Luận văn Thạc sĩ Sử học: Quá trình đô thị hóa ở thành phố Biên Hòa (tỉnh Đồng Nai) giai đoạn 1986 - 2005

Chia sẻ: Lavie Lavie | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:154

Thêm vào BST

Báo xấu

107
lượt xem 17
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn Thạc sĩ Sử học: Quá trình đô thị hóa ở thành phố Biên Hòa (tỉnh Đồng Nai) giai đoạn 1986 - 2005 tập trung nghiên cứu sự chuyển biến trên tất cả lĩnh vực kinh tế, xã hội, văn hóa ở thành phố Biên Hòa trong quá trình đô thị hóa từ năm 1986 đến năm 2005, tác động và bài học kinh nghiệm trong quá trình xây dựng đô thị hóa tại thành phố.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Sử học: Quá trình đô thị hóa ở thành phố Biên Hòa (tỉnh Đồng Nai) giai đoạn 1986 - 2005

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Lê Thị Thu Hằng Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam Mã số: 60 22 54 LUẬN VĂN THẠC SĨ SỬ HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. LÊ VĂN ĐẠT Thành phố Hồ Chí Minh - 2009
LỜI CẢM ƠN Luận văn được hoàn thành bởi sự nỗ lực của bản thân, sự giúp đỡ tận tình của các thầy cô giáo, bạn bè, anh chị em đồng nghiệp và những người thân trong gia đình. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến TS. Lê Văn Đạt, giảng viên trường Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí Minh, người đã tận tình chỉ dẫn tôi trong suốt quá trình xây dựng đề cương và hoàn thành luận văn. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn Ban lãnh đạo, cùng các thầy cô giáo Khoa Lịch sử, trường Đại học sư phạm thành phố Hồ Chí Minh đã tổ chức và thực hiện thành công khóa đào tạo thạc sĩ chuyên ngành Lịch sử Việt Nam (2006 – 2009) , tạo cơ hội học tập nâng cao trình độ về lĩnh vực mà tôi tâm huyết. Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo trường trung học phổ thông Ngô Quyền, các cơ quan ban ngành của thành phố Biên Hòa - tỉnh Đồng Nai đã giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện luận văn. Xin gửi lời cảm ơn Phòng khoa học công nghệ - sau đại học, trường Đại học sư phạm thành phố Hồ Chí Minh, đã tạo điều kiện thuận lợi để luận văn được hoàn thành đúng tiến độ.
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT CN - TTCN : công nghiệp – tiểu thủ công nghiệp DV : dịch vụ GTSX : giá trị sản xuất KCN : khu công nghiệp NLTS : nông lâm thủy sản Nxb : nhà xuất bản Ph : phường TM : thương mại TP : thành phố UBND : ủy ban nhân dân XHCN : xã hội chủ nghĩa
MỞ ĐẦU I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI Trong những năm gần đây, Việt Nam có tốc độ phát triển kinh tế nhanh, đạt được những thành tựu to lớn về mọi mặt. Kèm theo đó là quá trình đô thị hóa, một hiện tượng kinh tế - xã hội phức tạp, chuyển biến các xã hội nông nghiệp – nông dân – nông thôn sang các xã hội đô thị - công nghiệp – thị dân. Ở Việt Nam, do sự phát triển chậm chạp của công nghiệp và thương nghiệp trong lịch sử nên hầu hết các đô thị mang chức năng tổng hợp, vừa là trung tâm chính trị, vừa là trung tâm kinh tế, đồng thời giữ vai trò trung tâm văn hóa. Hiện nay, quá trình đô thị hóa gắn liền với sự phát triển của công nghiệp hóa, mà biểu hiện của nó là sự hình thành các khu công nghiệp, khu chế xuất, các khu kinh tế mở có quy mô, chất lượng phát triển khác nhau. Cùng với sự phát triển của thành phố Hồ Chí Minh và Vũng Tàu, Đồng Nai có vị trí chiến lược hết sức quan trọng, là một đỉnh trong tam giác tăng trưởng kinh tế trọng điểm phía nam của cả nước; tiếp giáp với 5 tỉnh, thành phố (Bà Rịa-Vũng Tàu, Bình Dương, Lâm Đồng, Bình Thuận, TP. Hồ Chí Minh). Hòa cùng công cuộc đổi mới của đất nước từ năm 1986, Đồng Nai đang tiến nhanh, tiến mạnh trên con đường hiện đại hóa nhằm nâng cao chất lượng đời sống của người dân. Nhiều đô thị đã và đang giữ vai trò quan trọng trong tiến trình phát triển của tỉnh như Biên Hòa, Long Khánh, Xuân Lộc, Long Thành, Nhơn Trạch. Trong đó, Biên Hòa đã được nhà nước công nhận là đô thị loại II, trở thành đô thị đối trọng với thành phố Hồ Chí Minh, nằm trong kế hoạch phát triển kinh tế đô thị phía Nam của cả nước. Tại Biên Hòa, nhiều khu công nghiệp khác nhau với quy mô lớn, nhỏ đã được xây dựng, hoạt động có công suất cao. Giữ vai trò quan trọng, thành phố Biên Hòa nhận được sự quan tâm của các cấp lãnh đạo, thu hút được nhiều dự án đầu tư từ trong và ngoài nước, hệ thống cơ sở hạ tầng, cơ sở vật chất – kĩ thuật tương đối phát triển. Song song với những thuận lợi có được từ vị trí và tiềm năng phát triển, quá trình đô thị hóa diễn ra ở Biên Hòa còn gặp nhiều khó khăn: bất cập trong quản lí, tính không đồng bộ trong quy hoạch, những hệ lụy mà đô thị hóa đem lại như môi
trường tự nhiên bị thoái hóa, môi trường văn hóa bị ảnh hưởng và các vấn đề xã hội khác. Để thực hiện quá trình đô thị hóa thành phố Biên Hòa theo đúng tinh thần quy hoạch và tránh những hạn chế, sai lầm có thể mắc phải, cần có cái nhìn cụ thể và khái quát, xem xét quá trình đô thị hóa ấy diễn ra như thế nào, những nhân tố khách quan và chủ quan tác động, chi phối. Trên cơ sở đó có những bài học kinh nghiệm phục vụ cho sự nghiệp chung công nghiệp hóa, hiện đại hóa của tỉnh và cả nước, đặc biệt trong giai đoạn mở cửa, hội nhập với quốc tế. Điều này có ý nghĩa thời sự, mang tính thực tiễn cao; đồng thời khắc họa sâu thêm kiến thức khoa học đối với người viết, đảm bảo tính toàn diện trong nghiên cứu lịch sử không chỉ dừng lại ở lịch sử quân sự - chính trị mà còn là tất cả những gì xảy ra liên quan đến con người và xã hội loài người. Là một người dân của tỉnh Đồng Nai, một giáo viên giảng dạy ở trường trung học phổ thông, tìm hiểu về quá trình đô thị hóa ở thành phố Biên Hòa cũng chính là tìm hiểu về lịch sử phát triển của vùng đất này trong quá trình hơn 20 năm kể từ ngày đổi mới. Đó sẽ là những nội dung được truyền đến học sinh trong các giờ dạy lịch sử địa phương, giáo dục cho các em lòng tự hào và tinh thần trách nhiệm đối với địa phương. Xuất phát từ những lí do nêu trên, chúng tôi mạnh dạn nghiên cứu đề tài “Quá trình đô thị hóa ở thành phố Biên Hòa (tỉnh Đồng Nai) giai đoạn 1986 - 2005” làm luận văn cuối khóa học. II. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU Mục đích của việc nghiên cứu của đề tài là tìm hiểu sự chuyển biến trên tất cả lĩnh vực kinh tế, xã hội, văn hóa ở thành phố Biên Hòa trong quá trình đô thị hóa từ năm 1986 đến năm 2005. Nghiên cứu còn làm rõ những tác động của quá trình đô thị hóa đối với sự phát triển chung của thành phố, rút ra một số đặc điểm và bài học kinh nghiệm trong quá trình đô thị hóa; từ đó đề ra một số định hướng để làm nền tảng cho sự phát triển bền vững trong tương lai.
III. LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ Đô thị hóa là vấn đề đã được nghiên cứu từ lâu trên thế giới và trải qua 3 giai đoạn phát triển: giai đoạn tiền công nghiệp, giai đoạn công nghiệp hình thành và phát triển, giai đoạn hậu công nghiệp. Ở Việt Nam, các đô thị cũng được hình thành sớm. Cuốn “Đô thị cổ Việt Nam” của Viện sử học, Hà Nội, 1989 đã miêu tả, giới thiệu 13 đô thị cổ ra đời và phát triển trong khoảng thời gian từ thế kỉ III đến thế kỉ XIX. Trong đó có những đô thị đã bị mai một hoàn toàn nhưng cũng có những đô thị tồn tại và liên tục phát triển cho đến hôm nay, trở thành đô thị hiện đại, tiêu biểu như Thăng Long – Hà Nội. Tuy nhiên vấn đề quy hoạch đô thị chưa thấy được đề cập đến. Năm 1995, ấn phẩm “ Đô thị Việt Nam” gồm hai tập của tác giả Đàm Trung Phường ra đời đánh dấu bước phát triển trong việc nghiên cứu đô thị hóa. Theo giáo sư “cho đến giữa thập niên 90 vẫn chưa có ai viết sách và tiếp cận một cách có hệ thống, toàn diện về vấn đề quy hoạch phát triển đô thị Việt Nam” [48, tr.56]. Tác phẩm nghiên cứu của giáo sư đã đánh giá thực trạng mạng lưới đô thị Việt Nam hiện nay, nghiên cứu – định hướng phát triển đô thị trong bối cảnh đô thị hóa thế giới và bước đầu công nghiệp hóa – hiện đại hóa đất nước. Đồng thời tác giả còn trình bày mở rộng những khái niệm về đô thị học trong mối quan hệ với những tiến bộ của khoa học mới, đem đến những thông tin có tính chất tham khảo về vấn đề đô thị. Có thể xem đây là công trình quan trọng để tiếp cận các vấn đề lí luận về đô thị nói chung cũng như về đô thị hóa nói riêng. Tuy nhiên, “Đô thị Việt Nam” có hạn chế là chưa đi sâu vào từng đô thị. Cuốn sách khác có nội dung liên quan là “Đô thị hóa tại Việt Nam và Đông Nam Á” của Trung tâm Nghiên cứu Đông Nam Á do Nxb thành phố Hồ Chí Minh ấn hành vào năm 1996. Cuốn sách đã đề cập một cách cụ thể nhiều khía cạnh khác nhau của hiện tượng đô thị hóa trong bối cảnh lịch sử ngày nay. Chương một đề cập đến xu thế đô thị hóa của một số thành phố tại Việt Nam và Đông Nam Á, trong đó nhấn mạnh đến thành phố Hồ Chí Minh, nơi có tốc độ đô thị hóa cao nhất của cả nước. Chương hai nêu lên những vấn đề đặt ra từ quá trình đô thị hóa như nhu cầu
quản lý đô thị, bảo vệ môi trường, tình trạng tăng dân số cơ học; đồng thời nêu ra một số kinh nghiệm trong phát triển đô thị của các nước Đông Nam Á. Chương ba nhấn mạnh đến vấn đề môi trường nhân văn, môi trường văn hóa của con người trong quá trình đô thị hóa. Chương bốn dựng lại tiến trình đô thị hóa trong lịch sử, giới thiệu một số đô thị cổ ở Việt Nam cũng như trên thế giới. Năm 1998, Nxb Chính trị Quốc gia xuất bản cuốn “Đô thị hóa và chính sách phát triển đô thị trong công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở Việt Nam” của tác giả Trần Ngọc Hiên, Trần Văn Chử. Ngoài nội dung đề cập đến những vấn đề mang tính lý thuyết chung về đô thị hóa trong giai đoạn hiện nay: đô thị hóa lấy tăng trưởng kinh tế, lấy con người làm trung tâm; cuốn sách còn tập trung phân tích, đánh giá thực trạng đô thị Việt Nam, phát hiện các vấn đề nảy sinh và làm rõ vai trò quan trọng của các chính sách tác động đến sự phát triển đô thị ở nước ta. Ngoài ra còn hàng loạt công trình nghiên cứu viết về các vấn đề khác nhau của đô thị hóa như “Dân số và nhà ở đô thị Việt Nam” của Phạm Văn Trình (Nxb TP. Hồ Chí Minh, 1996), “Biến đổi văn hóa đô thị Việt Nam hiện nay” của Nguyễn Thanh Tuấn (Nxb Văn hóa thông tin, 2006), “Đời sống văn hóa đô thị và khu công nghiệp Việt Nam” (Nxb Văn hóa Thông tin, 2005) của tác giả Đình Quang, “Vấn đề nhà ở đô thị trong nền kinh tế thị trường của thế giới thứ ba” (Nxb Khoa học Xã hội, 1996), tác giả là Trịnh Duy Luân và Michael Leaf,... Như vậy, nhìn chung các sách viết về về đô thị hóa ở Việt Nam tương đối nhiều, đặc biệt trong giai đoạn từ sau năm 1975. Song các công trình này hầu hết dừng lại ở những vấn đề mang tính lý luận hoặc nghiên cứu về các đô thị lớn: TP. Hồ Chí Minh và Hà Nội. Các đô thị loại II như thành phố Biên Hòa ở tỉnh Đồng Nai chưa thấy được đề cập đến một cách nghiêm túc, đầu đủ. Điển hình phải kể đến Luận án Tiến sĩ của tác giả Nguyễn Thị Thủy với nhan đề “Quá trình đô thị hóa ở thành phố Hồ Chí Minh từ 1975 – 1996”. Luận án đã trình bày quá trình đô thị hóa ở các quận huyện ven đô thành phố Hồ Chí Minh như Quận 8, Bình Thạnh, Tân Bình, Gò Vấp. Trong công trình nghiên cứu này, tác giả đã làm rõ quá trình biến đổi của các quận huyện trong khoảng thời gian hơn 20 năm
(1975 - 1996) trên tất cả các mặt, trong đó tập trung vào sự thay đổi về cơ cấu kinh tế và cơ sở hạ tầng của các địa bàn khảo sát. Năm 2008, Luận văn Thạc sĩ của tác giả Nguyễn Tấn Tự nghiên cứu về “Quá trình đô thị hóa huyện Bình Chánh thành phố Hồ Chí Minh (1986-2003)” đã đóng góp một cách tiếp cận mới về đô thị hóa, dựng lại bức tranh chuyển đổi từ một vùng nông nghiệp sang thành thị ở Bình Chánh, đưa ra những nhận xét, kiến nghị cho sự phát triển trong tương lai. Tài liệu sớm nhất đề cập đến lịch sử kinh tế xã hội ở thành phố Biên Hòa là “Gia Định thành thông chí” của tác giả Trịnh Hoài Đức. Cuốn “Biên Hòa – Đồng Nai 300 năm hình thành và phát triển” (của Nxb Đồng Nai, 1998) được viết nhân dịp Đồng Nai – Biên Hòa tròn 300 tuổi kể từ khi Nguyễn Hữu Cảnh vào khai phá năm 1698. Tác phẩm đã trình bày về lịch sử phát triển của vùng đất, đồng thời có đề cập đến đặc điểm kinh tế Đồng Nai trước và sau thời kì đổi mới cho đến năm 2000. Tuy nhiên bức tranh về đô thị hóa ở thành phố Biên Hòa vẫn chưa được khắc họa. Năm 2001, Nxb Đồng Nai cho ra đời ấn phấm “Địa chí Đồng Nai” gồm 5 tập, trình bày rất cụ thể về lịch sử hình thành và phát triển của tỉnh nhà trên các nội dung: tổng quan, lịch sử, địa lý, kinh tế, văn hóa - xã hội. Thành phố Biên Hòa chỉ được đề cập đến một cách sơ lược trong sự phát chung đó. Nhằm tổng kết, đánh giá những kết quả đạt được kể từ ngày giải phóng đến năm 2000, Ủy ban nhân dân tỉnh Đồng Nai đã xuất bản cuốn “Đồng Nai 25 năm xây dựng và phát triển kinh tế - xã hội” (năm 2002). Có thể nói đây là tài liệu tham khảo có giá trị cho chúng tôi khi nghiên cứu về thành phố Biên Hòa. Tiếp đến năm 2005 Nxb Chính trị Quốc gia cho ra đời cuốn “Đồng Nai thế và lực mới trong thế kỉ XXI”, một tài liệu tham khảo quan trọng, cung cấp cái nhìn khái quát về trình độ, tốc độ phát triển của tỉnh nhà trong bối cảnh toàn cầu mới, giới thiệu với bạn đọc toàn cảnh kinh tế - chính trị - văn hóa – xã hội tỉnh Đồng Nai trong giai đoạn hiện nay. Ngoài ra, đề cập đến thành phố Biên Hòa còn có các khóa luận tốt nghiệp của sinh viên, trong đó phải kể đến đề tài “Công nghiệp hóa – Đô thị hóa và sự
phân hóa giàu nghèo ở thành phố Biên Hòa” của tác giả Lê Thị Kiều Trang, khoa Địa Lí trường Đại học Sư Phạm TP. Hồ Chí Minh năm 2004. Đề tài miêu tả một cách chung nhất sự phát triển của thành phố trong giai đoạn từ năm 1975 đến năm 2000, trong đó tập trung vào sự phân hóa mức sống của người dân. Tuy nhiên đề tài chưa làm rõ được những biến đổi về văn hóa – xã hội, đánh giá những tác động mà quá trình đô thị hóa đem lại. Trên đây là một số công trình của các tác giả có liên quan đến đề tài mà chúng tôi đã tham khảo. Chắc chắn rằng sẽ còn những công trình, những bài viết mà chúng tôi chưa có dịp tham khảo hoặc còn tản mát đâu đó mà chúng tôi chưa có cơ hội tiếp cận. Trong quá trình viết đề tài, chúng tôi sẽ cố gắng tham khảo tất cả những công trình của những người đi trước, qua đó có thể kế thừa những kết quả đạt được, đồng thời bổ sung những khiếm khuyết mà các tác giả chưa đề cập đến hoặc do lịch sử biến đổi và thời gian vượt qua. IV. ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI NGHIÊN CỨU, NHIỆM VỤ CỦA ĐỀ TÀI Như tên đề tài chỉ rõ, đối tượng nghiên cứu của luận văn là quá trình đô thị hóa diễn ra ở thành phố Biên Hòa ở tỉnh Đồng Nai. Cụ thể đề tài sẽ đi sâu nghiên cứu quá trình đô thị hóa đã diễn ra như thế nào, những yếu tố nào tác động đến quá trình ấy và những bài học được rút ra trong quá trình đô thị hóa. Phạm vi nghiên cứu của đề tài là trong không gian xác định: thành phố Biên Hòa của tỉnh Đồng Nai, trong thời gian cụ thể từ năm 1986 đến năm 2005, vì đây là giai đoạn lịch sử có nhiều biến đổi quan trọng và sâu sắc đối với thành phố Biên Hòa của tỉnh Đồng Nai nói riêng và cả nước nói chung. Để hoàn thành đề tài, nhiệm vụ được đặt ra cần phải thực hiện là: - Nghiên cứu lí luận về các khái niệm đô thị, đô thị hóa và lịch sử của quá trình đô thị hóa thành phố Biên Hòa làm cơ sở lí luận cho đề tài. - Tìm hiểu, điều tra về quá trình phát triển của đô thị Biên Hòa trên các nội dung kinh tế - xã hội – văn hóa cũng như các vấn đề phát sinh trong quá trình ấy.
- Rút ra những đặc điểm, bài học kinh nghiệm của thành phố Biên Hòa trong gần 20 năm (1986 – 2005) tiến hành đô thị hóa, đưa ra những giải pháp có tính chất tham khảo cho sự phát triển của thành phố. V. NGUỒN TƯ LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Quá trình thực hiện đề tài là quá trình xử lí tài liệu khác nhau từ các nguồn tư liệu: - Các văn bản quy phạm pháp luật, nghị quyết của Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ, UBND tỉnh Đồng Nai, các văn bản đại hội Đảng bộ tỉnh Đồng Nai. - Đặc biệt là các số liệu Thống kê, báo cáo năm của các cơ quan chức năng có liên quan đến vấn đề đô thị hóa, các văn kiện Đại hội Đảng bộ thành phố Biên Hòa. Đây là cơ sở chính để chúng tôi thực hiện đề tài. - Tài liệu khác là các sách viết về vùng đất Đồng Nai xưa cũng như Biên Hòa hiện nay sẽ giúp chúng tôi dựng lại lịch sử phát triển của vùng đất Đồng Nai - Biên Hòa đến trước năm 1986. - Tài liệu thứ tư tạo cơ sở lý luận cho đề tài chính là các chuyên khảo, công trình nghiên cứu, bài viết, các tham luận khoa học của các tác giả, các nhà nghiên cứu về đô thị và đô thị hóa. - Bên cạnh đó, chúng tôi sẽ thực hiện khảo sát, điền dã để thu thập thêm tư liệu thực tế cho đề tài và còn các trang Web liên quan đến nội dung đề tài. Trong quá trình thực hiện đề tài, phương pháp được sử dụng chủ yếu để nghiên cứu là phương pháp lịch sử và phương pháp lôgic. Tuy nhiên, vì đô thị hóa là một quá trình diễn ra phức tạp, liên quan đến nhiều lĩnh vực khác nhau nên trong khuôn khổ của luận văn, chúng tôi còn sử dụng phương pháp điều tra thực tế, phương pháp so sánh sử học, phương pháp nghiên cứu liên ngành: thống kê toán học, so sánh, tổng hợp … Việc vận dụng nhiều phương pháp nghiên cứu khác nhau sẽ giúp cho đề tài nghiên cứu có được kết quả xác thực hơn. VI. NHỮNG ĐÓNG GÓP CỦA ĐỀ TÀI - Thông qua việc thực hiện đề tài, chúng tôi tái hiện lại một cách khách quan, trung thực quá trình đô thị hóa thành phố Biên Hòa - tỉnh Đồng Nai trong khoảng
20 năm thực hiện đổi mới (từ năm 1986 đến năm 2005), đồng thời làm sáng tỏ quá trình chuyển biến của từng thành tố thuộc vấn đề đô thị hóa, đó là sự chuyển biến của địa phương và cộng đồng tại chỗ trong lĩnh vực nghề nghiệp, văn hóa, lối sống…trên các mặt kinh tế, văn hóa, xã hội. - Luận văn bước đầu phân tích, đánh giá những yếu tố chủ quan và khách quan tác động đến quá trình đô thị hóa của thành phố Biên Hòa, rút ra một số bài học kinh nghiệm mang tính chất định hướng, trên cơ sở đó có những đề xuất, kiến nghị về quá trình đô thị hóa thành phố trong tương lai. - Dựng lại bức tranh đô thị hóa thành phố Biên Hòa trong thời gian đổi mới, luận văn đã tiếp cận và hệ thống hóa nhiều tư liệu khác nhau, góp phần nghiên cứu về lịch sử thành phố Biên Hòa nói riêng và tỉnh Đồng Nai nói chung, đồng thời phục vụ cho công tác giảng dạy lịch sử địa phương ở trường phổ thông. VII. BỐ CỤC LUẬN VĂN Luận văn ngoài phần Mở đầu và phần Kết luận, nội dung gồm có ba chương. - Chương 1: Tổng quan về đô thị hóa và khái quát quá trình đô thị hóa ở thành phố Biên Hòa trước năm 1986. - Chương 2: Những chuyển biến về cảnh quan môi trường, cơ sở hạ tầng và kinh tế trong quá trình đô thị hóa ở thành phố Biên Hòa (1986 – 2005). - Chương 3: Chuyển biến về dân cư và đời sống dân cư ở thành phố Biên Hòa trong quá trình đô thị hóa (1986 – 2005).
Chương 1 TỔNG QUAN VỀ ĐÔ THỊ HÓA VÀ KHÁI QUÁT QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA Ở THÀNH PHỐ BIÊN HÒA TRƯỚC NĂM 1986 1.1. Đô thị và đô thị hóa 1.1.1. Đô thị Đô thị là một trong những dấu hiệu lâu đời nhất của nền văn minh nhân loại, bắt đầu có khoảng 4000 năm đến 6000 năm trước đây hoặc lâu hơn nữa. Khi đó, đô thị chỉ là nơi tập trung khá đông người hoạt động nông nghiệp. Trải qua thời gian, những đô thị được hình thành sau hàng loạt biến động về dân cư, thủ công nghiệp, công nghiệp và thương mại. Ngày nay, những thay đổi về khoa học kỹ thuật và kinh tế làm biến đổi sâu sắc cấu trúc, chức năng, kiến trúc và quy mô dân số đô thị cũng như tỉ lệ dân cư đô thị. Nói một cách ngắn gọn và dễ hiểu, đô thị là nơi tập trung dân cư đông với mật độ dân số cao, lấy hoạt động kinh tế phi nông nghiệp làm ngành kinh tế chính và có điều kiện sinh hoạt theo hướng tiến bộ, văn minh hơn so với những vùng xung quanh. Điều này đã được phản ánh tương đối trọn vẹn trong cách định nghĩa về đô thị của Bách khoa toàn thư Hoa Kỳ, rằng đô thị (city) như một cách sử dụng thông thường chỉ một tập hợp dân cứ có quy mô đáng kể, chỉ một nơi mà điều kiện sống trái ngược với đời sống nông thôn và đời sống hoang dã. Nó là một hiện thực chung của xã hội văn minh. Ở Việt Nam, xuất phát từ lịch sử hình thành đô thị cổ, các nhà nghiên cứu chỉ ra rằng khái niệm đô thị gồm hai thành tố: đô, thành, trấn, xã hàm nghĩa chức năng hành chính – chính trị; thị có nghĩa là chợ, mang hàm nghĩa kinh tế. Chức năng chính trị lấn át chức năng kinh tế.
Giáo sư Cao Xuân Phổ đã phát biểu: “Trong tiếng Việt, có nhiều từ để chỉ khái niệm đô thị: đô thị, thành phố, thị trấn, thị xã,... Các từ đó đều có hai thành tố: đô thành, trấn, xã hàm nghĩa chức năng hành chính; thị, phố có nghĩa là chợ. Thời trước, chức năng hành chính lấn át chức năng kinh tế, bộ phận đảm nhận cai quản đô thị là do Nhà nước bổ nhiệm. Đô thị phương Tây có ít tính chính trị hơn và thiên về chức năng kinh tế” [47, tr.103]. Tuy nhiên đây không là đặc điểm duy nhất của đô thị Việt Nam thời hiện đại. Bên cạnh yếu tố “đô”, “thành” còn có những yếu tố khác đóng vai trò quan trọng như giao thông, điện nước, giáo dục, văn hóa, y tế,... Chính vì vậy theo các tác giả của công trình khoa học Quy hoạch xây dựng phát triển đô thị, “Đô thị là điểm dân cư tập trung với mức độ cao, chủ yếu là lao động phi nông nghiệp, có hạ tầng cơ sở thích hợp, là trung tâm chuyên ngành tổng hợp, có vai trò thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội của cả nước, của một miền lãnh thổ, của một tỉnh, một huyện hoặc một vùng trong tỉnh, huyện” [2, tr.14]. Cách định nghĩa này cũng tương đồng với quan điểm của nhà nước được thể hiện trong nghị định số 132/HĐBT ngày 5/5/1990 về việc phân loại đô thị và phân cấp quản lý đô thị. Theo đó, đô thị là các điểm dân cư có các yếu tố cơ bản: 1. Là trung tâm tổng hợp hay trung tâm chuyên ngành có vai trò thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội của vùng lãnh thổ nhất định. 2. Quy mô dân số nhỏ nhất là 4000 người (vùng núi có thể thấp hơn). 3. Tỉ lệ lao động phi nông nghiệp từ 60% trở lên trong tổng số lao động; là nơi sản xuất và dịch vụ thương mại hàng hóa phát triển. 4. Có cơ sở hạ tầng kỹ thuật xác định theo từng loại đô thị phù hợp với đặc điểm từng vùng. 5. Mật độ dân cư được xác định theo từng loại đô thị phù hợp với đặc điểm từng vùng. Cũng theo Nghị định này, ở Việt Nam có 5 loại đô thị: - Đô thị loại I: là đô thị rất lớn; trung tâm kinh tế, chính trị, văn hóa – xã hội, khoa học kỹ thuật, du lịch, giao thông, công nghiệp, giao dịch quốc tế có vai trò
thúc đẩy sự phát triển của cả nước; có số dân từ 1 triệu người trở lên với tỉ suất hàng hóa cao, tỉ lệ lao động phi nông nghiệp từ 90% trở lên trong tổng số lao động; có cơ sở hạ tầng kỹ thuật và mạng lưới công trình công cộng được xây dựng đồng bộ; có mật độ dân cư bình quân 15.000 người/km2 trở lên. - Đô thị loại II: là đô thị lớn; trung tâm kinh tế, văn hóa – xã hội, sản xuất công nghiệp, du lịch – dịch vụ, giao thông, giao dịch quốc tế, có vai trò thúc đẩy sự phát triển của một vùng lãnh thổ; có số dân từ 35 vạn người đến dưới 1 triệu người; sản xuất hàng hóa phát triển, tỉ lệ lao động phi nông nghiệp từ 90% trở lên trong tổng số lao động; mật độ dân cư bình quân là 12.000 người/km2 trở lên. - Đô thị loại III: là đô thị trung bình lớn; trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa – xã hội, là nơi sản xuất công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp tập trung, du lịch – dịch vụ; có vai trò thúc đẩy phát triển một tỉnh, hoặc từng lĩnh vực đối với vùng lãnh thổ; dân số từ 10 vạn người đến dưới 35 vạn người (vùng núi có thể thấp hơn); sản xuất hàng hóa tương đối phát triển, tỉ lệ lao động phi nông nghiệp từ 80% trở lên trong tổng số lao động; cơ sở hạ tầng kỹ thuật và mạng lưới công trình công cộng được xây dựng từng mặt; mật độ dân cư bình quân 10.000 người/km2 trở lên (vùng núi có thể thấp hơn). - Đô thị loại IV: là đô thị trung bình nhỏ; trung tâm tổng hợp chính trị, kinh tế, văn hóa – xã hội hoặc trung tâm chuyên ngành sản xuất công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, thương nghiệp, có vai trò thúc đẩy sự phát triển của một tỉnh hay một vùng trong tỉnh; dân cư từ 3 vạn người đến 10 vạn người (vùng núi có thể thấp hơn); là nơi sản xuất hàng hóa, tỉ lệ lao động phi nông nghiệp từ 70% trở lên trong tổng số lao động; đã và đang đầu tư xây dựng hạ tầng kỹ thuật và các công trình công cộng từng phần; mật độ dân cư 8000 người/km2 trở lên (vùng núi có thể thấp hơn). - Đô thị loại V: là đô thị nhỏ, trung tâm tổng hợp kinh tế - xã hội, hoặc trung tâm chuyên ngành sản xuất tiểu thủ công nghiệp,... có vai trò thúc đẩy sự phát triển của một huyện, một vùng trong tỉnh hoặc một vùng trong huyện; dân số từ 4000 người đến dưới 3 vạn người (vùng núi có thể thấp hơn); tỉ lệ lao động phi nông
nghiệp từ 60% trở lên trong tổng số lao động; bước đầu xây dựng một số công trình công cộng và hạ tầng kỹ thuật; mật độ dân cư bình quân 6000 người/km2 (vùng núi có thể thấp hơn). Đối với đô thị loại I và loại II do Trung ương quản lí. Đối với đô thị loại III và loại IV do tỉnh quản lí. Đối với đô thị loại V do huyện quản lí. Như vậy, theo Nghị định này thì TP. Biên Hòa là đô thị loại III. Tuy nhiên cùng với sự phát triển kinh tế của đất nước, đô thị ở Việt Nam phát triển nhanh chóng về chất lượng và số lượng, đặc biệt là quy mô của các đô thị. Nghị định 132/HĐBT tỏ ra không còn phù hợp, vì vậy ngày 5/10/2001 Nghị định số 72/2001/ NĐ - CP được ban hành thay thế cho Nghị định 132 về việc phân loại đô thị và cấp quản lý đô thị. Theo quy định pháp lý về đô thị, đô thị nước ta là các điểm dân cư tập trung có đủ hai điều kiện sau: - Đô thị là các thành phố, thị xã, thị trấn được các cơ quan nhà nước có thẩm quyền quyết định thành lập. - Về trình độ phát triển: 1- Là trung tâm tổng hợp hay trung tâm chuyên ngành có vai trò thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội của vùng lãnh thổ nhất định nhất định, nhỏ nhất cũng phải là tiểu vùng trong huyện; 2- Quy mô dân số tối thiểu của nội thành, nội thị là 4.000 người; 3- Tỉ lệ lao động phi nông nghiệp từ 65% trở lên trong tổng số lao động của nội thành, nội thị; 4- Có cơ sở hạ tầng kỹ thuật và các công trình công cộng phục vụ dân cư đô thị đạt 70% mức quy định đối với từng loại đô thị; 5- Mật độ dân cư được xác định theo từng loại đô thị phù hợp với đặc điểm từng vùng, tối thiểu 2000người/km2. Theo đó, đô thị Việt Nam được chia làm 6 loại: - Đô thị loại đặc biệt là đô thị rất lớn, có vai trò thúc đẩy sự phát triển của cả nước, dân số trên 1,5 triệu người, mật độ dân số trung bình trên 15.000 người/km2, tỉ lệ lao động phi nông nghiệp/tổng số lao động trên 90%. - Đô thị loại I: là những đô thị lớn có chức năng là trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa, khoa học – kỹ thuật, du lịch – dịch vụ,... giữ vai trò thúc đẩy sự phát
triển kinh tế - xã hội của cả nước hoặc một vùng lãnh thổ liên tỉnh; quy mô dân số từ 50 vạn người trở lên, mật độ dân số từ 12.000 người/km2 trở lên với tỉ lệ lao động phi nông nghiệp lớn hơn hoặc bằng 85%. - Đô thị loại II: là những đô thị trung bình lớn, phải đảm bảo các chức năng là trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa,... trong vùng tỉnh, vùng liên tỉnh hoặc cả nước, có vai trò thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội của một vùng lãnh thổ liên tỉnh hoặc một số lĩnh vực của cả nước, tỉ lệ lao động phi nông nghiệp/ tổng số lao động trên 80%, dân số lớn hơn hoặc bằng 250.000 người, mật độ dân số từ 10.000 người/km2 trở lên. - Đô thị loại III: là đô thị loại trung bình, giữ vai trò thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội của một tỉnh hoặc một số lĩnh vực đối với vùng liên tỉnh; tỉ lệ lao động phi nông nghiệp/ tổng số lao động trên 75%, dân số trên 100.000 người, mật độ dân số từ 8000 người/km2 trở lên. - Đô thị loại IV: là đô thị loại trung bình nhỏ; giữ vai trò thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội của một tỉnh hoặc một vùng trong tỉnh; tỉ lệ lao động phi nông nghiệp/ tổng số lao động trên 70%, dân số trên 50.000 người, mật độ dân số trung bình trên 6000 người/km2 trở lên. - Đô thị loại V: là đô thị loại nhỏ với chức năng là trung tâm tổng hợp hoặc chuyên ngành về chính trị, kinh tế, văn hóa và dịch vụ, có vai trò thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội của một huyện hoặc cụm xã; tỉ lệ lao động phi nông nghiệp/ tổng số lao động trên 65%; dân số trên 4.000 người; mật độ dân số trung bình trên 2000 người/km2 . Theo dõi thêm bảng phân loại tổng hợp đô thị trên cơ sở của nhiều tiêu chí sau: Bảng 1.1. Phân loại đô thị ở Việt Nam theo Nghị định số 72/2001/NĐ-CP Lao động Một độ Loại Vai trò trung tâm Dân số phi nông Hạ tầng cơ sở dân số đô thị (chủ yếu) (người) nghiệp (%) (người/km2)
Đặc Quốc gia > 1.500.000 > 90 Đồng bộ, hoàn chỉnh > 15.000 biệt Quốc gia và liên Nhiều mặt đồng bộ, I > 500.000 > 85 > 12.000 tỉnh hoàn chỉnh Quốc gia (một số Nhiều mặt tiến tới đồng II > 250.000 > 80 > 10.000 lĩnh vực), liên tỉnh bộ, hoàn chỉnh Liên tỉnh (một số Từng mặt đồng bộ, hoàn III > 100.000 > 75 > 8.000 lĩnh vực), tỉnh chỉnh Từng mặt tiến tới đồng IV Tỉnh, liên huyện > 50.000 > 70 > 6.000 bộ, hoàn chỉnh Đã hoặc đang xây dựng, Huyện, tiểu vùng V > 4.000 > 65 chưa đồng bộ và hoàn > 2.000 (cụm xã) chỉnh Nguồn: [29, tr.142] Ngoài ra, Nghị định còn đưa ra những tiêu chuẩn phân loại đô thị áp dụng cho các trường hợp đặc biệt như ở vùng núi, miền cao, vùng sâu, vùng xa,... và quy định việc phân loại cấp quản lí đô thị gồm: - Thành phố trực thuộc Trung ương phải là đô thị loại đặc biệt hoặc đô thị loại I. - Thành phố và thị xã thuộc tỉnh phải là đô thị loại II hoặc đô thị loại III, IV. - Thị trấn thuộc huyện phải là đô thị loại IV hoặc đô thị loại V. Tóm lại, ngày nay, đô thị được hiểu là một khu dân cư tập trung có những đặc điểm: - Về cấp quản lí, đô thị là thành phố, thị xã, thị trấn được cơ quan nhà nước có thẩm quyền ra quyết định thành lập. - Về trình độ phát triển, đô thị phải đạt được những tiêu chuẩn như là trung tâm tổng hợp hoặc trung tâm chuyên ngành, có vai trò thúc đẩy sự phát triển kinh tế
- xã hội của cả nước hoặc một vùng lãnh thổ như vùng liên tỉnh, vùng tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương hoặc vùng trong tỉnh, trong thành phố trực thuộc trung ương, vùng huyện hoặc tiểu vùng trong huyện... Ngoài ra, đô thị phải là nơi có dân số tập trung cao và hoạt động sống chủ yếu của cư dân trong khu vực ấy là những hoạt động phi nông nghiệp...[71, tr.19]. 1.1.2. Đô thị hóa Đô thị hóa được hiểu là một quá trình vận động kinh tế - xã hội – văn hóa phức tạp, là quá trình nâng cao vai trò của thành phố đối với sự phát triển của xã hội. Quá trình này bao gồm sự thay đổi trong nhiều lĩnh vực như cơ cấu kinh tế, quy mô và sự phân bố dân cư, kết cấu nghề nghiệp, cơ sở hạ tầng, lối sống, văn hóa,... Khái niệm đô thị hóa được nhiều nhà khoa học nghiên cứu và đưa ra định nghĩa tùy theo quan điểm và góc độ tiếp cận. Trong Từ điển tiếng Việt, để định nghĩa về khái niệm đô thị hóa và nhấn mạnh hơn vai trò của thành thị đối với sự phát triển xã hội, các tác giả viết: “Đô thị hóa là quá trình tập trung dân cư ngày càng đông vào các đô thị và làm nâng cao vai trò của thành thị đối với sự phát triển của xã hội” [86, tr.13]. Từ góc độ dân số, đô thị hóa “...theo nghĩa hẹp là sự phát triển hệ thống thành phố nhất là các thành phố lớn, tăng tỉ trọng dân số đô thị trong nước, trong khu vực và thế giới...” Định nghĩa ngắn gọn hơn “Đô thị hóa là sự phát triển tỉ trọng dân số các khu vực đô thị” [56, tr.120]. Đây là cách xem xét vấn đề dựa trên chủ yếu sự thay đổi số lượng dân cư theo hướng tập trung ngày một cao hơn tại một địa điểm, từ đó đánh giá mức độ đô thị hóa của một thành phố. Theo các nhà địa lý, đô thị hóa đồng nghĩa với sự gia tăng không gian, mật độ dân cư, thương mại, dịch vụ hoặc các hoạt động khác mang tính chất phi nông nghiệp tại một khu vực. Quá trình đô thị hóa được thể hiện ở các nội dung: - Sự mở rộng tự nhiên của dân cư hiện có. Sự thay đổi này thường không phải là tác nhân chính đối với sự phát triển của đô thị vì mức độ tăng dân số tự nhiên của thành phố không cao hơn so với vùng nông thôn.
- Sự chuyển dịch dân cư từ vùng nông thôn ra thành thị, nói rộng hợn là sự nhập cư từ các vùng đến đô thị. Đây là nghuyên nhân chính dẫn tới sự gia tăng dân số đột biến trên một vùng hay lãnh thổ. - Sự chuyển dịch đất đai từ mục đích sử dụng đất nông nghiệp sang công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, dịch vụ và đất thổ cư. Đứng trên lập trường của những nhà quản lý và kinh tế, đô thị hóa “là quá trình cấu trúc lại chức năng của khu vực nông thôn, là quá trình gia tăng phát triển công nghiệp và dịch vụ. Và vì vậy đô thị hóa thường được hiểu như là quá trình song song với sự phát triển công nghiệp và cuộc cách mạng công nghệ, gia tăng các hoạt động phi nông nghiệp hội tụ trên một không gian nhất định” [71, tr.15]. Dưới góc độ xã hội, bản chất của đô thị hóa là sự khám phá ra các hình thức sinh hoạt mới của con người bên cạnh sự phá vỡ các quan hệ truyền thống được hình thành trong dân cư nông nghiệp. Đó là quá trình biến đổi các mối quan hệ theo kết cấu gia đình - họ hàng – xóm giềng – làng xã – xã hội sang gia đình – đường phố - xã hội; biến đổi môi trường thiên nhiên sinh thái theo mối giao hòa nhà vườn – lũy tre làng – đồng lúa sang môi trường thiên nhiên sinh thái theo kết cấu nhà (chung cư) – đường phố - công sở. Chính vì vậy John Macionis nêu lên trong cuốn sách giáo khoa xã hội học (1988) rằng “Đô thị hóa không chỉ thay đổi sự phân bố dân cư trong xã hội mà còn chuyển thể (transform) nhiều kiểu mẫu (patterns) của đời sống xã hội” [32, tr.70]. Ngoài ra, đô thị hóa còn là sự phổ biến và lan truyền những khuôn mẫu hành vi, ứng xử vốn đặc trưng của người dân đô thị tới các vùng nông thôn. Nói cách khác, đó chính là sự lan truyền của lối sống đô thị, văn hóa đô thị. Tác giả Tôn Nữ Quỳnh Trân trong Văn hóa làng xã trước sự thách thức của đô thị tại thành phố Hồ Chí Minh nhận định: “Xét trên phương diện cách sống, đô thị hóa là một sự thay đổi lối sống và đồng thời thay đổi khung cảnh sống. Xét trên quan điểm sinh thái nhân văn thì đô thị hóa là một quá trình chuyển động làm thay đổi lối sống và cảnh quan của một hệ thống quần cư từ hệ sinh thái nông thôn sang hệ sinh thái kinh tế xã hội
đô thị. Xét trên bình diện văn hóa thì đô thị hóa là quá trình chuyển đổi văn hóa làng xã thành văn hóa đô thị...” [70, tr.13]. Có thể thấy rằng đô thị hóa là một phạm trù rộng lớn, đề cập một cách sâu sắc, toàn diện đến quá trình chuyển đổi mạnh mẽ các lĩnh vực trong đời sống từ kinh tế, xã hội, văn hóa đến khoa học kỹ thuật và cả không gian cư trú của con người. Giáo sư Đàm Trung Phường đã tổng kết: “Đô thị hóa là một quá trình chuyển dịch lao động, từ hoạt động sơ khai nhằm khai thác tài nguyên thiên nhiên sẵn có như nông, lâm, ngư nghiệp, khai khoáng phân tán trên một diện tích rộng khắp, hầu như toàn quốc sang những hoạt động tập trung hơn như chế biến sản xuất, xây dựng cơ bản, vận tải, sửa chữa, dịch vụ thương mại, tài chính, văn hóa xã hội, khoa học kỹ thuật,... Quá trình đô thị hóa diễn ra song song với động thái phát triển không gian kinh tế - xã hội, trình độ đô thị hóa phản ánh trình độ phát triển của lực lượng sản xuất, của nền văn hóa và phương thức tổ chức lối sống xã hội... Do vậy, có thể nói đô thị hóa là một quá trình diễn biến về kinh tế, xã hội, văn hóa, không gian gắn liền với những tiến bộ khoa học kỹ thuật trong đó diễn ra sự phát triển nghề nghiệp mới, sự chuyển dịch cơ cấu lao động, sự phát triển đời sống văn hóa, sự chuyển đổi lối sống và sự mở rộng phát triển không gian thành hệ thống đô thị song song với tổ chức bộ máy hành chính, quân sự” [48, tr.7]. Mặc dù còn nhiều cách nhìn khác nhau về đô thị hóa nhưng nhìn chung các nhà khoa học đều thống nhất với nhau đô thị hóa là một vấn đề mang tính tất yếu khách quan của sự phát triển, có tính phổ biến toàn cầu trên phạm vi rộng lớn. Đó là hiện tượng kinh tế - xã hội phức tạp diễn ra trong thời gian lâu dài để chuyển biến các xã hội nông nghiệp – nông dân – nông thôn sang các xã hội đô thị - công nghiệp – thị dân, là biểu hiện của văn minh nhân loại. Ngày nay, đô thị Việt Nam nói chung và đô thị Biên Hòa nói riêng đang ở giai đoạn phát triển mạnh cùng với tiến trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Có thể thấy rằng cuộc cách mạng công nghiệp đã tạo ra phương thức sản xuất mới, làm thay đổi lực lượng sản xuất ở cả khu vực nông thôn và thành thị, đồng thời làm chuyển biến tích cực mối quan hệ sản xuất giữa hai khu vực này. Trong giai đoạn