Luận văn Thạc sĩ Quản lý tài nguyên rừng: Nghiên cứu phát triển loài Sim (Rhodomyrtus tomentosa (Ait.) Hassk) lấy quả tại huyện Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:85

Thêm vào BST

Báo xấu

19
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của luận văn nhằm góp phần cung cấp những cơ sở khoa học để đề xuất phát triển gây trồng loài cây lâm sản ngoài gỗ đa tác dụng và thu nhập cho người dân sống ở vùng đồi núi đất nghèo kiệt ở huyện Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Quản lý tài nguyên rừng: Nghiên cứu phát triển loài Sim (Rhodomyrtus tomentosa (Ait.) Hassk) lấy quả tại huyện Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT TRƢỜNG ĐẠI HỌC LÂM NGHIỆP NGUYỄN TRỌNG GIÁP NGHIÊN CỨU PHÁT TRIỂN LOÀI SIM (RHODOMYRTUS TOMENTOSA (AIT.) HASSK) LẤY QUẢ TẠI HUYỆN QUẢNG TRẠCH, TỈNH QUẢNG BÌNH CHUYÊN NGÀNH: QUẢN LÝ TÀI NGUYÊN RỪNG MÃ NGÀNH: 8620211 LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ TÀI NGUYÊN RỪNG NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: NGƢT.PGS.TS. TRẦN NGỌC HẢI Hà Nội, 2019
i CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM Độc lập – Tự do – Hạnh phúc LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan, đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào khác. Nếu nội dung nghiên cứu của tôi trùng lặp với bất kỳ công trình nghiên cứu nào đã công bố, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm và tuân thủ kết luận đánh giá luận văn của Hội đồng khoa học. Hà Nội, ngày..…tháng….năm…… Ngƣời cam đoan (Tác giả ký và ghi rõ họ tên)
ii LỜI CẢM ƠN Trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu tại Trƣờng Đại học Lâm nghiệp, tôi luôn nhận đƣợc sự quan tâm dạy dỗ và chỉ bảo ân cần của các thầy giáo, cô giáo. Nhân dịp này, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới Ban Giám hiệu nhà trƣờng, Phòng đào tạo Sau đại học, Khoa quản lý tài nguyên rừng và môi trƣờng, quý thầy cô giáo cùng toàn thể cán bộ Trƣờng Đại học Lâm nghiệp. Tôi xin đƣợc bày tỏ sự chân thành cảm ơn tới NGƢT.PGS.TS. Trần Ngọc Hải, Khoa quản lý tài nguyên rừng và môi trƣờng, ngƣời hƣớng dẫn khoa học và tạo mọi điều kiện tốt nhất cho tôi trong quá trình thực hiện và hoàn thành luận văn này. Tôi xin cảm ơn các phòng, ban của UBND huyện Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình; Chi cục Thống kê huyện Quảng Trạch; Lãnh đạo UBND hai xã Quảng Hợp, Quảng Tiến và ngƣời dân trong 2 xã đã giúp đỡ tôi trong việc điều tra nghiên cứu thực tế để hoàn thành luận văn này. Tôi vô cùng biết ơn sự quan tâm, giúp đỡ, động viên của gia đình, ngƣời thân và bạn bè đồng nghiệp trong quá trình thực hiện luận văn. Trong quá trình nghiên cứu thực hiện luận văn, do điều kiện hạn chế về thời gian, nhân lực, tài chính và nội dung nghiên cứu của đề tài còn tƣơng đối rộng, nên không tránh khỏi những thiếu sót. Tôi mong muốn nhận đƣợc những ý kiến đóng góp quý báu của các thầy cô giáo, các nhà khoa học và bạn bè đồng nghiệp. Xin trân trọng cảm ơn . Hà Nội, ngày .... tháng .... năm 2019 Tác giả luận văn Nguyễn Trọng Giáp
iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ................................................................................................ ii MỤC LỤC .................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ............................................................ vi DANH MỤC CÁC BẢNG ........................................................................... vii DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ ......................................................................... viii DANH MỤC CÁC HÌNH ............................................................................. ix ĐẶT VẤN ĐỀ................................................................................................ 1 Chƣơng 1 TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ................................. 4 1.1. Khái niệm về lâm sản ngoài gỗ ............................................................. 4 1.2. Tổng quan nghiên cứu về cây Sim ........................................................ 5 1.2.1. Những nghiên cứu trên thế giới ....................................................... 5 1.2.2. Những nghiên cứu ở Việt Nam ........................................................ 7 1.2.3. Tại khu vực nghiên cứu: .................................................................. 8 Chƣơng 2 MỤC TIÊU, ĐỐI TƢỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƢƠNG PHÁP .... 9 NGHIÊN CỨU ............................................................................................... 9 2.1. Mục tiêu ............................................................................................... 9 2.1.1. Mục tiêu chung ............................................................................... 9 2.1.2. Mục tiêu cụ thể ............................................................................... 9 2.2. Đối tƣợng nghiên cứu ........................................................................... 9 2.3. Giới hạn, phạm vi nghiên cứu............................................................... 9 2.4. Nội dung nghiên cứu ............................................................................ 9 2.5. Phƣơng pháp nghiên cứu .................................................................... 10 2.5.1. Phƣơng pháp kế thừa .................................................................... 10 2.5.2. Phƣơng pháp điều tra thực địa thực hiện nội dung 1, 2................... 10
iv 2.5.3. Phƣơng pháp điều tra, nghiên cứu hình thái ................................... 12 2.5.4. Phƣơng pháp phẫu diện đất ........................................................... 13 2.5.5. Phƣơng pháp phỏng vấn thực hiện nội dung thứ 3, 4 ..................... 13 2.5.6. Phƣơng pháp xử lý số liệu ............................................................. 14 2.5.7. Phƣơng pháp chuyên gia ............................................................... 14 Chƣơng 3 ĐẶC ĐIỂM KHU VỰC NGHIÊN CỨU ..................................... 15 3.1. Điều kiện tự nhiên và kinh tế - xã hội ................................................. 15 3.1.1. Đặc điểm tự nhiên ......................................................................... 15 3.1.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội .............................................................. 22 3.1.3. Tài nguyên du lịch ....................................................................... 28 3.2. Đánh giá chung .................................................................................. 29 Chƣơng 4 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ............................ 31 4.1. Đặc điểm lâm học loài Sim tại huyện Quảng Trạch ............................ 31 4.1.1. Đặc điểm hình thái ........................................................................ 31 4.1.2. Đặc điểm vật hậu .......................................................................... 37 4.1.3. Phân bố sinh thái của loài Sim....................................................... 38 4.2. Đặc điểm sinh trƣởng và năng suất quả của loài Sim .......................... 42 4.2.1. Đặc điểm hóa tính đất đai có phân bố Sim tại huyện Quảng Trạch . 42 4.2.2. Sinh trƣởng của loài Sim trồng ...................................................... 43 4.2.3. Kết quả điều tra mật độ, tình hình sinh trƣởng của Sim ngoài tự nhiên tại Quảng Hợp............................................................................... 45 4.2.4. Năng suất của loài Sim.................................................................. 47 4.3. Tổng hợp kỹ thuật gây trồng tại địa phƣơng ....................................... 48 4.3.1. Kỹ thuật trồng thuần loài Sim........................................................ 48 4.3.2. Kỹ thuật trồng dặm, khoanh nuôi, bảo vệ cây Sim ......................... 52 4.4. Thị trƣờng tiêu thụ, chế biến Sim ....................................................... 53 4.5. Những điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và nguy cơ của việc phát triển cây Sim ở huyện Quảng Trạch .................................................................. 57
v 4.6. Đề xuất giải pháp phát triển bền vững cây Sim tại huyện Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình ........................................................................................ 58 4.6.1. Giải pháp quy hoạch sử dụng đất và giao đất giao rừng ................. 58 4.6.2. Giải pháp tổ chức và quản lý sản xuất kinh doanh ......................... 59 4.6.3. Giải pháp công nghệ ..................................................................... 59 4.6.4. Giải pháp hỗ trợ sản xuất .............................................................. 60 4.6.5. Giải pháp thị trƣờng ...................................................................... 60 4.6.6. Giải pháp về kỹ thuật khai thác bền vững ...................................... 61 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ...................................................................... 62 1. Kết luận ................................................................................................. 62 2. Tồn tại trong nghiên cứu ....................................................................... 63 3. Kiến nghị .............................................................................................. 63 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 64 PHỤ LỤC .................................................................................................... 45
vi DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT LSNG Lâm sản ngoài gỗ NTFP Non timber forest products (LSNG) OTC Ô tiêu chuẩn DTTN Diện tích tự nhiên NLTS Nông lâm thủy sản CN – XD Công nghiệp - xây dựng PTNT Phát triển nông thôn SRDP Dự án phát triển bền vững vì ngƣời nghèo UBND Ủy ban nhân dân FAO Tổ chức Nông lƣơng và Nông nghiệp Liên Hợp Quốc
vii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 3.1. Tình hình dân số và lao động của huyện Quảng Trạch ............. 23 thời kỳ 2016 - 2018 ...................................................................................... 23 Bảng 3.2. Tình hình dân số, dân tộc tại 2 xã Quảng Tiến và Quảng Hợp ...... 24 Bảng 3.3. Tình hình sử dụng đất đai của huyện Quảng Trạch ....................... 24 thời kỳ 2016- 2018 ....................................................................................... 24 Bảng 3.4. Hiện trạng sử dụng đất phân theo loại đất của 2 xã Quảng Tiến, Quảng Hợp .......................................................................................... 25 Bảng 3.5. Tốc độ phát triển tổng giá trị sản xuất trên địa bàn ...................... 27 huyện Quảng Trạch thời kỳ 2014 – 2018 ...................................................... 27 Bảng 3.6. Quy mô và cơ cấu giá trị sản xuất trên địa bàn ............................. 28 huyện Quảng Trạch thời kỳ 2014- 2018 ....................................................... 28 Bảng 4.1. Kích thƣớc quả Sim theo loại quả tại Quảng Trạch....................... 35 Bảng 4.2. Đặc điểm vật hậu của cây Sim ...................................................... 37 Bảng 4.3. Thành phần thực vật nơi có loài Sim phân bố ............................... 40 Bảng 4.4. Một số chỉ tiêu lý, hóa tính đất khu vực có Sim phân bố .............. 42 tại Quảng Trạch ............................................................................................ 42 Bảng 4.5 Thực trạng gây trồng Sim ở Quảng Trạch ...................................... 43 Bảng 4.6. Sinh trƣởng của mô hình trồng Sim tại xã Quảng Tiến ................. 44 Bảng 4.7. Sinh trƣởng của loài Sim ngoài tự nhiên....................................... 46 Bảng 4.8. Năng suất quả ở mô hình Sim trồng năm 2016 ............................. 47 Bảng 4.9. Lƣợng phân vô cơ bón chăm sóc cho cây Sim qua các năm ......... 51
viii DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ Sơ đồ 3.1: Sơ đồ hành chính huyện Quảng Trạch. ........................................ 15 Sơ đồ 4.1: Sơ đồ các vùng thu mẫu cây Sim tại huyện Quảng Trạch ............ 31 Sơ đồ 4.2. Sơ đồ vùng trồng Sim xã Quảng Tiến .......................................... 44 Sơ đồ 4.3. Sơ đồ các tuyến điều tra Sim tự nhiên xã Quảng Hợp .................. 46 Sơ đồ 4.4. Sơ đồ kênh tiêu thụ quả Sim ........................................................ 55
ix DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 4.1: Cây Sim (Rhodomyrtus tomentosa (AIT.) HASSK) ...................... 32 Hình 4.2. Lá cây Sim .................................................................................... 33 Hình 4.3. Cành mang hoa trên cây Sim. ....................................................... 34 Hình 4.4. Phân loại quả cây Sim................................................................... 36 Hình 4.5. Cây Sim bị xâm lấn và chết do nắng hạn ...................................... 45 Hình 4.6. Thu hái và sơ chế quả Sim ............................................................ 54 Hình 4.7. Đóng thùng chuyển đi ngoại tỉnh, phỏng vấn đại lý ...................... 57 thu mua Sim ................................................................................................. 57
1 ĐẶT VẤN ĐỀ Loài Sim (Rhodomyrtus tomentosa (Ait.) Hassk) thuộc họ Sim (Myrtaceae) có phân bố tự nhiên ở nhiều tỉnh của Việt Nam. Cây Sim là loài cây tiên phong ƣa sáng, phân bố rộng ở Việt Nam có thể sống đƣợc ở những nơi đất cằn cỗi, nhiều đá lộ đầu, tầng đất mỏng, đất chua phèn, hay khô hạn, đất trống, trảng cây bụi, dƣới tán rừng trồng tạo thành tầng cây bụi, thảm tƣơi có tác dụng bảo vệ đất, chống xói mòn tốt, thích ứng tốt với biến đổi khí hậu và thời tiết cực đoan. Sim có hoa đẹp màu tím vào mùa hoa nở tạo ra cảnh quan rất đẹp nhƣ một bức tranh của thiên nhiên ban tặng. Vào mùa hoa nở và quả chín tạo ra cảnh quan đẹp. Do đó, cây Sim đang là một trong những cây Lâm sản ngoài gỗ có tiềm năng phát triển ở những vùng đất nghèo dinh dƣỡng, chua, khô hạn… vừa góp phần vào cung cấp nguyên liệu cho ngành công nghiệp chế biến thực phẩm, vừa tạo công ăn việc làm, tăng thu nhập, xóa đói giảm nghèo, vừa tăng giá trị sử dụng đất đồng thời giảm suy thoái đất nhất là việc chống sa mạc hóa tài nguyên đất đai ở nƣớc ta. Sim là loài cây lâm sản ngoài gỗ đa tác dụng: quả khi chín màu tím, ăn có vị ngọt hơi chát, mùi thơm nhẹ với hƣơng vị tự nhiên đặc biệt, có thể dùng ăn tƣơi, ngâm si rô nhƣ quả Mơ lông hay quả Dâu, chế biến thành rƣợu vang hoặc để ngâm với rƣợu uống; quả có chứa các flavon-glucosid, malvidin- 3glucosid, các hợp chất phenol, các acid amin, đƣờng và acid hữu cơ; các bộ phận của cây Sim còn đƣợc dùng làm thuốc, thân và lá có nhiều hợp chất triterpen nhƣ betullin, acidbetulinic, taraxerol... trong đông y búp và lá và vỏ cây Sim dùng chữa bệnh tiêu hóa, tiêu chảy, kiết lỵ, ăn uống không tiêu, dạ dày, sát trùng, cầm máu; rễ dùng chữa viêm khớp, đau xƣơng [1] [11]. Quả Sim hiện nay bán trên thị trƣờng chủ yếu là thu hái ngoài tự nhiên ở một số vùng đồi núi, một số ít đƣợc trồng có số lƣợng phân tán không nhiều. Hiện nay, quả Sim đƣợc coi là loại quả "sạch tuyệt đối" nên giá thu mua tại một số đại lý tại Quảng Bình và Phú Quốc biến động từ 30.000-
2 50.000đ/kg quả tƣơi, nhu cầu của khách du lịch và ngƣời tiêu dùng tăng cao nhƣng chƣa đƣợc đáp ứng. Tại Phú Quốc, tỉnh Kiên Giang quả đƣợc chế biến thành mật Sim, vang chai để bán tại chỗ và phục vụ du khách với giá bán 350.000-450.000đ/ lít, đây đƣợc coi là đặc sản của Phú Quốc rất đƣợc ngƣời tiêu dùng ƣa chuộng cần nghiên cứu phát triển. Điều đó đang mở ra tiềm năng lớn trong chế biến và thị trƣờng đầu ra khi phát triển loài cây này. Giá trị kinh tế có đƣợc từ việc trồng cây Sim đang góp phần giúp ngƣời dân thoát nghèo. Đây là loài cây lâm sản ngoài gỗ có thể chọn để giảm nghèo và tận dụng đƣợc đất đai, góp phần bảo vệ rừng của ngƣời dân sống gần rừng. Về mặt xã hội, cây Sim đã giúp một số hộ ngƣời dân có công ăn việc làm góp phần từng bƣớc chuyển dịch cơ cấu thu nhập. Những năm trƣớc đây cuộc sống của ngƣời dân vùng đồi núi phụ thuộc chủ yếu vào thu nhập từ thu hái lâm sản trên rừng, sản xuất nông nghiệp chủ yếu dựa vào cây lúa nhƣng không bao giờ đủ ăn. Đất đai rộng nhƣng không phù hợp để phát triển các loài cây nông nghiệp có giá trị, khi phát triển gây, trồng cây Sim kinh tế hộ sẽ đƣợc cải thiện. Vì vậy, hiện nay ở nhiều nơi ngƣời dân rất mong muốn phát triển loài Sim để cung cấp sản phẩm cho thị trƣờng, thay đổi cơ cấu cây trồng và tạo thu nhập ổn định trên những vùng đất khô chua nghèo dinh dƣỡng. Quảng Trạch là huyện miền núi tỉnh Quảng Bình cách trung tâm tỉnh lỵ khoảng 50 km về nằm về phía Bắc. Cây Sim có phân bố khá nhiều tại vùng đồi núi của Quảng Trạch. Trƣớc đây, quả Sim chủ yếu đƣợc thu hái trong tự nhiên để sử dụng trong địa phƣơng. Gần đây, do quả Sim đƣợc một số cơ sở chế biến thu mua để chế biến thành nhiều loại sản phẩm với nhu cầu tiêu thụ rất lớn, đã mang lại thu nhập cao cho ngƣời thu hái Sim ở địa phƣơng. Điều này đã mở ra tiềm năng để phát triển một loài lâm sản ngoài gỗ có giá trị cao, vừa góp phần cung cấp nguyên liệu cho ngành công nghiệp chế biến thực phẩm, vừa tạo việc làm và thu nhập ổn định, góp phần xóa đói giảm nghèo
3 cho ngƣời trồng, ngƣời thu hái cũng nhƣ buôn bán, chế biến Sim. Đồng thời góp phần tăng giá trị sử dụng đất, giảm suy thoái đất nhất là việc chống sa mạc hóa tài nguyên đất đai ở huyện Quảng Trạch nói riêng, ở nƣớc ta nói chung. Cây Sim đã có từ lâu trên địa bàn huyện Quảng Trạch, chủ yếu là mọc trên các đồi núi trọc và xen lẫn giữa rừng tự nhiên, hiện nay cây Sim đã đƣợc một số ngƣời dân địa phƣơng đƣa về trồng đại trà mang lại hiệu quả kinh tế cao. Vì vậy, kết quả bƣớc đầu nghiên cứu về cây Sim ở huyện Quảng Trạch sẽ cung cấp một số thông tin cơ bản, làm cơ sở đề xuất giải pháp nhằm phát huy tiềm năng, thế mạnh của cây Sim ở địa phƣơng là cần thiết, có ý nghĩa thực tiễn. Xuất phát từ thực tế trên, chúng tôi thực hiện đề tài: “Nghiên cứu phát triển loài Sim (Rhodomyrtus tomentosa (Ait.) Hassk) lấy quả tại huyện Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình”.
4 Chƣơng 1 TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1.1. Khái niệm về lâm sản ngoài gỗ LSNG là tất cả những sản phẩm có nguồn gốc sinh vật không kể gỗ, cũng nhƣ những dịch vụ có đƣợc từ rừng và đất rừng (Dịch vụ trong định nghĩa này là những hoạt động từ du lịch sinh thái, làm dây leo, thu gom nhựa và các hoạt động liên quan đến thu hái và chế biến các sản vật này (FAO, 1995) [7]. LSNG bao gồm “tất cả sản phẩm sinh vật (trừ gỗ tròn công nghiệp, gỗ làm dăm, gỗ làm bột giấy) có thể lấy ra từ hệ sinh thái tự nhiên, rừng trồng đƣợc dùng trong gia đình, mua bán, hoặc có ý nghĩa tôn giáo, văn hóa hoặc xã hội. Việc sử dụng hệ sinh thái cho mục đích giải trí, bảo tồn thiên nhiên, quản lý vùng đệm....thuộc về lĩnh vực dịch vụ của rừng” (Wickens,1991) [3]. Trong hội nghị các chuyên gia LSNG của các nƣớc vùng Châu Á, Thái Bình Dƣơng họp tại Bangkok, Thái Lan từ ngày 5-8/11/1991 đã thông qua định nghĩa về LSNG nhƣ sau: LSNG (Non wood forest products) bao gồm tất cả các sản phẩm cụ thể, có thể tái tạo, ngoài gỗ củi và than. LSNG đƣợc khai thác từ rừng, đất rừng hoặc từ các cây thân gỗ. Vì vậy, các sản phẩm nhƣ cát, đá, nƣớc, du lịch sinh thái không phải là các LSNG (FAO, 1991) [13] [16]. LSNG theo de Beer, J. H. và Mc Dermott, M. J. (1989) là nguồn tài nguyên sinh vật ngoài gỗ, đƣợc khai thác từ rừng để phục vụ cho con ngƣời. Chúng bao gồm: các bộ phận của cây (hoa, quả, hạt,…), nhựa, dầu, gôm, cây làm thuốc, cây hƣơng liệu, cây làm cảnh, cây cho tanin, cây cho sợi, tre nứa, song mây,… động vật hoang dã trong rừng [14]. J.H. de Beer (1993) : Lâm sản ngoài gỗ (NTFP-Non timber forest products) bao gồm các nguyên liệu có nguồn gốc sinh vật, không phải là gỗ, đƣợc khai thác từ rừng để phục vụ con ngƣời. Chúng bao gồm thực phẩm, thuốc, gia vị, tinh dầu, nhựa, nhựa mủ, tanin, thuốc nhuộm, cây cảnh, động
5 vật hoang dã (động vật sống hay các sản phẩm của chúng), củi và các nguyên liệu thô nhƣ tre nứa, song mây, gỗ nhỏ và sợi. Theo Tổ chức FAO thông qua 1999 LSNG (NTFP hoặc NWFP) bao gồm những sản phẩm có nguồn gốc sinh vật, loại trừ gỗ lớn, đƣợc khai thác từ rừng, đất có rừng và từ cây gỗ ở ngoài rừng (FAO, 1999). Loài Sim thuộc nhóm cây lâm sản ngoài gỗ có nhiều công dụng khác nhau nhƣ lá, thân và rễ dùng làm thuốc chữa bệnh; cành lá dùng làm chất nhộm màu, hoa đẹp có thể dùng làm cảnh và đặc biệt quả dùng làm thực phẩm để ăn tƣơi hay chế biến thành nhiều sản phẩm khác nhau. 1.2. Tổng quan nghiên cứu về cây Sim 1.2.1. Những nghiên cứu trên thế giới Họ Myrtaceae chứa ít nhất 3.000 loài, phân bố trong 130-150 chi, chúng phân bố rộng khắp ở vùng nhiệt đới và ôn đới ấm áp trên thế giới và nói chung rất phổ biến trong nhiều khu vực đa dạng của thế giới. Cây Sim thuộc Chi Sim (Rhodomyrtus), mọc tự nhiên phổ biến ở vùng Nhiệt đới và Cận nhiệt đới, có nguồn gốc bản địa ở khu vực Nam và Đông Nam Á, từ Ấn Độ, về phía đông đến miền Nam trung Quốc, Hồng Kông, Đài Loan và Philippines, về phía nam tới Malaysia và Sulawesi. Loài cây này thƣờng mọc ở các vùng ven biển, rừng tự nhiên, ven sông suối, các các vùng đất ngập nƣớc, rừng ẩm ƣớt tại độ cao đến 2.400m so với mực nƣớc biển. Sau đó cây Sim đƣợc du nhập vào các nƣớc Pháp, Mỹ và đƣợc coi nhƣ một loài ngoại lai xâm hại. Các nghiên cứu trên thế giới, cụ thể: - Robert. W. Scherer: Cây cho ngƣời (Plants for man) (1972), Giới thiệu cây Sim làm cây ăn quả có ích. [18]. - Tài nguyên thực vật ở Đông Nam Á (Prosea 1992) (Plant resources of South-East Asia Dye and Tannin producing plants), tập 3: Thực vật cho sản phẩm nhuộm và tamin, giới thiệu cây Sim và cây tiểu Sim cho chất nhuộm [17]. - Trên thế giới, theo nghiên cứu của Trung tâm Nghiên cứu Sản phẩm
6 tự nhiên, Khoa Y học truyền thống, Khoa khoa học, Đại học Prince of Songkla, Hat Yai, Songkhla 90112, Thái Lan (2009) thì lá của cây Sim (Rhodomyrtus tomentosa (Aiton) Hassk.) đƣợc nghiên cứu để chiết xuất tạo ra Rhodomyrtone - chất kháng và chống nhiễm trùng, vấn đề này đƣợc đề cập trong các tài liệu sau: • Surasak Limsuwan, Erik N. Trip, Thijs R.H.M. Kouwen, Sjouke Piersma, Asadhawut Hiranrat, Wilawan Mahabusarakam, Supayang P. Voravuthikunchai, Jan Maarten van Dijl, Oliver Kayser:” Phytomedicine” (2009), tập 16, vấn đề 6, trang 645 - 651, giới thiệu chất Rhodomyrtone là một thuốc kháng khuẩn tự nhiên từ cây Sim (Rhodomyrtus tomentosa (Aiton) Hassk.) (2011) [19]. • Surasak Limsuwan, Anne Hesseling-Meinders, Supayan Piyawan Voravuthikunchai, Jan Maarten van Dijl, Oliver Kayse: “Phytomedicine” (2011), tập 18, vấn đề 11, trang 934 -940, giới thiệu tác dụng kháng sinh và chống nhiễm trùng của Rhodomyrtone từ cây Sim (Rhodomyrtus tomentosa (Aiton) Hassk.) trên vi khuẩn Streptococcus pyogenes [20]. • Surasak Limsuwan, Oliver Kayser, Supayang Piyawan Voravuthikunchai: “Hoạt động kháng khuẩn của Rhodomyrtus tomentosa (Aiton) Hassk. Chiết xuất lá đối với phân lập lâm sàng của Streptococcus pyogenes”. (2012) [21]. - Nghiên cứu của Đại học Dƣợc Dayananda Sagar, Bangalore, Ấn Độ: “Ảnh hƣởng chữa lành và chống oxi hóa của dịch chiết từ (Rhodomyrtus tomentosa (Aiton) Hassk.) trên bệnh loét dạ dày mãn tính ở chuột” (2010) [15]. cho thấy cây Sim đƣợc sử dụng chữa trị trong các rối loạn dạ dày nhƣ đau bụng, kiết lỵ, tiêu chảy, áp xe, xuất huyết, và là một chất khử trùng rửa các vết thƣơng. - Tại Mỹ, công ty Seacoast Natural Health đã sản xuất và bán các một số chế phẩm từ cây Sim (Rhodomyrtus tomentosa (Aiton) Hassk.). • “Rhodomyrtus tomentosa Liver”: Tăng sản xuất mật, và đƣợc sử dụng hỗ trợ điều trị cho bệnh gan, và viêm gan.
7 • “Rhodomyrtus tomentosa Fruit Benefits In Skin Care”: Giúp dƣỡng ẩm da, cải thiện làn da, làm sạch da và để sử dụng cho da khô, da thô, và mùi cơ thể. 1.2.2. Những nghiên cứu ở Việt Nam Ở Việt Nam, cây Sim mọc từ Bắc vào Nam, từ Quảng Ninh đến Phú Quốc, tại Việt Nam, cây sim không phải là một loài xâm hại mà là loài cây đa tác dụng. Các nghiên cứu tại Việt Nam: - Võ Văn Chi , năm 1996 trong cuốn “Tự điển cây thuốc Việt Nam” đã giới thiệu kỹ cả 2 loài Sim Rhodomyrtus và Rhodamnia làm thuốc, đặc biệt dùng để chế biến rƣợu Sim [4]. Năm 2004 xuất bản “Tự điển thực vật thông dụng, tập 2” đã giới thiệu chi Rhodomyrtus và cây Sim làm thuốc và chế biến rƣợu bổ [5]. - Đỗ Tất Lợi, năm 2004, cho ra đời “Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam” trong đó giới thiệu cây Sim làm thuốc và chế thành rƣợu ngon nhƣ rƣợu Nho: Tại một vài vùng ở Việt Nam ngƣời ta dùng búp và lá Sim non sắc uống chữa bệnh đi ngoài lỏng, đi lỵ, hoặc dùng để rửa vết thƣơng, vết loét. Quả dùng để ăn. Một vài nơi dùng để chế rƣợu nhƣ rƣợu nho. Ngày uống 20- 30 búp hay lá non dƣới dạng thuốc sắc [11]. - Phạm Hoàng Hộ, năm 2000 xuất bản tập 2 cuốn “Cây cỏ Việt Nam”, giới thiệu về họ Sim và mô tả các loài Sim, trong đó có phân tích công dụng [9]. - Dự án hỗ trợ chuyên ngành Lâm sản ngoài gỗ Việt Nam năm 2004 phần 2 đã có giới thiệu cây Sim trong nhóm cây ăn đƣợc. Trong tài liệu này đã mô tả đặc điểm nhận biết, phân bố, bộ phận sử dụng là quả, thân rễ và cành lá và giá trị sử dụng của loài [8]. - Năm 2006 Viện Dƣợc Liệu “Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, tập 2”, giới thiệu sơ bộ cây Sim về cách trồng, các bộ phận dụng, thành phần hoá học và các bài thuốc trong đó có rƣợu Sim [1]. - Tại Phú Quốc có nhiều công trình nghiên cứu nhƣ của Võ Tòng Xuân (2008) đã xây dựng “Mô hình bảo tồn, nghiên cứu phát triển cây Sim đảo Phú
8 Quốc”, chủ yếu để lập ra cho đƣợc một kiểu sử dụng đất rừng Phú Quốc, vừa bảo vệ môi trƣờng, vừa để giúp dân xoá đói giảm nghèo, vừa sản xuất ra đặc sản Phú Quốc đem lại nguồn thu cho ngân sách”. Năm 2018, Tạ Xuân Tề, Thái Thành Lƣợm có báo cáo “Đánh giá hiện trạng môi trƣờng đất và đề xuất biện pháp chống suy thoái một số hệ sinh thái rừng tại VQG Phú Quốc”. - Nhóm tác giả Nguyễn Chí Thành, Trần Hợp, Lê Hữu Phú, 2013 trong tài liệu" Cây Sim ở Vƣờn Quốc gia Phú Quốc" đã mô tả đặc điểm sinh cảnh nơi phân bố của loài Sim và đã đề cập tới đặc điểm điểm đất theo sinh cảnh, sản lƣợng Sim, đề xuất nhân giống để bảo tồn loài Sim tại Phú Quốc. - Doanh nghiệp tƣ nhân Đảo Sim Phú Quốc (Vƣờn Sim Thành Long) đóng tại huyện đảo Phú Quốc hàng năm đã thu mua hàng trăm tấn quả Sim từ nhiều nơi để chế biến thành các sản phẩm nhƣ rƣợu sim, mứt sim, socola sim, kẹo gôm sim...cung cấp ra thị trƣờng và đƣợc ngƣời tiêu dùng, khách du lịch rất ƣa chuông. Điều đó mở ra cơ hội tốt để phát triển loài cây này. 1.2.3. Tại khu vực nghiên cứu: Trong những năm gần đây ngoài chăn nuôi, trồng trọt, việc phát triển lâm nghiệp theo hƣớng lâm sản ngoài gỗ có dấu hiệu gia tăng, ngƣời dân đã có nhận thức đƣợc các nguồn lợi mà lâm sản ngoài gỗ mang lại, đặc biệt là cây Sim. Đây là loại cây rất chịu hạn, chịu mƣa lũ, sinh sống đƣợc trên cả đất khô cằn và đầm lầy. Chu kỳ sinh trƣởng ra hoa vào mùa Xuân, thu hoạch trong mùa Hè. Do vậy quá trình ra hoa tạo quả tránh đƣợc thời tiết khắc nghiệt, rất thích ứng với biến đổi khí hậu hiện nay. Tại huyện Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình nhiều năm trở lại đây đã có nhiều ngƣời tổ chức thu gom mua quả sim để bán đi các nơi từ nguồn thu hái tự nhiên, một số hộ đã triển khai trồng và bắt đầu cho thu hoạch. Tuy nhiên, chƣa có nghiên cứu nào về đặc điểm sinh vật học, sinh trƣởng, phát triển và thực trạng gây trồng, kỹ thuật trồng, thu hái, chế biến, thị trƣờng tiêu thụ Sim. Hiện chỉ dừng lại ở đầu tƣ tự phát và có sự hỗ trợ của dự án cho 02 Tổ hợp tác trồng Sim tại xã Quảng Hợp, do đó cần có những nghiên cứu sâu về loài Sim để làm cơ sở cho phát triển loài cây lâm sản ngoài gỗ có triển vọng này.
9 Chƣơng 2 MỤC TIÊU, ĐỐI TƢỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 2.1. Mục tiêu 2.1.1. Mục tiêu chung Nghiên cứu nhằm phát triển loài Sim (Rhodomyrtus tomentosa (Ait.) Hassk) góp phần cung cấp những cơ sở khoa học để đề xuất phát triển gây trồng loài cây lâm sản ngoài gỗ đa tác dụng và thu nhập cho ngƣời dân sống ở vùng đồi núi đất nghèo kiệt ở huyện Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình. 2.1.2. Mục tiêu cụ thể - Đánh giá đƣợc thực trạng phân bố và tình hình sinh trƣởng ở tự nhiên và trồng của cây Sim tại huyện Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình. - Đánh giá đặc điểm sinh học của loài Sim tại huyện Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình nhƣ: đặc điểm hình thái, vật hậu… - Đúc kết đƣợc kỹ thuật gây trồng của cây Sim tại huyện Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình. - Đề xuất các giải pháp phát triển bền vững cây Sim tại huyện Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình. 2.2. Đối tƣợng nghiên cứu - Loài Sim tại huyện Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình. 2.3. Giới hạn, phạm vi nghiên cứu - Về không gian: tại huyện Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình. - Về thời gian: bắt đầu từ tháng 8/2018 đến hết tháng 12/2019. 2.4. Nội dung nghiên cứu 1) Điều tra bổ sung đặc điểm lâm học của loài Sim: - Đặc điểm hình thái: thân, rễ, cành, lá, hoa, quả. - Đặc điểm phân bố (theo trạng thái rừng, sinh cảnh, loại đất đá, đai cao...)
10 - Đặc điểm tầng cây cao, cây tái sinh, cây bụi thảm tƣơi, đất... - Đặc điểm vật hậu: mùa hoa, quả, ra chồi... 2). Đặc điểm sinh trưởng của loài Sim - Sinh trƣởng ở tự nhiên. - Sinh trƣởng ở nơi trồng. 3).Tìm hiểu kỹ thuật gây trồng ở địa phương - Tạo giống. - Kỹ thuật trồng. - Phân tích ƣu, nhƣợc điểm. 4) Nghiên cứu thị trường tiêu thụ, chế biến Sim 5) Đề xuất giải pháp phát triển bền vững Sim ở Quảng Bình. Về nhân giống, trồng, thu hoạch và bảo quản - về chính sách - về thị trƣờng. 2.5. Phƣơng pháp nghiên cứu 2.5.1. Phƣơng pháp kế thừa - Điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội tại huyện Quảng Trạch năm 2018. Các loại bản đồ tại khu vực nghiên cứu nhƣ: bản đồ địa hình, bản đồ đất, bản đồ hiện trạng rừng, bản đồ quy hoạch sử dụng đất, rừng... - Kế thừa có chọn lọc các số liệu đã có sẵn: kế thừa thành quả nghiên cứu của các tác giả đi trƣớc làm cơ sở lựa chọn hƣớng nghiên cứu đơn giản, phù hợp với đối tƣợng nghiên cứu nhƣ: các báo cáo khoa học, các đề tài có liên quan, số liệu, tài liệu, công trình nghiên cứu, các báo cáo đánh giá, nghiên cứu về cây Sim, các báo cáo hàng năm về kinh tế, xã hội của xã, huyện, khuyến nông, các báo cáo phân tích về đất trong khu vực nghiên cứu... - Sử dụng các tài liệu chuyên môn nhƣ: Tên cây rừng Việt Nam, Lâm sản ngoài gỗ Việt Nam, Cây thuốc và vị thuốc Việt Nam... 2.5.2. Phƣơng pháp điều tra thực địa thực hiện nội dung 1, 2 Để đáp ứng nội dung của đề tài, tiến hành điều tra theo tuyến và theo ô tiêu chuẩn. - Phương pháp điều tra tuyến cho rừng tự nhiên: Căn cứ vào bản đồ