn cứ theo tiền lương tối thiểu chung ......................................... 17 Bảng 3.1: Tình hình dân số và lao động thị xã Quảng Yên giai đoạn 2014-2017 .... 48 Bảng 3.2: Số đơn vị đăng ký tham gia BHXH năm 2014-2017 ............................... 55 Bảng 3.3: Số lao động tham gia BHXH năm 2014 – 2017 ....................................... 56 Bảng 3.4: Tổng hợp mức tiền lương đóng BHXH từ năm 2014 – 2017 .................. 58 Bảng 3.5: Tình hình nợ đọng BHXH từ năm 2014- 2017 ........................................ 61 Bảng 3.6: Tình hình nợ đọng BHXH của từng khối tham gia BHXH ...................... 63 từ năm 2014-2017 ..................................................................................................... 63 Bảng 3.7: Bảng tổng hợp mức độ hiểu biết của chủ sử dụng lao động về................ 66 pháp luật BHXH đối với 72 DN điều tra .................................................................. 66 Bảng 3.8: Bảng tổng hợp thu nhập bình quân của người lao động ........................... 67 tại 72 DN điều tra ...................................................................................................... 67 Bảng 3.9: Tổng hợp điều tra số lao động tại 72 DNNQD......................................... 68 Bảng 3.10: Bảng tổng hợp tình hình thanh tra, kiểm tra công tác thực hiện Luật BHXH tại các DNNQD .................................................................................... 69 Bảng 3.11: Tình hình trốn đóng BHXH khối DN từ năm 2014-2017 ...................... 76 Bảng 3.12: Số lao động tham gia theo khối loại hình năm 2017 .............................. 77 Bảng 4.1: Dự báo số lượng DNNQD giai đoạn 2017 – 2020 ................................... 86
viii DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ Sơ đồ Sơ đồ 1.1: Thu BHXH...............................................................................................21 Sơ đồ 2.1: Khung phân tích .......................................................................................43 Sơ đồ 3.1: Bộ máy tổ chức BHXH thị xã Quảng Yên ..............................................52 Biểu đồ Biểu đồ 3.1: Số đơn vị đăng ký tham gia BHXH năm 2014-2017 ...........................55 Biểu đồ 3.2: Số lao động tham gia BHXH giai đoạn 2014-2017 .............................57 Biểu đồ 3.3: Tình hình nợ đọng BHXH giai đoạn 2014-2017 ..................................62
1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Bảo hiểm xã hội đã xuất hiện và phát triển cùng với quá trình phát triển kinh tế - xã hội của nhân loại. Theo Tổ chức lao động Quốc tế (ILO) thì nước Phổ (nay là Cộng hòa Liên bang Đức) là nước đầu tiên trên thế giới ban hành chế độ bảo hiểm ốm đau vào năm 1883, đánh dấu sự ra đời của BHXH. Đến nay, hầu hết các nước trên thế giới đã thực hiện chính sách BHXH và coi nó là một trong những chính sách xã hội quan trọng nhất trong hệ thống chính sách bảo đảm an sinh xã hội. Theo thời gian các quy định về BHXH ngày càng được hoàn thiện, là chính sách an sinh xã hội giúp người lao động an tâm làm việc, phát huy hết năng lực để đóng góp cho xã hội. BHXH không đơn thuần chỉ là tiền mà người sử dụng lao động để giải quyết các chế độ chính sách, thông qua các chế độ, chính sách mà người lao động sẽ làm cho người lao động an tâm làm việc, chủ sử dụng lao động có nguồn nhân lực ổn định, có khả năng hoạch định chính sách, chiến lược kinh doanh phát triển, từ đó thúc đẩy kinh tế phát triển. Ở nước ta, chính sách BHXH đã được Đảng và Nhà nước quan tâm ngay từ những ngày đầu thành lập và thường xuyên bổ sung, điều chỉnh cho phù hợp yêu cầu thực tiễn của đất nước. Thời kỳ đổi mới, chính sách BHXH được Nhà nước quy định tại Chương 12 của Bộ luật Lao động đã được Quốc hội khóa IX thông qua tại kỳ họp thứ 5 ngày 25/6/1994. Tiếp đó Chính phủ ban hành Nghị định số 12/CP ngày 26/01/1995 kèm theo Điều lệ BHXH đối với cán bộ, công nhân, viên chức, người lao động và Nghị định số 45/CP ngày 15/7/1995 kèm theo Điều lệ BHXH đối với sĩ quan, quân nhân chuyên nghiệp, hạ sĩ quan, binh sĩ quân đội nhân dân và công an nhân dân. Theo đó, ngày 16/02/1995, Chính phủ ban hành Nghị định số 19/CP thành lập BHXH Việt Nam trên cơ sở thống nhất các tổ chức BHXH ở Trung ương và địa phương thuộc hệ thống LĐTB&XH và LĐLĐ Việt Nam. Đặc biệt ngày 29/06/2006, Quốc hội đã thông qua Luật BHXH và có hiệu lực thi hành từ 01/01/2007 đối với BHXH bắt buộc, từ 01/01/2008 đối với BHXH tự nguyện và từ 01/01/2014 đối với BH thất nghiệp, đây là cơ sở pháp lý vững chắc thực hiện quyền
2 và nghĩa vụ của các bên tham gia BHXH, nội dung của Luật thể hiện quan điểm, chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước trong lĩnh vực BHXH. Ngày 20/11/2014, Luật BHXH sửa đổi được Quốc hội khóa XIII thông qua tại Kỳ họp thứ 8, gồm 09 Chương, 125 Điều, quy định chế độ, chính sách BHXH; quyền và trách nhiệm của NLĐ, người sử dụng lao động; cơ quan, tổ chức, cá nhân có liên quan đến BHXH, tổ chức đại diện tập thể lao động, tổ chức đại diện người sử dụng lao động; cơ quan BHXH; Quỹ BHXH; thủ tục thực hiện BHXH và quản lý nhà nước về BHXH, ghi nhận thành tích trong quá trình cải cách, đổi mới liên tục gần 20 năm qua, từng bước xây dựng, hoàn thiện thể chế BHXH làm căn cứ pháp lý để tổ chức thực hiện BHXH đối với mọi NLĐ góp phần bảo đảm an sinh xã hội. Bảo hiểm xã hội huyện Yên Hưng được thành lập theo Quyết định số 134/QĐ-TCCB ngày 23/8/1995 của Tổng Giám đốc BHXH Việt Nam. Bảo hiểm xã hội huyện Yên Hưng được thành lập trên cơ sở thống nhất các tổ chức BHXH thuộc Phòng Tổ chức Lao động – Thương binh xã hội và Liên đoàn Lao động huyện; đến ngày 30/12/2011 đổi tên là Bảo hiểm xã hội thị xã Quảng Yên. Với chức năng, nhiệm vụ được giao, BHXH thị xã Quảng Yên đã tổ chức, triển khai thực hiện có hiệu quả chính sách BHXH, BHYT bảo đảm ổn định đời sống một bộ phận người lao động, nhân dân, góp phần ổn định chính trị, thúc đẩy sự phát triển kinh tế- xã hội, đảm bảo quốc phòng, an ninh trên địa bàn thị xã Quảng Yên. Xác định công tác thu BHXH, BHYT là một trong những nhiệm vụ trọng tâm xuyên suốt của ngành nhằm đáp ứng yêu cầu về tăng trưởng và khả năng cân đối quỹ đảm bảo chi trả các chế độ BHXH, BHYT cho người lao động. Với mục tiêu là phải thu đúng, thu đủ, thu kịp thời theo quy định, giảm số nợ đọng, không ngừng mở rộng đối tượng tham gia, có như vậy người lao động mới sớm được thụ hưởng quyền lợi BHXH, BHYT. Bảo hiểm xã hội thị xã Quảng Yên đã luôn chú trọng tập trung lãnh đạo, tổ chức thực hiện tốt và đã đạt được kết quả rõ rệt. Tuy nhiên, quá trình thực hiện chính sách BHXH ở thị xã Quảng Yên trong thời gian qua còn bộc lộ những hạn chế, thiếu sót, đặc biệt trong công tác quản lý thu BHXH, đã và đang đặt ra những vấn đề cần quan tâm giải quyết, đó là:
3 - Việc phát triển đối tượng tham gia BHXH bắt buộc, nhất là khu vực dân doanh. Đây là khu vực có nhiều lao động, nhưng tỷ lệ tham gia BHXH còn quá thấp, chưa tương xứng với tiềm năng của thị xã. Công tác tuyên truyền về chính sách BHXH còn hạn chế nên một bộ phận người lao động chưa nắm bắt, chưa hiểu được bản chất tốt đẹp của chính sách BHXH, nhất là tính nhân văn, tính xã hội cao của nó, do đó chưa tham gia BHXH. - Công tác quản lý còn thiếu đồng bộ, cơ chế phối hợp thực hiện Luật BHXH nói chung trong quản lý đối tượng thuộc diện phải tham gia BHXH theo Luật nói riêng còn nhiều bất cập, nên việc nắm bắt kịp thời các doanh nghiệp mới thành lập, nắm bắt đối tượng tham gia BHXH cơ quan BHXH không thực hiện được. Chế tài xử phạt đã có nhưng chưa đủ mạnh, mức phạt còn quá nhẹ, tính cưỡng chế pháp luật chưa nghiêm, do đó nhiều chủ sử dụng lao động còn tìm cách tránh né, không đóng, đóng không đủ số người thuộc diện tham gia, không thực hiện trích nộp BHXH đúng, đủ và kịp thời theo quy định cho người lao động. - Nhận thức của một số chủ sử dụng lao động về chính sách BHXH còn hạn chế, trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp chưa cao, ý thức chấp hành Luật thấp vì lợi nhuận chủ sử dụng lao động cố tình trốn tránh trách nhiệm tham gia BHXH cho người lao động, không ký kết hợp đồng hoặc chỉ ký hợp đồng dưới 3 tháng (lách Luật) nhất là các đơn vị ở khu vực kinh tế ngoài Nhà nước, hộ gia đình kinh doanh cá thể. - Việc thực hiện cải cách thủ tục hành chính, đổi mới phong cách phục vụ của đội ngũ cán bộ trực tiếp làm công tác thu BHXH và ứng dụng công nghệ thông tin vào quản lý thu BHXH bắt buộc đang ở giai đoạn khởi đầu. Những vấn đề trên, nếu không được quan tâm khắc phục sẽ tác động xấu đến toàn bộ hoạt động BHXH trên địa bàn thị xã Quảng Yên. Là người trực tiếp làm công tác quản lý thu BHXH ở địa phương, tác giả chọn vấn đề: “Quản lý thu bảo hiểm xã hội trên địa bàn thị xã Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh" làm đề tài nghiên cứu nhằm góp phần giải quyết những vấn đề còn hạn chế đã nêu trên.
4 2. Mục tiêu nghiên cứu 2.1. Mục tiêu chung Luận văn phân tích thực trạng công tác quản lý thu BHXH trên địa bàn thị xã Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh từ 2014-2017 để đề xuất những giải pháp chủ yếu nhằm hoàn thiện quản lý thu BHXH. 2.2. Mục tiêu cụ thể - Phân tích, đánh giá thực trạng về công tác thu BHXH tại Bảo hiểm xã hội thị xã Quảng Yên. Đề xuất phương hướng và giải pháp chủ yếu nhằm hoàn thiện công tác thu BHXH trên địa bàn Thị xã Quảng Yên giai đoạn 2015 đến 2020. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Quản lý thu BHXH trên địa bàn thị xã Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh. 3.2. Phạm vi nghiên cứu 3.2.1. Phạm vi về không gian Luận văn tập trung nghiên cứu tại cơ quan BHXH thị xã Quảng Yên, các đơn vị tham gia BHXH trên địa bàn thị xã. 3.2.2. Phạm vi về thời gian Các tài liệu và số liệu nghiên cứu được thu thập từ các nguồn trong giai đoạn từ 2014-2017. 3.2.3. Phạm vi về nội dung nghiên cứu Chỉ nghiên cứu về công tác thu BHXH bắt buộc trên địa bàn thị xã Quảng Yên giai đoạn 2014 - 2017, không đề cập đến thu BHXH tự nguyện, thu BHYT và đối tượng thuộc lực lượng vũ trang, công an nhân dân. 4. Những đóng góp của Luận văn Kết quả nghiên cứu đề tài có ý nghĩa cả về lý luận và thực tiễn vì dựa trên cơ sở đánh giá đúng thực trạng công tác thu BHXH từ đó đề xuất quan điểm và một số giải pháp chủ yếu nhằm hoàn thiện công tác thu BHXH trên địa bàn thị xã Quảng Yên. Đây là căn cứ có cơ sở khoa học giúp cho các nhà quản lý, các cơ quan BHXH của thị xã và cấp trên xây dựng chính sách và giải pháp quản lý thu, chi BHXH một cách hợp lý và có hiệu quả trong điều kiện phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.
5 5. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu và phần kết luận Luận văn gồm 4 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn quản lý thu bảo hiểm xã hội Chương 2: Phương pháp nghiên cứu Chương 3: Thực trạng quản lý thu BHXH bắt buộc trên địa bàn thị xã Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh Chương 4: Những giải pháp cơ bản nhằm hoàn thiện quản lý thu BHXH trên địa bàn thị xã Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh.
6 Chương 1 CƠ SỞ L Ý LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI 1.1. Cơ sở lý luận về quản lý thu bảo hiểm xã hội 1.1.1. Một số khái niệm liên quan đến đề tài - Bảo hiểm xã hội là sự bảo đảm thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập của người lao động khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thất nghiệp, hết tuổi lao động hoặc chết, trên cơ sở đóng vào quỹ bảo hiểm xã hội. - Bảo hiểm xã hội bắt buộc là loại hình bảo hiểm xã hội mà người lao động và người sử dụng lao động phải tham gia theo quy định của pháp luật về BHXH. - Bảo hiểm xã hội tự nguyện là loại hình bảo hiểm xã hội mà người lao động tự nguyện tham gia, được lựa chọn mức đóng và phương thức đóng phù hợp với thu nhập của mình để hưởng bảo hiểm xã hội. - Thu BHXH là việc Nhà nước dùng quyền lực của mình bắt buộc các đối tượng tham gia BHXH bắt buộc phải đóng BHXH theo mức phí quy định hoặc cho phép một số đối tượng tự nguyện tham gia, lựa chọn mức đóng và phương thức đóng phù hợp với thu nhập của mình. Trên cơ sở đó hình thành một quỹ tiền tệ tập trung nhằm mục đích đảm bảo cho an sinh xã hội. - Quản lý thu BHXH là quy trình thu của cơ quan BHXH, xác nhận chính xác số lao động, số tiền phải thu, số tiền đã nộp, số tiền lãi, số tiền nợ, số tiền nộp thừa của người sử dụng lao động; nhân thân, thời gian nộp, mức tiền lương, tiền công nộp BHXH của người lao động, đồng thời xác nhận việc thực hiện chính sách, chế độ BHXH của cơ quan BHXH đối với đơn vị sử dụng lao động và người tham gia BHXH từng thời điểm và theo yêu cầu quản lý. Tình hình chấp hành các nguyên tắc, quy định của Nhà nước về thu BHXH và một số nội dung khác. - Thời gian đóng bảo hiểm xã hội là thời gian được tính từ khi người lao động bắt đầu đóng cho đến khi dừng đóng bảo hiểm xã hội. Trường hợp người lao động đóng bảo hiểm xã hội không liên tục thì thời gian đóng bảo hiểm xã hội là tổng thời gian đã đóng bảo hiểm xã hội (được cộng dồn).
7 - Mức lương tối thiểu chung là mức lương thấp nhất do Chính phủ công bố ở từng thời kỳ. - Thân nhân là con, vợ hoặc chồng, cha đẻ, mẹ đẻ, cha vợ hoặc cha chồng, mẹ vợ hoặc mẹ chồng của người tham gia bảo hiểm xã hội; người khác mà người tham gia bảo hiểm xã hội phải chịu trách nhiệm nuôi dưỡng. - Các chế độ bảo hiểm xã hội: Bảo hiểm xã hội bắt buộc bao gồm các chế độ sau đây: ốm đau; thai sản; tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp; hưu trí; tử tuất. Bảo hiểm xã hội tự nguyện bao gồm các chế độ sau đây: hưu trí; tử tuất. 1.1.2. Vai trò của quản lý thu BHXH BHXH có nội hàm rất rộng và phức tạp, bao gồm thu, chi, thực hiện các chế độ, chính sách dài hạn, ngắn hạn; đối tượng và phạm vi áp dụng rộng và liên quan đến đời sống của người lao động làm công ăn lương; thực hiện tốt các chế độ BHXH là đảm bảo đời sống kinh tế cho người lao động có tham gia BHXH được coi như là "đầu ra" của BHXH và thu BHXH được coi là yếu tố "đầu vào" của BHXH, trong đó quản lý thu BHXH là khâu đầu tiên trong việc xác lập mối quan hệ về BHXH giữa người lao động, người sử dụng lao động và cơ quan BHXH. Mối quan hệ ấy xác định quyền và trách nhiệm của các bên; đây là mối quan hệ quan trọng hàng đầu, vì có thực hiện mối quan hệ này thì mới có cơ sở để tổ chức thu BHXH, hình thành quỹ BHXH, thực hiện chi trả các chế độ BHXH. Quản lý thu BHXH có liên quan đến hầu hết các hoạt động xã hội khác và các hoạt động kinh tế, có phạm vi hoạt động rộng, quy mô lớn, có liên quan đến đời sống kinh tế – xã hội của số đông người trong cộng đồng xã hội. Trong nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần thì lợi ích của các bên tham gia vào hoạt động BHXH cũng rất khác nhau. Chủ sử dụng lao động thường muốn đóng góp càng ít càng tốt, thậm chí muốn trốn tránh trách nhiệm đóng góp; người lao động muốn đóng góp ít nhưng lại muốn được đảm bảo nhiều quyền lợi. Cơ quan BHXH cũng phải bảo vệ quyền lợi của mình bằng cách tăng cường thu, tiết kiệm chi…Chính vì có những lợi ích khác nhau, thậm chí ở một phạm vi nào đó trái ngược nhau, nên các bên tham gia hoạt động BHXH thường xuyên tiềm ẩn những mâu thuẫn. Để
8 giải quyết những mâu thuẫn, đảm bảo quyền lợi hợp pháp và trách nhiệm của các bên tham gia BHXH, cần có người trọng tài là Nhà nước, với tư cách là chủ thể duy nhất quản lý xã hội. Nhà nước với tư cách là tổng thể các cơ quan lập pháp, hành pháp và tư pháp, thông qua các chức năng lập pháp, Nhà nước (thông thường là Quốc hội) ban hành Luật BHXH, thông qua Chính phủ đề ra các quy định về BHXH nói chung và về thu BHXH nói riêng. Cơ quan BHXH thực hiện thu BHXH của người lao động và người sử dụng lao động theo các quy định đó. Như vậy, quản lý thu BHXH đóng vai trò hết sức quan trọng trong hoạt động BHXH, cụ thể: Một là, tạo sự thống nhất, tập trung trong hoạt động thu BHXH. Đối tượng tham gia BHXH bao trùm tất cả các ngành, nghề, lĩnh vực, mức thu nhập, nhận thức, thái độ khác nhau. Nếu không có sự chỉ đạo thống nhất thì hoạt động thu sẽ không đạt kết quả cao. Quản lý tạo ra sự thống nhất, ý chí, sự đồng bộ giữa các cấp trong quá trình tổ chức thực hiện. Đồng thời, thông qua việc lập kế hoạch, phân công việc một cách rõ ràng, công tác quản lý thu BHXH cũng đạt hiệu quả cao mà giảm được phần chi phí đáng kể. Như vậy, thông qua hoạt động quản lý đã thống nhất được những nội dung quan trọng của hoạt động thu BHXH đó là: Thống nhất về đối tượng thu, thống nhất về biểu mẫu, hồ sơ thu, quy trình thu, nộp BHXH. Hai là, đảm bảo hoạt động thu BHXH ổn định, bền vững, hiệu quả. Tính ổn định, bền vững, hiệu quả của hoạt động thu BHXH là mục tiêu mà hệ thống BHXH của quốc gia nào cũng mong muốn. Tuy nhiên, mục tiêu này chỉ đạt được khi: + Hoạt động thu BHXH được định hướng đúng đắn: thông qua quản lý, công tác thu được định hướng đúng đắn theo mục tiêu chung là: thu đúng, thu đủ, không để thất thoát thu. Từ đó, hướng mọi sự nỗ lực của cá nhân, tổ chức vào mục tiêu chung đó. + Hoạt động thu BHXH được điều hòa, phối hợp nhịp nhàng: một trong những nhiệm vụ mà người quản lý phải liên tục đảm nhiệm là chỉ huy. Nhờ chỉ
9 huy mà quy trình thu với rất nhiều yếu tố phức tạp được tổ chức, điều hòa phối hợp nhịp nhàng, từ đó tăng cường tính ổn định trong hệ thống nhằm đạt được mục tiêu quản lý thu BHXH. + Tạo động lực cho mọi cá nhân trong tổ chức: thông qua đánh giá, khen thưởng cho các tổ chức, cá nhân tổ chức thu BHXH tốt sẽ tạo động lực cho các cá nhân. Đồng thời, qua việc uốn nắn những lệch lạc sai sót của cá nhân giúp cho quá trình thu không bị thất thoát. Ba là, kiểm tra đánh giá hoạt động thu BHXH: quá trình thu BHXH không tránh khỏi tình trạng thất thoát. Vì vậy, với nhiệm vụ của người quản lý là kiểm tra thì hoạt động thu BHXH đã được đánh giá một cách kịp thời và toàn diện. Nhờ có hoạt động quản lý thu sát sao mà công tác kiểm tra, đánh giá luôn được sát thực tiễn với quá trình thu. 1.1.3. Nguyên tắc của quản lý thu bảo hiểm xã hội Thứ nhất: Thu đúng, đủ, kịp thời - Thu đúng, là đúng đối tượng, đúng mức, đúng tiền lương, tiền công và đúng thời gian quy định: mọi người lao động khi có HĐLĐ hoặc giao kết lao động theo quy định, được trả công bằng tiền đều là đối tượng đóng BHXH bắt buộc. Việc xác định đúng đối tượng, đúng tiền lương, tiền công làm căn cứ đóng BHXH của người lao động là cơ sở quan trọng để đảm bảo thu đúng; việc thu đúng còn phụ thuộc vào tính chất hoạt động của đơn vị sử dụng lao động để xác định đúng đối tượng, mức thu, phương thức thu. - Thu đủ, là thu đủ số người thuộc diện tham gia BHXH bắt buộc và số tiền phải đóng BHXH của người lao động, người sử dụng lao động. - Thu kịp thời, là thu kịp về thời gian khi có phát sinh quan hệ lao động, tiền công, tiền lương mà những quan hệ đó thuộc đối tượng, phạm vi tham gia BHXH. Chế độ BHXH thường xuyên thay đổi để phù hợp với phát triển kinh tế- xã hội từng thời kỳ, ở mỗi thời điểm thay đổi đó cần phải tổ chức thực hiện thu BHXH của người sử dụng lao động và người lao động đảm bảo kịp thời, không để tồn đọng tiền thu, không bỏ sót lao động tham gia BHXH.
10 Thứ hai: Tập trung, thống nhất, công bằng, công khai Cơ chế thu BHXH được quy định thống nhất, nguồn thu BHXH tập trung quản lý, điều tiết ở Trung ương là BHXH Việt Nam. Việc tham gia BHXH của người lao động, người sử dụng lao động đảm bảo công khai, thực hiện công bằng ở các thành phần kinh tế. Các đơn vị tham gia BHXH đều phải công khai minh bạch số lao động phải đóng BHXH và số tiền đóng theo đúng quy định, có sự kiểm tra, thanh tra, kiểm soát của Nhà nước và giám sát của các cơ quan chức năng và các tổ chức chính trị-xã hội. Tính công bằng được thể hiện trong việc thu nộp BHXH, không phân biệt đối xử giữa các thành phần kinh tế, tức là đều có tỷ lệ phần trăm thu BHXH như nhau. Thứ ba: An toàn, hiệu quả Thực hiện quản lý chặt chẽ tiền thu BHXH theo chế độ quản lý tài chính của Nhà nước và sử dụng nguồn thu đúng mục đích. Nguồn thu BHXH do được tồn tích cộng đồng, nên thường có khối lượng tiền nhàn rỗi tương đối lớn chưa sử dụng cần được đầu tư tăng trưởng, vừa nâng cao hiệu quả sử dụng, vừa an toàn tiền thu BHXH về mặt giá trị do các yếu tố trượt giá. Vì vậy, thông qua cơ chế quản lý nghiêm ngặt về thu BHXH để tránh lạm dụng, thất thoát; đồng thời nghiên cứu các lĩnh vực đầu tư để đảm bảo thu hồi được vốn và có lãi, tức là hiệu quả sử dụng nguồn thu. 1.1.4. Mục đích của quản lý thu bảo hiểm xã hội Thứ nhất, đảm bảo cho yếu tố "đầu vào" (tiền nộp BHXH) đủ khả năng thực hiện quá trình tái sản xuất xã hội, tức là có thu đúng, thu đủ, thu kịp thời mới đảm bảo chi trả chế độ cho người lao động, góp phần ổn định đời sống của người lao động trong quá trình lao động không may bị rủi ro, nghỉ hưu, cũng như khi về già. Thứ hai, xác lập rõ ràng quyền và trách nhiệm của các bên tham gia BHXH, đó là: người lao động, người sử dụng lao động và cơ quan BHXH; phân định rõ chức năng quản lý nhà nước với chức năng hoạt động sự nghiệp của BHXH. Thứ ba, không bỏ sót nguồn thu, quản lý chặt chẽ, đảm bảo nguồn thu BHXH được sử dụng đúng mục đích; đồng thời làm cho nguồn thu BHXH liên tục tăng trưởng.