Luận văn Thạc sĩ Văn học: Sự đổi mới trên bình diện phong cách của bộ phận thơ trào phúng chính trị trong văn học Việt Nam những thập niên đầu tiên của thế kỷ XX

Chia sẻ: Minh Lộ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:88

Thêm vào BST

Báo xấu

20
lượt xem 2
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài nghiên cứu nhằm sưu tầm một khối lượng thơ trào phúng chính trị 30 năm đầu thế kỉ XX; tìm ra đặc trưng nội dung, nghệ thuật của thơ trào phúng 30 năm đầu thế kỉ XX; tạo nên một cách so sánh có tính hệ thống, tổng thể về các tác giả trào phúng. Mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Văn học: Sự đổi mới trên bình diện phong cách của bộ phận thơ trào phúng chính trị trong văn học Việt Nam những thập niên đầu tiên của thế kỷ XX

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA XÃ HỘI & NHÂN VĂN LÊ THỊ DUNG SỰ ĐỔI MỚI TRÊN BÌNH DIỆN PHONG CÁCH CỦA BỘ PHẬN THƠ TRÀO PHÚNG CHÍNH TRỊ TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM NHỮNG THẬP NIÊN ĐẦU TIÊN CỦA THẾ KỶ XX LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC Hà Nội, 2011
MôC LôC PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 2. Lịch sử vấn đề ........................................................................................... 2 3. Phạm vi, đối tượng và mục đích nghiên cứu của đề tài .......................... 4 3.1. Phạm vi nghiên cứu ................................................................................... 4 3.2. Đối tượng nghiên cứu ................................................................................ 4 3.3. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................ 5 3.4. Đóng góp của luận văn............................................................................... 6 3.5. Bố cục của luận văn ................................................................................... 6 PHẦN THỨ HAI: NỘI DUNG ĐỀ TÀI ......................................................... 7 Chương 1: Tiến trình vận động phát triển của thơ trào phúng Việt Nam trước thế kỷ XX .......................................................................................................... 7 1. Thơ trào phúng – Sự khác nhau cơ bản giữa thơ trào phúng với thơ trữ tình .......................................................................................................... 7 1.1 Thơ trào phúng ............................................................................................ 7 1.2. Sự khác nhau cơ bản của thơ trào phúng với thơ trữ tình............... 12 1.2.1. Thơ trữ tình: .......................................................................................... 12 1.2.2. Sự khác nhau cơ bản giữa thơ trào phúng và thơ trữ tình ................... 13 2. Sự ra đời và phát triển của bộ phận thơ trào phúng Việt Nam trước thế kỷ XX .................................................................................................... 14 2.1. Các tiền đề phát triển................................................................................ 15 2.1.1. Tiền đề văn học .......................................................................... 15 2.1.2 .TiÒn ®Ò xã hội............................................................................. 18 3. Diện mạo thơ trào phúng chính trị Việt Nam 30 năm đầu thế kỷ XX..... 20 Chương 2: ĐẶC ĐIỂM NỘI DUNG – NGHỆ THUẬT ............................... 24 1. Những đặc điểm nổi bật về kinh tế - chính trị - xã hội Việt Nam những năm đầu thế kỷ XX cơ sở ra đời của mảng thơ trào phúng giai đoạn này.... 24 2. Sù ®æi míi trªn b×nh diÖn phong c¸ch cña bé phËn th¬ trµo phóng chÝnh trÞ ®Çu thÕ kØ XX : ........................................................................... 29 2.1.Th¬ trµo phóng tr-íc thÕ kØ XX: ............................................................. 29 2.2.Th¬ trµo phóng tõ nh÷ng thËp niªn ®Çu tiªn cña thÕ kØ XX. ................. 31 3.Nh÷ng ®æi míi cô thÓ trªn b×nh diÖn phong c¸ch cña th¬ trµo phóng chÝnh trÞ trong nh÷ng thËp niªn ®Çu tiªn cña thÕ kØ XX: ......................... 34 3.1. §Ò tµi: §¶ kÝch nh÷ng tªn b¸n n-íc ®Õn lªn ¸n quan tr-êng, phª ph¸n x· héi: .................................................................................................................. 34 3.2.1. §èi t-îng ®¶ kÝch: ..................................................................... 34 3.2.1.1 Téi theo T©y cña c¸c cô lín: ............................................... 34 3.2.1.2. C¸c nhµ khoa b¶ng: ........................................................... 39 3.2.1.3. Téi ph¶n ®¶ng vµ lµm mËt th¸m: ...................................... 47 3.2.1.4. giíi quan tr-êng: ............................................................... 51 4. Th¬ trµo phóng – C«ng cô ®Êu tranh chÝnh trÞ s¾c bÐn: ...................... 56 4.1 Bãc trÇn nh÷ng ©m m-u chÝnh trÞ vµ sù xÊu xa cña x· h«Þ thuéc ®Þa nöa phong kiÕn. ...................................................................................................... 56
5. NghÖ thuËt: ............................................................................................. 60 5.1.Trµo phóng lµ ®¶ kÝch b»ng c¸i c-êi. ...................................................... 60 5.2.NghÖ thuËt ch¬i ch÷ : ............................................................................... 61 5.3. Thñ ph¸p ng«n ng÷ trµo phóng: ............................................................. 63 5.3.1.Phãng ®¹i( ngoa dô). .................................................................. 63 5.3.2. VËt ho¸: ..................................................................................... 64 6.Mèi quan hÖ gi÷a th¬ ca trµo phóng chÝnh trÞ víi th¬ ca c¸ch m¹ng: .. 65 6.1. Th¬ ca c¸ch m¹ng: .................................................................................. 67 Ch-¬ng 3. ................................................................................................... 72 1. Th¬ trµo phóng chuÈn bÞ cho v¨n häc hiÖn thùc phª ph¸n ra ®êi: ...... 72 2. Th¬ trµo phóng hç trî th¬ ca yªu n-íc vµ duy t©n: ............................. 73 PhÇn Thø ba: KÕt luËn. ....................................................................... 79 Th- môc tµi liÖu tham kh¶o .......................................................... 83
PHẦN THỨ NHẤT: ĐẶT VẤN ĐỀ 1. Lý do chọn đÒ tài 1.1. Thơ trào phúng là một bộ phận quan trọng của thơ ca Việt Nam. Bắt nguồn và kế thừa những đặc sắc từ văn học dân gian, sáng tạo và phát huy nh÷ng truyền thống quý báu của dân gian, bộ phận thơ ca này tạo nên một dòng văn học riêng biệt, độc đáo và cá tính trong nền văn học bác học. 1.2. “Cho ®Õn cuối thế kỷ XIX, văn chương Việt Nam, bao gồm cả văn chương bác học và bình dân, tồn tại trong khuôn khổ nhất định – theo những quan niệm văn học nhất định, truyền bá theo những cách nhất định, phản ánh cuộc sống “ngủ đêm” của nông thôn và cung đình. Sự xuất hiện của thơ ca tuyên truyền yêu nước và duy tân đã khuấy động không khí im lìm, phá vỡ khuôn khổ của văn, thơ, phú, lục cũ. Vào những năm bản lề của hai thế kỷ XIX và XX, thơ trào phúng phát triển mạnh, không những số lượng mà chất lượng cũng nâng cao. Có thể nói, đến đây (đầu thế kỷ XX), thơ trào phúng đã phát triển thành một dòng riêng, có những nhà thơ tiêu biểu và đặc biệt tài năng có hứng thú viết trào phúng. Thơ trào phúng phát triển mạnh mẽ như vậy là dấu hiệu phá vỡ khuôn khổ của văn chương nhà nho. Nó đã vượt qua giai đoạn chỉ là tiếng cười khôi hài và vặt vãnh để đi vào những vấn đề có nội dung chính trị, xã hội, có ý nghĩa phê phán, đấu tranh rộng hơn. Tiếng cười trào phúng đã trở thành sắc bén, hiểm ác và đa dạng, có hiệu quả phê phán cao hơn. Thơ trào phúng đầu thế kỷ XX thể hiện ở nhiều phương diện: Thay đổi đề tài, nội dung, nghệ thuật, thay đổi về quan niệm văn học, thay đổi về mối quan hệ giữa tác giả và công chúng dẫn đến thay đổi cả tính chất chung của nền văn học dân tộc”.( GS. TrÇn §×nh H-îu). Trong luËn v¨n nµy, chóng t«i t¸n thµnh nhËn xÐt trªn vµ triển khai luận văn theo hướng mô tả, chứng minh sù ®æi míi trªn b×nh diÖn phong c¸ch cña th¬ trµo phóng chÝnh trÞ trong v¨n häc ViÖt Nam ba m-¬i n¨m ®Çu thÕ kØ XX mµ cè gi¸o s- ch-a ®Ò cËp tíi. Trước thế kỷ XX, trong cuộc sống im lìm của chế độ chuyên chế Phương Đông, cái cười của người nông dân thường hạn chế trong những đề tài vụn vặt 1
(truyện tiếu lâm thường chế giễu tính keo kiệt, bủn xỉn, tham lam của một tên phú hào, sợ vợ, tham ăn, thèm rượu của anh tá điền cũng như quan huyện, thói hống hách, cửa quyền của tên tri huyện; sự ngu dốt, đểu giả của một số loại thầy: thầy bói, thầy đồ, thầy lang…). Các nhà nho trung đại lại không coi trọng việc mô tả sự vật khách quan, mà thường chú ý nhiều đến tâm sự của người viết, thơ chủ yếu là trữ tình, tâm sự của mình, viết cho mình giãi bày, bộc lộ tâm sự thầm kín của mình chứ không viết cho công chúng. Trước cái xấu, họ thường làm thơ cảm thán, có chế giễu thì cũng chỉ nói bóng, nói gió, can gián một cách gián tiếp, khuyên răn nhẹ nhàng. Với quan niệm như vậy, không thể có thơ trào phúng đích thực, bởi lẽ thơ trào phúng là một thứ vũ khí sắc bén, lợi hại chĩa vào những đối tượng nằm ở “mặt đối lập”, tức nhắm chủ yếu vào kẻ thù, nhằm phanh phui, bóc trần sự thật và tìm sự tán thưởng của công chúng. Sự thay đổi đầu thế kỷ không chỉ là sự thay đổi trong công chúng. Đội ngũ tác giả cũng đã khác trước, từ Nguyễn Khuyến, Tú Xương đến Nguyễn Thiện Kế, Kép Trà, Phan Điện đều là những nhà nho, nhưng cũng đã có sự khác nhau; trật tự mới cũng đã đủ thời gian để xác lập. Quan trọng hơn phong trào Duy Tân đã kêu gọi nhân dân học theo phương Tây, định hướng cái nhìn khắt khe, hẹp hòi, bảo thủ. Sống trong phong trào Đông Du và Đông Kinh nghĩa thục sục sôi, những nhà thơ căm ghét thực dân và tay sai, dù không hoạt động cứu nước, thì cũng có cảm tình, ủng hộ và hưởng ứng cũng như chịu ảnh hưởng của phong trào yêu nước. 2. Lịch sử vấn đề §· cã kh¸ nhiÒu nhµ nghiªn cøu dµnh t©m huyÕt cho m¶ng nghiªn cøu vÒ th¬ trµo phóng chÝnh trÞ ®Çu thÕ kØ XX, cã thÓ coi “ th¬ v¨n trµo phóng ph¸t triÓn thµnh mét dßng”. Bắt đầu từ đầu những năm sáu mươi của thế kỷ XX, nhiÒu bài nghiên cứu xuất hiện, ®¸nh gi¸ cao c¸c s¸ng t¸c cña c¸c nhµ th¬ trµo phóng giai ®o¹n nµy, chẳng hạn nh-: Trên tạp chí Nghiên cứu văn học số 7/ 1960, NguyÔn §×nh Chó viÕt bµi: Nguyễn Thiện Kế một nhà thơ trào phúng có giá trị. 2
Trong bµi b¸o nµy, NguyÔn §×nh Chó chØ ra “NguyÔn ThiÖn KÕ lµ ngêi hay n«m”, “ chÝnh «ng ®· gãp phÇn t¸c thµnh thi nghiÖp cña T¶n §µ NguyÔn Kh¾c HiÕu”. Điều quan trọng nhất, là kh«ng thÓ phñ nhËn gi¸ trÞ to lín trong th¬ v¨n trµo phóng cña «ng ®èi víi nÒn th¬ ca d©n téc vµ sù kh¸c biÖt râ rÖt giữa sáng tác của ông với c¸c nhµ v¨n “cùng trang lứa” như Nguyễn Khuyến (sớm hơn) hay Trần Tế Xương (muộn hơn).… Đến số 10 của tờ tạp chí cùng năm, NguyÔn C«ng Hoan viÕt bµi: Mét vµi ý kiÕn vÒ th¬ cña NguyÔn ThiÖn KÕ. Trong bµi viÕt nµy NguyÔn C«ng Hoan kh¼ng ®Þnh hơn nữa th¬ trµo phóng cña NguyÔn ThiÖn KÕ, “ bµi nµo còng gi¸ng mét chuú thËt m¹nh vµo ®Çu bän quan l¹i thèi mät”, vµ còng lµ “ tay biÕt nhiÒu miÕng vâ, nªn tuú tõng ngêi mµ ®¸nh tõng kiÓu kh¸c nhau” Tiếp theo, đến số 3 n¨m 1961, Hoµng Ngäc Ph¸ch viÕt bµi: Gãp thªm ý kiÕn vÒ th¬ cña NguyÔn ThiÖn KÕ : Ngoµi viÖc ®ång t×nh víi «ng Chó, «ng Hoan nh- ®· nãi ë trªn, «ng Ph¸ch cßn tiếp tục chØ ra c¶ nh÷ng -u, nh-îc ®iÓm cña th¬ NguyÔn ThiÖn KÕ ®ã lµ: ChØ ®¸nh vµo bän quan l¹i tay sai cña thùc d©n mµ kh«ng hÒ ®¸nh mét “ có” nµo vµo sä thùc d©n, bän chñ cÇm ®Çu vµ dung tóng téi ¸c cña bän tay sai ®¾c lùc. TÊt c¶ c¸c bµi th¬ chóng ta ®· ®äc kh«ng cã c©u nµo “ ®¸nh ®ßn th¼ng” vµo ®Çu bän thùc d©n. Muộn hơn, về sau trong Tinh tuyÓn v¨n häc ViÖt Nam, tËp 6: v¨n häc thÕ kØ XIX, nhà nghiên cứu hoµng H÷u Yªn viÕt: Th¬ NguyÔn thiÖn KÕ lµ th¬ hay, nhÊt lµ th¬ trµo phóng, ®¶ kÝch t¸o b¹o bän quan l¹i cao cÊp, tay sai ®¾c lùc cña thùc d©n Ph¸p. Về tác giả phan §iÖn, nhµ s-u tÇm, tuyÓn chän vµ giíi thiÖu Th¸i Kim §Ønh viÕt: Phan §iÖn lµ mét «ng ®å NghÖ, kh¸ ®iÓn h×nh: Lµ ng-êi cã tµi häc nh-ng lËn ®Ën m·i chèn khoa tr-êng. §iÒu ®ã lµm cho «ng phÉn chÝ day døt ®Õn giµ: “Ở ®êi chØ tøc nçi thua ®êi!”, lµ ng-êi cã t©m huyÕt, mang trong m¸u truyÒn thèng yªu níc, lu«n lu«n muèn gi÷ trän phÈm c¸ch, nªn ë c¸i buæi “T©y - tµu nhè nh¨ng”, «ng chÞu kh«ng næi : “Ngoµi ®au cña níc T©y, Tµu chÐn’’, “ phó quý ngµy nay mét côc ngu” vµ v× thÕ mµ «ng ®iªn. Nhng “ ®iªn v× ch÷ nghÜa v¨n bµi m·i say”. 3
Với KÐp Trµ - nhµ th¬ trµo phóng xuÊt s¾c – Träng V¨n ( nguyÔn Duy My) viÕt vÒ «ng víi niÒm c¶m kÝch bëi c©y bót cũng khá lõng lÉy mét thêi vÒ lèi th¬ trµo phóng, hay ®¶ kÝch nh÷ng kÎ quyÒn thÕ h¸ch dÞch, nh÷ng tªn giµu sang hîm hÜnh, lµm cµn, lµm bËy, h¹i n-íc h¹i d©n. Th¬ Kép Trà ngoµi tÝnh trµo léng s©u s¾c cßn rÊt hiÖn thùc vµ thêi sù. Đến TrÇn §×nh H-îu với bài viết Th¬ trµo phóng ph¸t triÓn thµnh mét dßng, ®· nhËn ®Þnh vÒ sù ®ét ph¸ ë ph-¬ng diÖn phong c¸ch còng nh- néi dung ph¶n ¸nh cña th¬ trµo phóng – th¬ trµo phóng chÝnh trÞ. ¤ng ®· ph©n chia ranh giíi vµ sù t-¬ng t¸c cña th¬ trµo phóng chÝnh trÞ ®èi víi th¬ c¸ch m¹ng, v¨n häc hiÖn thùc phª ph¸n. GÇn ®©y nhÊt, trong luËn ¸n tiÕn sÜ cña m×nh, TrÇn ThÞ Hoa Lª ®· nghiªn cøu vÒ Th¬ trµo phóng ViÖt Nam nöa sau thÕ kØ XIX – nöa ®Çu thÕ kØ XX ë mÆt diÖn m¹o vµ ®Æc ®iÓm. LuËn ¸n còng ®· chØ râ cã hai quan niÖm ph©n k× lÞch sö th¬ trµo phóng ViÖt Nam giai ®o¹n nöa sau thÕ kØ XIX, nöa ®Çu thÕ kØ XX. Tuy nhiªn cè gi¸o s- TrÇn §×nh H-îu vµ nhµ nghiªn cøu TrÇn ThÞ Hoa Lª ®Òu ch-a thËt sù chó ý ®Õn sù vËn ®éng vµ ®Æc biÖt lµ sù ®ét ph¸ ®æi míi ë ph-¬ng diÖn phong c¸ch cña th¬ trµo phóng chÝnh trÞ trong V¨n häc ViÖt Nam nh÷ng thËp niªn ®Çu tiªn cña thÕ kØ XX, ®Æc biÖt kho¶ng tõ 1900 ®Õn 1930. V× vËy luËn v¨n cña chóng t«i lµ nç lùc nh»m chØ râ vÒ sù ®æi míi nµy. 3. Phạm vi, đối tượng và mục đích nghiên cứu của đề tài 3.1. Phạm vi nghiên cứu Từ cái nhìn tổng quát về quá trình phát triển của thơ trào phúng Việt Nam, đề tài tập trung nghiên cứu mảng thơ trào phúng chính trị Việt Nam trong những năm đầu thế kỷ XX, chủ yếu là 30 năm đầu thế kỷ: từ 1900 đến 1932 dừng trước ngưỡng 1932. Khi phong trào thơ mới có mặt trên thi đàn văn học dân tộc. 3.2. Đối tượng nghiên cứu - Thơ trào phúng chính trị Việt Nam 30 năm đầu thế kỷ XX. - Các tác giả: Nguyễn Thiện Kế ( 1858- 1917) Kép Trà ( 1873- 1928) 4
Từ Diễn Đồng ( 1866- 1922) Phan Điện ( 1874- 1945) - Các tác phẩm: - “Thơ văn Kép Trà”. - “Thơ văn Phan Điện” - “Đại viên thập vịnh, tiểu viên tam thập vịnh”. * Nhiệm vụ chính: - Sưu tầm, tập hợp các tác phẩm thơ trào phúng Việt Nam 30 năm đầu thế kỉ XX( Từ 1900-1930) hiện có trên các thư tịch, báo chí Việt Nam từ trước tới nay. - Chỉ ra sự đổi mới ở phương diện phong cách của bộ phận thơ trào phúng chính trị trong Văn học Việt Nam 30 năm đầu tiên của thế kỉ XX. - Khẳng định vị trí của thơ trào phúng chính trị 30 năm đầu thế kỉ trong lịch sử thơ trào phúng Việt Nam nói chung. * Nhiệm vụ phụ: - Tìm hiểu cơ sở xã hội , tư tưởng đã làm nền cho sự phát triển và quy định tính đặc thù của thơ trào phúng chính trị đầu thế kỉ XX. - Mở rộng đối tượng nghiên cứu tới thơ trào phúng chính trị là tiền đề cho văn học hiện thực phê phán ra đời. * Phạm vi tư liệu khảo sát: - Tuyển tập, chùm bài của các nhà thơ trào phúng chính trị Việt Nam giai đoạn 30 năm đầu thế kỷ XX đã được giới nghiên cứu khẳng định: Nguyễn KhuyÕn,TrÇn TÕ X-¬ng, Kép Trà, Nguyễn Thiện Kế, Từ Diễn Đồng, Phan Điện,... - Tác phẩm thơ trào phúng chính trị của các tác giả giai đoạn 30 năm đầu thế kỷ XX được đăng tải trên các báo, tạp chí ở cả 3 miền. 3.3. Phương pháp nghiên cứu Do đề tài của luận văn là một vấn đề lịch sử văn học, nên phương pháp sử dụng chủ yếu là phương pháp phân tích văn học sử gồm các phương pháp bộ phận: - Phương pháp văn bản học: (chủ yếu là sưu tầm, phân loại). - Phương pháp phân tích tác phẩm theo đặc trưng thể loại. - Phương pháp phân tích tổng hợp theo yêu cầu của văn học sử 5
- Phương pháp thống kê, phân loại. - Phương pháp liên ngành ngôn ngữ văn học – văn hóa. 4. Đóng góp của luận văn - Sưu tầm một khối lượng thơ trào phúng chính trị 30 năm đầu thế kỉ XX. - Tìm ra đặc trưng nội dung, nghệ thuật của thơ trào phúng 30 năm đầu thế kỉ XX. - Tạo nên một cách so sánh có tính hệ thống, tổng thể về các tác giả trào phúng. 5. Bố cục của luận văn - Ngoài các phần mở đầu - kết luận – Tài liệu tham khảo. Phần chính của luận văn gồm 3 chương: Chương1: Tiến trình vận động phát triển của thơ trào phúng Việt Nam trước thế kỉ XX. Chương 2: Đặc điểm nội dung, nghệ thuật thơ trào phúng chính trị 30 năm đầu tiên của thế kỉ XX. Chương 3: Nh÷ng thµnh tùu næi bËt, nh÷ng ®ãng gãp cã ý nghÜa s©u s¾c cña bé phËn th¬ trµo phóng chÝnh trÞ ®Çu thÕ kØ XX ®èi víi nÒn v¨n häc d©n téc. 6
PHẦN THỨ HAI: NỘI DUNG ĐỀ TÀI Chương 1: Tiến trình vận động phát triển của thơ trào phúng Việt Nam trước thế kỷ XX 1. Thơ trào phúng – Sự khác nhau cơ bản giữa thơ trào phúng với thơ trữ tình 1.1 Thơ trào phúng Thơ trào phúng là một thể loại thơ có những đặc điểm phổ quát của thể loại thơ. Thơ trào phúng dùng tiếng cười để xây dựng tư tưởng, tình cảm cho con người chống lại cái xấu xa, lạc hậu, thoái hóa, rởm đời hoặc để đ¶ kích, vạch mặt kẻ thù, đánh vào tư tưởng, hành động mang bản chất thù địch với con người. Vạch mâu thuẫn của sự vật – mâu thuẫn giữa cái bên ngoài và cái thực chất bên trong để làm cho người đọc nhận thấy sự mỉa mai, trào lộng của sự vật là cách làm chủ yếu trong thơ trào phúng, cho nên thơ trào phúng thường sử dụng lối nói phóng đại, so sánh, chơi chữ, dí dỏm hay lời nói mát mẻ sâu cay. (Từ điển thuật ngữ văn học tr. 316). Trào phúng là một từ gốc Hán bao gồm 2 từ tố: Trào: cười nhạo, giễu cợt; Phúng: mượn lời bóng bẩy để cảm hóa người, nói mát, nói thác một chuyện khác. Trào phúng là nói ví để cười nhạo, dùng lời nói có tác dụng gây cười nhằm châm biếm, phê phán. Trào phúng luôn bao hàm cả hai yếu tố đan xen trộn lẫn nhau, yếu tố tiếng cười, cái cười và yếu tố văn bản, đấu tranh chống lại tội lỗi xấu xa. Thơ trào phúng: còn gọi là thơ châm biếm, thơ đả kích, thơ nhại, thơ vui, thơ khôi hài, thơ hài hước, thơ phúng thích. Xét nghĩa gốc: Châm: cái kim khâu, kim tiêm Biếm: chêm, đè xuống, giáng chức quan. Như thế châm biếm nguyên nghĩa ban đầu chỉ là lời nói, hành động răn điều lỗi, trị thói xấu, hoàn toàn không có yếu tố tiếng cười trong đó. Ngày nay 7
người Việt Nam coi châm biếm gần nghĩa như trào phúng (chữ la tinh: Satira, TiÕngViÖt có nghĩa là châm biếm, nhưng cũng có nghĩa trào phúng). Văn học trào phúng nói chung, thơ trào phúng nói riêng, có thể coi là “một loại hình đặc biệt của sáng tác văn học, gắn liền với phạm trù mĩ học “cái hài” với các cung bậc tiếng cười...”. Cái hài – một phạm trù mĩ học phản ánh một hiện tượng phổ biến của thực tế đời sống vốn có khả năng tạo ra tiếng cười ở những cung bậc sắc thái khác nhau. Nhà văn, nhà tư tưởng Nga Secnưsépxki định nghĩa: “Cái hài là sự trống rỗng và sự vô nghĩa bên trong được che đậy bằng một cái vỏ huênh hoang tự cho rằng có nội dung và ý nghĩa thực sự”. Cái hài gắn với cái buồn cười, nhưng không phải cái buồn cười nào cũng trở thành cái hài. Mà cái hài bao hàm một ý nghĩa xã hội gắn liền với sự khẳng định lý tưởng thẩm mĩ cao cả. Nó là sự phê phán mang tính cảm xúc sáng tạo tích cực, và có sức công phá mạnh mẽ đối với những cái xấu xa lỗi thời. Sức mạnh phê phán của nó vừa có tính phủ định lại mang ý nghĩa khẳng định. Nó phủ định cái lỗi thời xấu xa nhân danh cái cao đẹp. Cái hài là cơ sở quy định đặc trưng của xung đột nghệ thuật trong thể loại hài kịch. Trong văn học nghệ thuật, tiếng cười thường có nhiều cung bËc và mang nh÷ng sắc thái khác nhau. Người ta coi hài hước là cung bậc đầu tiên và châm biếm là cung bậc cuối cùng. Trong hài hước có phép biện chứng của trí tưởng tượng phóng khoáng hé mở cho ta thấy đằng sau cái tầm thường là cái cao quý, sau cái điªn rồ là cái anh minh, sau cái buồn cười là nỗi đau. Trái lại, trong châm biếm, đối tượng của tiếng cười là thói hư tật xấu, nên nổi bật lên là giọng đả kích, phủ định, tố cáo. Tiếng cười còn mang nh÷ng sắc thái phong phú đa dạng: cười khinh bỉ, cười thiện cảm, cười nghiêm khắc, cười chua chát… Đối với cái hài, dù ở cung bậc nào của tiếng cười cũng cần có ba yếu tố tạo thành sau đây: Một là: Bản chất mang tính hài của đối tượng mà ai cũng dễ dàng cảm nhận được. Đây là yếu tố cơ bản. Hai là: Sự cường điệu những đường nét, kích thước và những liên hệ của chúng trong việc mô tả đối tượng. Ba là: Sự sắc bén ý nhị, hóm hỉnh của người thể hiện nhằm làm tăng thêm hiệu quả của tiếng cười. 8
Bên cạnh cái hài - Cái bi - một phạm trù mĩ học phản ánh hiện tượng có tính quy luật của thực tế đời sống xã hội thường diễn ra trong cuộc đấu tranh không ngang sức giữa cái thiện và cái ác, cái mới và cái cũ, cái tiến bộ với cái phản động ... trong ®iÒu kiÖn nh÷ng c¸i sau cßn m¹nh h¬n nh÷ng c¸i tr-íc. §ã lµ sù tr¶ gi¸ tù nguyÖn cho nh÷ng chiÕn th¾ng vµ sù bÊt tö vÒ tinh thÇn b»ng nçi ®au vµ c¸i chÕt cña nh©n vËt chÝnh diÖn. C¸i bi t¹o ra mét c¶m xóc thÈm mÜ phøc hîp bao gåm c¶ nçi xãt xa, niÒm h©n hoan lÉn nçi sî h·i khñng khiÕp. C¸i bi th-êng ®i liÒn víi nçi ®au vµ c¸i chÕt, song nçi ®au vµ c¸i chÕt ch-a ph¶i lµ c¸i bi. Chóng chØ trë thµnh c¸i bi khi h-íng tíi vµ kh¼ng ®Þnh c¸i bÊt tö vÒ mÆt tinh thÇn cña con ng-êi. Theo Secnưsépxki, cái xấu là nguồn gèc của cái hài. Thật vậy, cái hài trong nghệ thuật bao giờ cũng hiện ra như là “một sự phê phán đặc biệt” mà chủ thể phê phán luôn giương cao quan điểm thÈm mĩ cao quý, với cảm xúc mãnh liệt, tấn công mạnh mẽ vào cái đáng bị phê phán do những thuộc tính khách quan của chúng. Các lý thuyết về văn học trào phúng nhìn chung thống nhất trong cách phân chia giọng điệu tiếng cười về các cấp độ: hài hước, mỉa mai, châm biếm và cái lớn là đ¶ kích. * Hài hước Là một phạm trù thẫm mĩ, một dạng cña cái hài, mang sắc thái cười nhạo nhẹ nhàng, nụ cười vui đùa, thiện ý trước những mâu thuẫn buồn cười vô hại. Gôgôn cho rằng: qua tiếng cười hài hước chúng ta nhìn thấy được những giọt nước mắt thầm lặng, nó thanh lọc tâm hồn, nhân tính. Vì vậy, tiếng cười hài hước là dấu hiệu của tài năng và tinh thần lạc quan của con người. Gôgôn (1809 - 1852) và Sêđrin (1826 - 1889) hai nhà văn Nga đều chĩa mũi nhọn ngòi bút trào phúng vào chế độ nông nô và chuyên chế Nga, nhưng mỗi nhà văn lại được định danh khác nhau, một người được coi là “nhà hài hước vĩ đại nhất” (Gôgôn), người kia là “Nhà châm biếm vĩ đại nhất” (Sêđrin), bởi vì hai ông khác nhau trong cách thể hiện, mức độ tiếng cười của mình. Gôgôn thiên về quan điểm lý tưởng đạo đức – công dân; còn Sêđrin bộc lộ trong tiếng cười của mình về 9
những suy tư chính trị, những trăn trở tìm lối thoát để triệt phá chính quyền chuyên chế địa chủ, cải tạo xã hội theo con đường dân chủ cách mạng. Bên cạnh đó “hài hước” cũng còn bao hàm giai điệu vui đùa, vô tư, mang tính giải trí, giải phóng con người khỏi khó khăn, trang nghiêm đời thường, cũng có khi con người muốn hoàn thiện mình, hoặc một cái mới nào đó vừa ra đời còn chưa mang tính hoàn chỉnh. Mỉa mai (irony) bắt nguồn từ tiếng Hy Loạp cổ Eironia – nghĩa gốc bắt nguồn từ tên một thằng hề luôn giả vờ nói những lời ngốc nghếch trước những kẻ thông thái, nhưng những lời ngốc nghếch đó là chân lý còn những lời của những kẻ thông thái kia lại hết sức ngốc nghếch. Vì vậy “Eironia” còn mang nghĩa là giả vờ, là thái độ của một người làm ra vẻ ngốc nghếch. Trong ng«n ng÷ học, “mỉa mai” là một dạng của cái hài, mà ở đó sự khôi hài ẩn nấp dưới vẻ nghiêm túc để ngầm dấu đi thái độ chê bai, giễu cợt đối với đối tượng. “Mỉa mai” là một phương thức thể hiện của cái hài trong văn học trào phúng. Lối nói ngược của mỉa mai như nén sức mạnh phản đối lại để cho nó bùng lên mạnh mẽ trong ý thức người tiếp nhận, nhưng lại tạo được một bề ngoài “mát mẻ”, “dí dỏm”, “nhẹ nhàng”. Các nhà lãng mạn Đức đã nâng mỉa mai lên thành nguyên tắc sáng tác, khi họ có lý tưởng hóa các nhân vật hiện thực bất chấp trạng thái khách quan của nó để hạ thấp hiện thực đó. Nhiều nhà văn hiện thực, trong đó có B.Brếch n©ng mỉa mai lên thành nguyên tắc “lạ hóa”, tạo hiệu quả mỉa mai với thực tại quen thuộc. “Chủ nghĩa hiện sinh” tạo hiệu quả mỉa mai bằng cách nhìn toàn bộ tri thức chủ quan của con người dưới ý thức về sự tồn tại. (TĐVH – Tr. 196). Khoa học về ngôn ngữ và ngôn ngữ nghệ thuật, mỉa mai còn là “phản ngữ”, “nói ngược”, là những hình thức ngôn ngữ gắn liền với tư tưởng mĩ học chân chính, coi trọng phương diện tiếng cười của đời sống. Nổi bật của mỉa mai là “giọng điệu tán dương vờ vĩnh”; “sự châm chọc cay độc”, “sự châm biếm chí tử” thành thứ vũ khí mạnh mẽ, sắc bén. Châm biếm: (Tiếng la tinh: Satura, tiếng Pháp: Satire: cười cợt). Xuất phát điểm ban đầu dùng để đặt tên cho những tác phẩm văn học thời Cổ đại La 10
Mã có đặc điểm chế nhạo, răn dạy, những truyện ngụ ngôn, tiếu lâm, hài kịch. Về sau, nói được định nghĩa là: “một dạng thức của cái hài”, “một phương thức miêu tả thực tại”, “một phương thức xây dựng mang tính ước lệ cao.” Nó khác với hài hước, mỉa mai bởi ngay từ định nghĩa nó đã được khẳng định là: “Một dạng của văn học trào phúng” dùng lời lẽ sắc sảo, cay độc, thâm thúy để vạch trần thực tại xấu xa của những đối tượng vµ những hoạt động này hay hoạt động khác trong xã hội. Châm biếm gắn liền với tính chất xã hội như yêu nước, yêu lẽ phải, tình yêu con người. Châm biếm khác với mỉa mai, hài hước ở mức đé của sự phê ph¸n gay gắt hơn, ý nghĩa sâu sắc của hình tượng nghệ thuật. “Về phương diện xã hội, phần lớn những tác phẩm châm biếm thường chĩa mũi nhọn vào kẻ thù của nhân dân, của tư tưởng tiến bộ trong lịch sử. Các nhà văn, nhà thơ trào phúng thường có tài châm biếm và đã viết nhiều tác phẩm có giá trị đã kích bọn thống trị tàn bạo, hà khắc, bọn xâm lược và bè lũ phản bội, bán nước cầu vinh…” (TĐVH – tr. 54). Về phương diện nghệ thuật: Châm biếm mang đặc điểm cơ bản là “màu sắc tiêu cực được tô đậm của khách thể thÈm mĩ”. Thông qua các biện pháp: Cường điệu, phóng đại, ngoa dụ, nghịch dị…, hình tượng châm biếm có chủ đích, từ đó “kích thích và làm sống dậy cái trí nhớ về những giá trị cao (chân, thiện, mỹ)”. Đặc tính nổi bật là châm biếm không khoan nhượng, đúng như Gôgôn nói: “Cái cười hệ trọng và sâu sắc hơn người ta tưởng rÊt nhiều… cái cười đào sâu vào đối tượng, buộc nó phải bộc lộc rõ ra những gì mà nếu thiếu một sức mạnh xuyên thấm qua nó, thì nó sẽ trôi tuột đi và những điều nhỏ nhặt, trống rỗng sẽ không làm cho người ta kinh sợ” (G«g«n Toµn tËp, tập1, tr. 195, chuyển dẫn theo…). * Thơ trào phúng: gồm các yếu tố: Thơ – trào – phúng - Thơ: (Tiếng Pháp: Poesie) – hình thức sáng tác văn học phản ảnh cuộc sống, thể hiện những tâm trạng, những xúc cảm mạnh mẽ bằng ngôn ngữ hàm súc, giàu hình ảnh và có nhịp điệu: Sóng Hồng viết: “thơ là một hình thái nghệ thuật cao quý, tinh vi. Người làm thơ phải có tình cảm mãnh liệt thể hiện sự nồng cháy trong lòng. Nhưng thơ là tác phẩm mà tình cảm và lí trí kết hợp một 11
cách nhuần nhuyễn và có nghệ thuật. Tình cảm và lý trí ấy được diễn đạt bằng những hoạt động đẹp đẽ qua những lời thơ trong sáng vang lên nhạc điệu khác thường” (TĐVH, tr.310). Thơ thiên về biểu hiện cảm xúc, hàm súc, cô đọng, ngôn ngữ có nhịp điệu là đặc trưng cơ bản của thơ, phân biệt với các thể loại tự sự như truyện, ký, tiểu thuyết, kịch… Trào: Trào lộng, cười cợt, tiếng cười: “Một trong những cơ chế tâm lý chủ yếu tạo nên tiếng cười là mối kết hợp giữa sự mâu thuẫn cộng với sự hạ giá, giáng cấp” (TS. Trần Thị Hoa Lê). Phúng: Phúng thích, phúng dụ bằng ngụ ngôn, giáo huấn, mang tính chất đạo đức xã hội, hướng tới một đối tượng nhất định. Như vậy, “Thơ trào phúng là loại tác phẩm hợp nguyên các trạng thái hết sức trái ngược nhau, những rung động cảm xúc sáng tạo, sự phê phán và tiếng cười. Các trạng thái tâm lý này hòa trộn, thẩm thấu lẫn nhau, triệt tiêu nhau tạo nên hiệu quả cataxit nghệ thuật. Và như vậy, về mặt định vị thể loại, thơ trào phúng mang tích phức hợp, pha trộn nhiều loại hình, thể loại, vừa trữ tình, vừa tự sự, vừa mang cả “chất kịch”. Trong đó, tiếng cười là yếu tố cơ bản quyết định những loại hình (văn) thơ trào phúng khác nhau”. (TS. Trần Thị Hoa Lê). Đa số các nhà nghiên cứu cho rằng: Thơ trào phúng là một dạng đặc biệt của thơ trữ tình, nghĩa là hội tụ những đặc trưng của thơ trữ tình: hình tượng, cảm xúc, giọng điệu, tâm trạng, nhân vật trữ tình, vần và nhạc điệu… song thực chất do mang yếu tố tiếng cười và nhằm mục phóng thích xã hội rõ rệt, thơ trào phúng có điểm gặp gỡ một số thể loại văn học (không vần) khác ở tính chất trí tuệ, triết lý. 1.2. Sự khác nhau cơ bản của thơ trào phúng với thơ trữ tình 1.2.1. Thơ trữ tình: (Tiếng Pháp: Poésie lyrique): “Những cảm xúc và suy tư của nhà thơ hoặc nhân vật trữ tình trước các hiện tượng được sống, được thể hiện một cách trực tiếp. Tính chất cá thể hóa của cảm nghĩ và tính chất chủ quan hóa của sự thể hiện là những dấu hiệu tiêu biểu của thơ trữ tình. Là tiếng hát của tâm hồn, thơ trữ tình có khả năng thể hiện những biểu hiện phức tạp của 12
thế giới nội tâm, từ các cung bậc của tình cảm cho tới những chính kiến, những tư tưởng triết học” (TĐVH – tr.317). Thơ trữ tình bộc lộ rõ thế giới nội tâm, với những cảm xúc, suy tư nỗi niềm sâu lắng từ chính tâm hồn nhà thơ. Thơ trữ tình là thơ của tâm trạng, của cảm xúc, là tiếng nói của trái tim, ngoại cảnh là điểm tựa, là cái cớ để nhà thơ tự giãi bày, tự nói về mình. 1.2.2. Sự khác nhau cơ bản giữa thơ trào phúng và thơ trữ tình Như trên đã nói, thơ trào phúng có điểm gặp gỡ, giao thoa với một số thể loại văn học; Thơ trào phúng vừa là thơ trữ tình lại vừa vượt khái phạm vi thơ trữ tình thông thường, theo tôi – cái khác biệt cơ bản trước hết là “quan niệm về đối tượng phản ánh của tác phẩm”. Thơ trữ tình thuần túy coi thế giới nội tâm, cảm xúc, tâm trạng, tiếng nói của trái tim là đối tượng phản ánh chủ yếu. Còn tác giả trào phúng – thường chủ yếu nhằm vào đối tượng và chủ yếu là khái quát lên một vấn đề mang ý nghĩa nhân sinh – đạo lý. Cái khác biệt thứ hai: đó là quan niệm về đối tượng thưởng thức. Thơ trữ tình đến với người đọc bởi những “rung động”, “đồng cảm”, “đồng điệu” nhằm được giải bày, chia sẻ gửi gắm tâm tư, tình cảm, cảm xúc thì đối tượng của thơ trào phúng phức tạp hơn, trước hết viết cho người “đồng minh” để cùng nhìn nhận, đánh giá, tán thưởng vào cái nhìn sắc sảo, thông minh, hóm hỉnh; mặt khác viết cho tiếng cười đối tượng chủ yếu là những kẻ “bất đồng”: từ quan niệm sống, quan niệm thẩm mĩ, chí hướng, tư cách đạo đức, lối sống, thói quen sinh hoạt đời thường… Thơ trào phúng trong một phạm vi hẹp, chứa đựng thái độ, quan điểm phản kháng trước những điều xấu xa – là một thứ vũ khí sắc bén, lợi hại. Căn cứ trên thực tế thơ trào phúng đầu thế kỷ XX, đặc biệt trong các sáng tác của Phan ĐiÖn, NguyÔn ThiÖn KÕ, KÐp Trµ, Tõ DiÔn Đång… Chúng tôi quan niệm: thơ trào phúng bao hàm nhiều cung bậc khác nhau của tiếng cười, từ tiếng cười phản kháng nhằm mục đích phóng thích chính trị xã hội cho đến tiếng cười chủ yếu mang ý nghĩa giải trÝ, giải thoát năng lượng hoặc chứng tỏ sự tự do về tinh thần, từ tiÕng cười “đậm chất cười” đến tiếng cười pha nước mắt (nụ cười cảm thán); tiếng cười hiện rõ trên câu chữ, tiếng cười ẩn sâu đằng sau hình tượng phúng dụ, 13
đến tiếng cười là thứ vũ khí lợi hại sắc bén chĩa thẳng vào kẻ thù, làm cho kẻ thù phải run sợ, kinh hãi. Với định nghĩa, tính chất “trào phúng” rộng như trên,cã thÓ đưa ra các tiêu chí nhận diện cơ bản về thơ trào phúng, chúng tôi cho đó là xác đáng, trên 3 phương diện: Thứ nhất, thơ trào phúng có ý nghĩa vui chơi, gi¶i trÝ, giải thoát con người khỏi trạng thái trang nghiêm, quan phương thông thường. Thứ hai, tiếng cười được bộc lộ qua các kỹ thuật gây cười khác nhau, mà trong đó nổi bật là kỹ thuật nhào nặn biến đổi một cách sáng tạo, bất ngờ mối quan hệ - tương quan tỉ lệ giữa các chất liệu lấy từ hiện thực đời sống, nói cách khác là kỹ thuật “đắp mặt nạ” cho đối tượng khiến người thưởng thức bật cười khoái trá bởi vẫn phát hiện được đối tượng “giấu” đằng sau cái “mặt nạ” méo mó, kỳ quặc tưởng như không thể nhận ra. Thứ ba, đối với thơ trào phúng, các kỹ thuật gây cười luôn gắn liền với các thủ pháp ngôn ngữ trào phúng như: chơi chữ, phóng đại (ngoa dụ), nói mỉa, vật hóa… Như đã nói về mặt lý luận và mỹ học mà nói, mối quan hệ giữa “cái hài” và “cái bi” trong tác phẩm văn học là mối quan hệ có tính chất nhân quả tạo nên giá trị nhân bản cho tác phẩm. Mặt khác, xét về hoàn cảnh xã hội - văn hóa Việt Nam, khi Pháp bình định từ 1896, 1897, phong trào Cần Vương bị dập tắt, cả dân tộc bị đánh bại, uất ức nhưng không cam chịu bước một cách nhục nhã vào xã hội hiện đại, người dân yêu nước tự hào quyết không chịu nhục làm nô lệ của kẻ thù mới. Vì vậy, tạo ra đỉnh cao trạng thái: cái cũ, cái mới lẫn lộn, không tiêu diệt lẫn nhau. Trong đời thường người ta chưa thể giết nhau được thì bới móc, rña xả. Tác động đó đã “phản ánh chính cái bi đã làm nền tảng cảm xúc cho cái hài, giọt nước mắt thấm sâu trong nỗi đau thất bại, mất chủ quyền dân tộc đã đúc rút lại thành tiếng cười trào phúng – vũ khí chiến đấu. Cái bi – cái hài đan xen, trộn lẫn vào nhau, cái bi ẩn sâu làm thi vị, mạnh mẽ hơn cái hài trong sự thưởng thức của công chúng. 2. Sự ra đời và phát triển của bộ phận thơ trào phúng Việt Nam trước thế kỷ XX 14
2.1. Các tiền đề phát triển 2.1.1. Tiền đề văn học Tiếp thu ảnh hưởng của văn học dân gian (ca dao, truyện cười dân gian, truyện tiếu lâm, khôi hài…, cách diễn đạt mộc mạc, hồn nhiên, giàu trí tuệ, khái quát cao. Phê phán những gì trái với quy luật cuộc sống, trái với đạo lý của nhân dân). Thơ trào phúng Việt Nam ra đời (loại văn học thành văn – văn học viết) từ khi chế độ phong kiến Việt Nam cơ bản đã chấm dứt vai trò lịch sử đối với lịch sử dân tộc, đi ngược lại với quyền lợi của dân tộc, càng về sau càng bộc lộ rõ bản chất xấu xa đê tiện đáng lên án của nó. Từ thế kỷ XVI bắt đầu sự đi xuống, sự suy thoái của Nhà nước phong kiến chế độ phong kiến Việt Nam (từ thời Lê Uy Mục, Lê Tương Dực trở đi…). Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491 - 1585) cây đại thụ của thơ ca dân tộc thế kỷ XVI cũng là người khởi xướng, mở đầu cho loại thơ ca trào phúng Việt Nam. Những bài thơ Nôm ẩn chứa tiếng cười còn được lưu lại đầu tiên. Những suy ngẫm chua chát của một nhà đạo đức kiêm triết gia về thói đời mặn nhạt. Thơ ông bộc lộ rõ thái độ chính trị của nhà nho, một người trí thức có tài năng lớn, nhân cách lớn, đã từng làm quan 8 năm dưới triều nhà Mạc, nhưng đành cáo quan về bảo toàn danh tiết. Thơ ông bộc lộ rõ thái độ bất hợp tác với chế độ phong kiến đương thời bằng những bài thơ vừa giàu chất triết lý, vừa giàu chất trào lộng sâu xa. “Đời nay nhân nghĩa tựa vàng mười Có của thì hơn hết mọi lời Trước đến tay không, nào thốt hỏi Sau vµo gánh nặng , lại vui cười Anh anh chú chú, mừng hơ hải Rượu rượu chè chè, thết tả tơi Người của lấy cân ta thử nhắc Mới hay rằng của nặng hơn người”. (Thơ Nôm, bài 74) 15
Tuy chưa có thể khẳng định Nguyễn Bỉnh Khiêm sáng tác thơ trào phúng theo định nghĩa nêu trên, song không thể phủ nhận yếu tố “trào” mỉa mai, kín đáo ẩn hiện trong lối so sánh “cân” giữa “nhân nghĩa” và “vàng mười” giữa “người” và “của” cũng như trong phương thức miêu tả hành động thái quá, vị của cải đến mức lố bịch: “Anh anh chú chú, mừng hơ hải Rượu rượu chè chè, thết tả tơi”. Sang giai đoạn nửa cuối thế kỷ XVIII - đầu thế kỷ XIX, trên thi đàn dân tộc xuất hiện một hiện tượng vô song của nền thi ca dân tộc, nữ sĩ Hồ Xuân Hương – Bà chúa thơ Nôm, bên cạnh đó hàng loạt các tác giả khác Ph¹m Th¸i, Nguyễn Công Trứ, Cao Bá Quát. Nguyễn Quý Tân… đều khởi sắc víi tên tuổi trên thi đàn. Riêng Hồ Xuân Hương được coi là tác giả đỉnh cao của thơ trào phúng trung đại cho đến giữa thế kỷ XIX với khoảng 50 bài thơ Nôm truyền tụng. Thơ bà thường trào phúng các đối tượng nam quyền, cường quyền, thần quyền, hoặc hài hước trước đời sống sinh lý phản tự nhiên. Đặc biệt, có thể coi đây là tác giả thơ trào phúng đầu tiên tập trung tiếng cười vào giới s- s·i, mở đầu cho những tràng cười giòn giã tiếp theo trong thơ Tú Xương, Kép Trà, Phan §iện, Từ Diễn Đồng… khi thực tại ngày càng nảy sinh nhiều kẻ mượn danh Phật để kiếm lợi. Đặc biệt hơn, ngoài giá trị nhân đạo sâu sắc, thơ bà lên tiếng bênh vực cho quyền sống, quyền hạnh phúc của người phụ nữ dưới chế độ phong kiến, nhiều bài thơ của bà còn có ý nghĩa phê phán những thói đời giả dối, bịp bợm nhân cách đạo đức mọi hạng người trong xã hội, kể cả bọn vua chúa, sư s·i, trÝ thức rởm phong kiến. Giọng điệu, cách thể hiện của Xuân Hương rất gần với thơ ca dân gian ở sự bình dị, mộc mạc nhưng sâu sắc qua những hình ảnh ẩn dụ, mang ý nghĩa biểu tượng. Bài thơ: “VÞnh cái quạt”, với việc nhấn mạnh hành vi “Chúa dấu vua yêu một cái này” phê phán thói đạo đức giả của vua, chúa phong kiến. “Đầu sư há phải gì….. bà cốt” §¶ kích bọn sư sãi, giả danh vô đạo đức… 16
Bên cạnh Hồ Xuân Hương, Nguyễn Công Trứ (1778 - 1858) và Cao Bá Quát (1809 - 1854) một người chuyên thơ Nôm, một người chuyên chữ Hán, vốn xưa nay không được coi là nhà thơ trào phúng. Song qua tìm hiểu thơ văn của hai ông, đặc biệt qua tập “Thơ văn Nguyễn Công Trứ ” ( NXB văn học Hà Nội năm 1983), lại thấy có tới 60 bài mang sắc thái trào phúng trên tổng số 108 bài, nội dung trµo phúng đa dạng, phong phú như: Tự trào: 12/60; châm biếm thói đời: 16/60, giễu cợt quan niệm sống của nhà nho 20/60, cười cợt tạo hóa 5/60, chơi chữ hài hước: 5/60….( TS. TrÇn ThÞ Hoa Lª) Qua khảo sát trên ta thấy Nguyễn Công Trứ đặc biệt hứng thú trong việc trào phúng “thói đời đen bạc” cũng như thế lực đồng tiền và đặc biệt quan niệm sống bó buộc của nhà nho. Bµi h¸t nãi “ VÞnh ®ång tiÒn” cã thÓ coi lµ tiªu biÓu cho phong c¸ch trµo phóng NguyÔn C«ng Trø bëi giäng ®iÖu hµi h-íc phãng tóng, l¹i còng rÊt mØa mai r¸t mÆt. H«i tanh ch¼ng thó vÞ g× ThÕ mµ ai còng kÎ v× ng-êi yªu T¹o vËt bÊt thÞ v« ®Ó sù Bßn chµi ra mét thø quÊy ch¬i §ñ vu«ng, trßn, t-îng ®Êt, t-îng trêi Kh¼m ho¹, phóc, yªn nguy, tö ho¹t. Trong th¬ ch÷ H¸n Cao B¸ Qu¸t còng cã tíi 32 bµi trµo phóng víi tæng sè 156 bµi, bao gåm nhiÒu néi dung trµo phóng nh- : tù trµo 17/32, ch©m biÕm chÝnh trÞ 8/32, nh×n ®êi ng¹o nghÔ 4/32 , con mắt hµi híc 5/32 … Ngoµi ra cßn NghÌ T©n (NguyÔn Quý T©n 1811- 1856) víi t¸c phÈm : “ Tuý tiªn thi tËp” ch-a ®-îc s-u tÇm, hiÖn cßn l-u l¹i mét sè bµi th¬ N«m trµo phóng ®-îc gi¸o s- Vò Ngäc Kh¸nh su tÇm vµ in trong tËp “ Th¬ v¨n trµo phóng ViÖt Nam”. Nh×n chung, v¨n häc giai ®o¹n nµy cµng ngµy cµng thiªn vÒ ý phóng thÝch x· héi, c-êi nh¹o nh÷ng sù trí trªu cña ng-êi ®êi, cña cuéc m-u sinh hoÆc cña nÒn chÝnh trÞ suy tho¸i. NghÖ thuËt trµo phóng nghiªng vÒ tiÕng c-êi hµi h-íc mØa mai, lèi nãi bãng giã, ch-a ®Õn møc ch©m biÕm trùc tiÕp gay g¾t. Giäng ®iÖu m¹nh mÏ vµ t¸o b¹o cã ë hai t¸c gi¶ Hå Xu©n H-¬ng vµ NguyÔn 17