Luận văn Thạc sĩ Văn học Việt Nam: Con người hiện sinh trong truyện ngắn của Nguyễn Danh Lam

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:123

Thêm vào BST

Báo xấu

24
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài nghiên cứu "Con người hiện sinh trong truyện ngắn của Nguyễn Danh Lam" với mục đích làm rõ một khía cạnh tiêu biểu về mặt nội dung và những thủ pháp nghệ thuật đặc sắc trong các sáng tác ở thể loại truyện ngắn của ông. Qua đó, đề tài cũng góp phần làm rõ tài năng và sự đóng góp của một nhà văn trẻ với nền văn học nước nhà.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Văn học Việt Nam: Con người hiện sinh trong truyện ngắn của Nguyễn Danh Lam

ỦY BAN NHÂN DÂN TỈNH BÌNH DƯƠNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ DẦU MỘT NGUYỄN TIẾN THỦY CON NGƯỜI HIỆN SINH TRONG TRUYỆN NGẮN CỦA NGUYỄN DANH LAM CHUYÊN NGÀNH: VĂN HỌC VIỆT NAM MÃ SỐ: 8220121 LUẬN VĂN THẠC SĨ BÌNH DƯƠNG – 2021
UỶ BAN NHÂN DÂN TỈNH BÌNH DƯƠNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ DẦU MỘT NGUYỄN TIẾN THỦY CON NGƯỜI HIỆN SINH TRONG TRUYỆN NGẮN CỦA NGUYỄN DANH LAM CHUYÊN NGÀNH: VĂN HỌC VIỆT NAM MÃ SỐ: 8220121 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. TẠ ANH THƯ BÌNH DƯƠNG – 2021
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn này là công trình nghiên cứu của riêng tôi được thực hiện dưới sự hướng dẫn của TS. Tạ Anh Thư. Những trích dẫn trong luận văn đều có nguồn gốc rõ ràng. Những kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận văn này hoàn toàn chưa được công bố. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về lời cam đoan này. Bình Dương, ngày 20 tháng 5 năm 2021 Tác giả Nguyễn Tiến Thủy i
LỜI CẢM ƠN Đầu tiên chúng tôi xin trân trọng cảm ơn lãnh đạo Trường Đại học Thủ Dầu Một, Viện Đào tạo sau đại học, Khoa Sư phạm đã tạo điều kiện thuận lợi cho chúng tôi thực hiện luận văn này. Tiếp theo chúng tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến quý thầy cô trong trường đã tận tình giảng dạy, giúp đỡ chúng tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện luận văn tại Trường Đại học Thủ Dầu Một. Chúng tôi xin trân trọng cảm ơn quý thầy cô công tác tại Thư viện Trường Đại học Thủ Dầu Một, Thư viện Trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh, Thư viện tỉnh Bình Dương đã hết lòng phục vụ, cung cấp tài liệu để chúng tôi hoàn thành luận văn. Chúng tôi xin trân trọng cảm ơn nhà văn Nguyễn Danh Lam đã trả lời những thắc mắc và định hướng cho chúng tôi trong quá trình tiếp xúc và nghiên cứu các tác phẩm của ông. Đặc biệt, chúng tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến TS. Tạ Anh Thư đã tận tình hướng dẫn chúng tôi xây dựng đề cương; chỉ dẫn cho chúng tôi những tư liệu cần thiết phục vụ cho việc nghiên cứu; góp ý, điều chỉnh những sai sót để chúng tôi hoàn thiện luận văn và đặc biệt đã luôn động viên, chia sẻ những khó khăn với chúng tôi trong suốt quá trình thực hiện luận văn. Và cuối cùng, chúng tôi xin cảm ơn gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã luôn bên cạnh, khuyến khích và cổ vũ tinh thần để chúng tôi có thể hoàn thành luận văn. ii
MỤC LỤC Đề mục Trang Lời cam đoan ................................................................................................. ……..i Lời cảm ơn ............................................................................................................. ii Mục lục .................................................................................................................. iii PHẦN MỞ ĐẦU ................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................ 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ................................................................................. 2 2.1. Nghiên cứu về con người hiện sinh trong văn học Việt Nam ......................... 2 2.2. Nghiên cứu về nhà văn Nguyễn Danh Lam và truyện ngắn của ông.............. 5 2.3. Nghiên cứu về con người hiện sinh trong truyện ngắn Nguyễn Danh Lam ... 8 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...................................................................... 9 3.1. Đối tượng nghiên cứu...................................................................................... 9 3.2. Phạm vi nghiên cứu ....................................................................................... 10 4. Phương pháp nghiên cứu.................................................................................. 10 4.1. Phương pháp cấu trúc - hệ thống .................................................................. 10 4.2. Phương pháp lịch sử ...................................................................................... 10 4.3. Phương pháp Thi pháp học ........................................................................... 10 5. Đóng góp của đề tài.......................................................................................... 10 6. Cấu trúc luận văn ............................................................................................. 11 Chương 1. CHỦ NGHĨA HIỆN SINH TRONG VĂN HỌC VÀ NHÀ VĂN NGUYỄN DANH LAM ..................................................................................... 13 1.1. Khái quát về chủ nghĩa hiện sinh và con người hiện sinh trong văn học ..... 13 1.1.1. Khái niệm ................................................................................................... 13 iii
1.1.1.1. Khái niệm chủ nghĩa hiện sinh ................................................................ 13 1.1.1.2. Khái niệm con người hiện sinh ............................................................... 14 1.1.2. Sự biểu hiện của khuynh hướng hiện sinh, con người hiện sinh trong văn học Việt Nam ....................................................................................................... 15 1.2. Nhà văn Nguyễn Danh Lam trong văn xuôi Việt Nam đương đại ............... 24 1.2.1. Sự nghiệp sáng tác ..................................................................................... 24 1.2.1.1. Hành trình sáng tác.................................................................................. 24 1.2.1.2. Dấu ấn của Nguyễn Danh Lam trong văn xuôi Việt Nam đương đại ..... 25 1.2.2. Quan niệm nghệ thuật ................................................................................ 26 1.2.2.1. Quan niệm về con người ......................................................................... 26 1.2.2.2. Quan niệm sáng tác ................................................................................. 26 Tiểu kết ................................................................................................................. 27 Chương 2. CON NGƯỜI HIỆN SINH TRONG TRUYỆN NGẮN CỦA NGUYỄN DANH LAM NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN NỘI DUNG ................ 28 2.1. Những nỗi đau của con người trong cuộc sống ............................................ 28 2.1.1. Cô đơn, lạc lõng giữa dòng chảy cuộc đời ................................................. 28 2.1.2. Thống khổ trong hành trình tìm kiếm hạnh phúc....................................... 33 2.1.3. Lưu lạc nơi đất khách quê người................................................................ 45 2.1.4. Hoang tưởng giữa cuộc sống thực tại ........................................................ 47 2.1.5. Lạc lối, vô định, sa chân vào vũng bùn tội lỗi ........................................... 50 2.2. Những giá trị nhân văn, nhân bản tốt đẹp ..................................................... 56 2.2.1. Sự thức tỉnh trở về sau những ngày dài trượt ngã ...................................... 56 2.2.2. Sự giải thoát khỏi những đắng cay đau khổ của cuộc đời ......................... 58 2.2.3. Tình người vẫn còn hiện hữu trong cuộc sống........................................... 59 iv
Tiểu kết ................................................................................................................. 63 Chương 3. CON NGƯỜI HIỆN SINH TRONG TRUYỆN NGẮN CỦA NGUYỄN DANH LAM NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN NGHỆ THUẬT ......... 64 3.1. Nghệ thuật xây dựng nhân vật ...................................................................... 64 3.1.1. Miêu tả nhân vật qua ngoại hình ................................................................ 64 3.1.2. Miêu tả nhân vật qua nội tâm ..................................................................... 67 3.2. Nghệ thuật xây dựng cốt truyện .................................................................... 70 3.2.1. Nghệ thuật xây dựng cốt truyện đồng nhất ................................................ 70 3.2.2. Nghệ thuật xây dựng cốt truyện phân mảnh .............................................. 72 3.2.3. Nghệ thuật xây dựng truyện như không truyện ......................................... 75 3.3. Giọng điệu ..................................................................................................... 76 3.3.1. Giọng điệu triết lí ....................................................................................... 76 3.3.2. Giọng điệu vô âm sắc ................................................................................. 78 3.4. Các mô - tip hiện sinh ................................................................................... 80 3.4.1. Mô - tip cuộc đời phi lí............................................................................... 81 3.4.2. Mô - tip hành trình ..................................................................................... 82 3.5. Không gian, thời gian nghệ thuật .................................................................. 85 3.5.1. Không gian nghệ thuật ............................................................................... 85 3.5.1.1. Không gian thực và mơ ........................................................................... 85 3.5.1.2. Không gian không xác định .................................................................... 87 3.5.2. Thời gian nghệ thuật .................................................................................. 89 3.6. Hệ thống các kí hiệu ...................................................................................... 91 3.6.1. Kí hiệu tên người........................................................................................ 91 3.6.2. Kí hiệu tên địa điểm ................................................................................... 92 v
3.7. Hệ thống các yếu tố kì ảo .............................................................................. 94 Tiểu kết ................................................................................................................. 95 KẾT LUẬN ......................................................................................................... 96 DANH MỤC TÁC PHẨM ................................................................................. 98 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................. 99 vi
PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Nhận diện cuộc sống, khám phá con người là vấn đề mà văn học thời kì nào cũng quan tâm đến. Tuy nhiên do bị chi phối bởi hoàn cảnh lịch sử xã hội, các tư tưởng văn hóa và các trào lưu văn học mà sự phản ánh của các nhà văn có điểm khác nhau. Nước Việt Nam ta sau năm 1986 có nhiều thay đổi về mọi mặt của đời sống xã hội. Điều đó làm cho văn học cũng thay đổi mạnh mẽ theo. Một trong những điểm đáng ghi nhận của các sáng tác thời kì này là sự đổi mới quan niệm nghệ thuật về con người của các nhà văn. Bên cạnh những con người công dân, con người nhập cuộc luôn sống vì lí tưởng, vì mục tiêu chung của dân tộc, hăng say chiến đấu để bảo vệ Tổ quốc và lao động để xây dựng đất nước trong niềm vui, niềm phấn khởi của cuộc sống mới thì văn học cũng đã có sự xuất hiện của những con người đời tư thực dụng, ích kỉ, có nguy cơ bị tha hóa; con người hoài nghi, âu lo về cuộc sống hay những con người tự nhiên với những khát vọng bản năng thầm kín. Mọi ngóc ngách trong sâu thẳm tâm hồn con người đã được văn học khai phá. Điều đó làm cho cuộc sống của họ có thêm nhiều nỗi đau, nỗi chán chường, tuyệt vọng... không chỉ diễn ra ở mặt thể xác mà còn hiện hữu ở mặt tinh thần. Cũng chính vì vậy mà vấn đề con người và thân phận con người trong cõi nhân sinh được các nhà văn đặc biệt quan tâm, khai thác và thể hiện phong phú. Chủ nghĩa hiện sinh xuất hiện ở Việt Nam vào khoảng đầu những năm 50 của thế kỉ XX. Trong bối cảnh chiến tranh khốc liệt và bi thảm, triết học và văn học hiện sinh được giới thiệu, quảng bá qua hệ thống giáo dục, xuất bản và báo chí. Sự ảnh hưởng của chủ nghĩa hiện sinh đến văn học thể hiện ở cả hai bình diện lí luận và sáng tác. Nhiều tác phẩm mang khuynh hướng hiện sinh ra đời, tác động mạnh đến giới độc giả chuyên môn lẫn độc giả phổ thông, trở thành một hiện tượng văn học lúc bấy giờ. Việc nghiên cứu chủ nghĩa hiện sinh cũng trở thành một hoạt động cần thiết trong nghiên cứu văn học. Việc nghiên cứu chủ 1
nghĩa hiện sinh góp phần khẳng định tầm quan trọng và sức ảnh hưởng của nó đến nền văn học nước nhà. Nguyễn Danh Lam là một cây bút trẻ nhưng nhận được nhiều thiện cảm của các nhà nghiên cứu và phê bình văn học Việt Nam đương đại. Bằng việc tiếp nhận và thấm nhuần các tư tưởng của chủ nghĩa hiện sinh, cùng với những suy nghĩ, quan sát tinh tế của một nhà văn, tác giả đã cho ra đời nhiều truyện ngắn, tiểu thuyết phản ánh sâu sắc chủ đề trên với nhiều hình, nhiều vẻ khác nhau gây hứng thú và chiêm nghiệm cho người đọc. Chúng ta có thể kể một số tác phẩm tiêu biểu của ông viết về đề tài này như Mưa tháng mười một (tập truyện ngắn – 2008), Giữa dòng chảy lạc (tiểu thuyết - 2010), Cuộc đời ngoài cửa (tiểu thuyết – 2014)... Tiểu thuyết là thể loại có khả năng miêu tả cuộc sống bề bộn, phức tạp, tiểu thuyết cũng là nơi mà nhà văn có thể thỏa sức thể hiện các yếu tố kĩ thuật của mình. Chính vì vậy khi nghiên cứu về Nguyễn Danh Lam, các nhà nghiên cứu, phê bình văn học quan tâm đến thể loại này hơn. Điều đó khiến cho truyện ngắn của ông mặc dù rất đặc sắc nhưng ít được bàn luận và nghiên cứu một cách tổng quan, có hệ thống. Vì những lí do trên, tôi lựa chọn đề tài nghiên cứu là Con người hiện sinh trong truyện ngắn của Nguyễn Danh Lam với mục đích làm rõ một khía cạnh tiêu biểu về mặt nội dung và những thủ pháp nghệ thuật đặc sắc trong các sáng tác ở thể loại truyện ngắn của ông. Qua đó, đề tài cũng góp phần làm rõ tài năng và sự đóng góp của một nhà văn trẻ với nền văn học nước nhà. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 2.1. Nghiên cứu về con người hiện sinh trong văn học Việt Nam Trong công trình Vấn đề con người trong văn học, Lê Ngọc Trà đã nhấn mạnh rằng cần chấm dứt quan niệm cho rằng viết về cái xấu, cái kém cỏi, nỗi đau, bi kịch... của con người là tạp nham, nhỏ bé, thua kém các đề tài lớn về lao động sản xuất và chiến đấu. Ông nói: “Văn học là sự thật. Mà sự thật chủ yếu của văn học là sự thật và con người. Nhiều năm qua văn học chúng ta còn mắc nợ 2
cuộc đời về sự thật. Sự thật về người nông dân Việt Nam trong bao cơn bão táp của cách mạng và chiến tranh, về người lính suốt ba thế hệ cầm súng đánh giặc trên đủ loại chiến trường với bao nhiêu vinh quang, hi sinh và mất mát, về anh cán bộ nghiêm túc, lương không đủ ăn, về người trí thức cách mạng với lòng yêu nước và những ngộ nhận ngây thơ, với niềm tâm huyết, say mê và bao điều dằn vặt. Các nhà văn ngày nay phải trả món nợ ấy cho đời” (Lê Ngọc Trà, 1990). Tức là văn học phải đi sâu khai thác những số phận đáng thương, những cảnh đời bất hạnh, những đau khổ, trái ngang mà con người phải gánh chịu trong cuộc đời; không che giấu, không bỏ mặc, không ngụy trang cho nó bằng một lớp áo đẹp đẽ bên ngoài khiến cho độc giả có những nhìn nhận sai lầm, ảo tưởng về cuộc đời (Lê Ngọc Trà, 1990). Ở công trình Chủ nghĩa Hiện sinh ở Miền Nam Việt Nam 1954-1975 (trên bình diện lý thuyết), Huỳnh Như Phương đã chỉ ra những ảnh hưởng chính yếu có tác động to lớn đến nền văn học miền Nam giai đoạn 1954-1975 về quan niệm nghệ thuật về con người, thái độ sống của con người trong chiến tranh (bên cạnh những con người vì nghĩa quên thân lại có sự xuất hiện của những con người “nổi loạn”, “tận hưởng cuộc đời”), những trăn trở, suy tư về thân phận con người, ý thức trách nhiệm của con người thời chiến với những kĩ thuật hết sức độc đáo một lần nữa khẳng định nhận định của Lê Ngọc Trà là chính xác (Huỳnh Như Phương, 2009). Dịch giả Đinh Hồng Phúc trong Thuyết hiện sinh là một thuyết nhân bản đã chuyển tải một cách trung thành quan niệm của Jean – Paul Sartre về vận mệnh của con người. Học thuyết mà tác giả giới thiệu cho rằng vận mệnh của con người là do con người quyết định và họ có quyền hi vọng vào chính bản thân mình: “Thuyết hiện sinh không gì khác hơn là nổ lực rút ra tất cả các hệ quả từ một lập trường vô thần vững chắc. Nó không hề tìm cách dìm con người vào tuyệt vọng. Nhưng nếu ta gọi sự tuyệt vọng là toàn bộ vô tín ngưỡng như người Công giáo thì thuyết hiện sinh xuất phát từ tuyệt vọng nguyên thủy. Thuyết hiện sinh thực sự không phải là một thuyết vô thần theo nghĩa nó tận lực chứng minh 3
rằng Thượng đế không hiện hữu. Đúng hơn, nó tuyên bố rằng: cho dù Thượng đế có hiện hữu thì cũng chẳng có gì thay đổi cả; đấy là quan điểm của chúng tôi. Không phải chúng tôi tin Thượng đế hiện hữu, mà chúng tôi cho rằng vấn đề không phải sự hiện hữu của ngài. Con người cần tìm lại chính mình và tin chắc rằng không có gì có thể cứu nổi con người ra khỏi bản thân mình, đó có phải là một chứng cứ có hiệu lực về sự hiện hữu của Thượng đế? Theo nghĩa này, thuyết hiện sinh là một thuyết lạc quan, một thuyết hành động” (Jean – Paul Sartre, Đinh Hồng Phúc dịch, 2016). Theo xu hướng ấy nhiều bài báo, luận văn thạc sĩ, luận án tiến sĩ có liên quan đến lĩnh vực văn học tiếp tục ra đời và phát triển đề tài trên. Chẳng hạn như: Bài viết Cảm thức lạc loài trong sáng tác của Thuận (Trịnh Đặng Nguyên Hương, Tạp chí Văn học số 8/2010), Cảm thức lạc loài trong văn xuôi đương đại (Trần Hạnh Mai, Ngô Thị Thu Hiền, Tạp chí Văn học số 11/2011), Con người cô độc trong tiểu thuyết đô thị miền Nam 1954 - 1975 (Nguyễn Thị Việt Nga, Tạp chí Văn học số 3/2012)… đã soi chiếu sự tồn tại của con người từ nhiều góc độ khác nhau để hướng đến lý giải nguyên nhân của sự lạc loài. Các tác giả đã theo dấu hành trình của các nhân vật từ lạc loài trong tổ ấm, lạc loài giữa cộng đồng… đến những lối thoát khỏi sự lạc loài của họ để đi đến kết luận thân phận di dân, tha hương và lưu lạc là một căn cước cố hữu của con người. Luận văn thạc sĩ Văn học Các kiểu dạng nhân vật cô đơn trong văn xuôi Việt Nam đương đại (qua một số tác phẩm tiêu biểu của Nguyễn Huy Thiệp, Tạ Duy Anh, Chu Lai và Nguyễn Danh Lam) (Mai Thị Bình, Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn Hà Nội, 2014) đã khái quát về cảm giác cô đơn và đi vào những kiểu con người cô đơn cụ thể trong văn xuôi Việt Nam sau 1975. Luận văn thạc sĩ Văn học Thân phận người Việt trong tiểu thuyết hải ngoại đương đại (Nguyễn Thị Thu Trang, Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn Đại học Quốc gia Hà Nội, 2014) đã trình bày tương đối đầy đủ về thân phận của người Việt di dân sau năm 1975 với những nỗi đau do “đột ngột bị 4
bứng ra khỏi đất nước như cây non chưa đủ rễ đã bị nhổ bật khỏi đất mẹ” cùng với những cách tân về mặt nghệ thuật của các nhà văn hải ngoại đương đại trên cơ sở phù hợp với sự thay đổi, phát triển của văn học trong nước lúc bấy giờ. Hai bài viết Con người hiện sinh trong tiểu thuyết Việt Nam mười năm đầu XXI và Khuynh hướng hiện sinh trong tiểu thuyết Việt Nam sau 1986 (Thái Phan Vàng Anh, 2015) đã tập trung vào việc miêu tả con người hiện sinh qua các biểu hiện nổi loạn, hành trình tìm kiếm tự do, nỗi cô đơn bản thể, kiểu nhân vật chấn thương, hiện sinh tính dục... Luận án tiến sĩ Văn học Cảm thức hiện sinh trong truyện ngắn Việt Nam từ 1986 đến 2010 (Trần Nhật Thu, Trường Đại học Khoa học, Đại học Huế, 2016) đã làm rõ những biểu hiện đặc thù của cảm thức hiện sinh trong truyện ngắn Việt Nam từ năm 1986 đến 2010 trên các bình diện chính yếu như: kiểu nhân vật; không gian, thời gian nghệ thuật tương ứng; hệ thống các motif, biểu tượng tương ứng. 2.2. Nghiên cứu về nhà văn Nguyễn Danh Lam và truyện ngắn của ông Mặc dù là một cựu sinh viên của Trường Đại học Mĩ thuật Thành phố Hồ Chí Minh nhưng Nguyễn Danh Lam lại có duyên với nghiệp văn và có nhiều nỗ lực trong việc tìm kiếm một hướng đi riêng cho mình. Đọc các tác phẩm của Nguyễn Danh Lam ta sẽ thấy một lối viết rất lạ, rất đặc sắc từ nội dung cho đến hình thức. Điều đó thu hút sự tò mò, khám phá cho những ai yêu thích văn chương, thích sự trải nghiệm những cảm xúc khi thì được đẩy lên đến cao trào, khi thì hụt hẫng, thất vọng... Cũng chính vì điều này mà tác phẩm của ông đã thu hút được sự quan tâm và gây nhiều thiện cảm với các nhà nghiên cứu, phê bình văn học. Khảo sát kho dữ liệu của một số thư viện và trang mạng internet, chúng tôi nhận thấy được một số bài sau đây: Bài viết “Bến vô thường” - thế giới những người không mặt (Nguyễn Vĩnh Nguyên, 2005) đã đưa ra những nhận xét sắc bén về nội dung và nghệ thuật của tác phẩm: “Khó có thể đi tìm một tuyến nhân vật rõ ràng, một nhân vật chính 5
hay một câu chuyện đầu xuôi đuôi lọt trong cuốn tiểu thuyết của Nguyễn Danh Lam. Đọc lại lần nữa, lại thấy nó không có nhân vật, nói cách khác, nhân vật lại không có mặt người mà biểu hiện rõ nhất trong mớ hỗn độn, tù túng, ngổn ngang kia là một thế giới người không mặt, không tên” bởi “họ mang những cái tên chợ đời, mà tác giả như người chủ nợ, ghi chúng vào trang sách theo cách “bắt thần”: thằng câm, chị mặt rỗ, cô tóc tém, thằng mắt híp, thằng “chữ ký”, lão toét, lão cóc.” (Nguyễn Vĩnh Nguyên, 2005). Bài viết “Giữa vòng vây trần gian” dệt bằng biểu tượng và huyền thoại (Hoài Nam, 2006) đã nhận xét: “Giữa vòng vây trần gian của Nguyễn Danh Lam không đem lại cho ta sự phản chiếu đời sống, có chăng, đó chỉ là sự phản chiếu cách nghĩ của tác giả về đời sống, nó đan dệt bằng những biểu tượng, những huyền thoại, nhưng cũng chính vì thế mà nó tạo ra sự ám ảnh và buộc ta phải nghĩ về đời sống mà mình đang sống” (Hoài Nam, 2006). Tiểu thuyết đón nhận hai luồng ý kiến khen chê trái chiều nhau. Tuy nhiên, người đọc nhận ra ở đó những thể nghiệm mới về nghệ thuật của tác giả trong việc đi vào khám phá sâu hơn những góc khuất trong đời sống con người. Bài viết Viết văn, việc không chỉ của nhà văn (Hoài Nam, 2012) đã nhấn mạnh sự chuyển biến rất “khác” của Nguyễn Danh Lam trong tiểu thuyết Giữa dòng chảy lạc. Cuốn tiểu thuyết “đã trả người đọc lại với đời thường bằng những chất liệu của đời thường, những câu chuyện của đời thường và cách kể chuyện đời thường. Thường đến hết mức có thể. Thế giới nhân vật trong Giữa dòng chảy lạc là thế giới của một thứ mẫu số chung tầm thường tạo thành xã hội. Những con người ấy, nếu không gánh chịu số phận bi kịch thì cũng là những cuộc đời thất bại theo một cách nào đấy” (Hoài Nam, 2012). Bài phỏng vấn Nhà văn Nguyễn Danh Lam: Tiểu thuyết của tôi không có nguyên mẫu (Trần Hoàng Thiên Kim, 2012) đã ít nhiều thể hiện được quan niệm và phong cách sáng tác của nhà văn khi ông nói “Với một "cậu bé rừng xanh", cái gì cũng thiếu, cũng muốn tiếp thu, sự ảnh hưởng lại càng... ào ạt, như kiểu đói quá, có thức ăn là ngấu nghiến. Ngoài sách, tôi còn mê nghe và xem nhiều thứ: 6
phim ảnh, hội họa, âm nhạc... Tất cả đều có những ảnh hưởng đối với trang viết của tôi. Nhưng có thể nói, văn xuôi của tôi không có nguyên mẫu ngoài đời, trừ cuốn tiểu thuyết đầu - mà như những người mới viết thường kể chuyện của mình. Thêm nữa, lối viết của tôi khá huyền ảo. Sự kiện, nhân vật đều do tôi tưởng tượng. Bởi vậy, kỉ niệm gắn cuộc đời với trang viết tôi... hầu như không có” (Trần Hoàng Thiên Kim, 2012). Bài phỏng vấn Nguyễn Danh Lam mong viết được “chút gì để nghĩ” (Dương Tử Thành, 2012) đã thể hiện được sự nghiêm túc, yêu nghề của nhà văn trong quá trình sáng tác. Ông “mong ước viết được những trang, có “chút gì để nghĩ”. Điều đó góp phần thể hiện quan niệm sáng tác của nhà văn và cùng nhờ quan niệm đó mà ông đã mang đến cho đời nhiều sản phẩm tinh thần giá trị. Luận văn thạc sĩ Văn học Đặc điểm tiểu thuyết Nguyễn Danh Lam (Trần Thị Thúy, Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn Đại học Quốc gia Hà Nội, 2013) đã thể hiện những đóng góp mới mẻ của Nguyễn Danh Lam về mặt nội dung và nghệ thuật cho thể loại tiểu thuyết. Đặc biệt là cảm quan nghệ thuật về con người và thân phận con người trong cõi nhân sinh. Bài viết Đứt gãy nhân sinh trong tiểu thuyết Cuộc đời ngoài cửa của Nguyễn Danh Lam (Lê Thị Kim Liên, Trường Đại học Thủ Dầu Một, 2018) dưới góc nhìn của triết lí nhân sinh đã cho chúng ta thấy rõ những mảng đời đứt gãy, những con người cô đơn, lạc loài trong thế giới loài người mênh mông, vô tận. Họ sống chới với, lạc điệu nhau giữa cuộc đời. Mọi sự hàn gắn đều trở nên vô nghĩa. Họ có cái nhìn đầy chán chường, ngao ngán, tuyệt vọng về tương lai. Tất cả đều là do họ không có niềm tin và hi vọng vào cuộc sống, không vượt qua được sự nửa vời trong suy nghĩ và hành động của bản thân. Luận văn thạc sĩ Văn học Việt Nam Nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết Giữa dòng chảy lạc và Cuộc đời ngoài cửa của Nguyễn Danh Lam (Lê Thị Kim Liên, Trường Đại học Thủ Dầu Một, 2018) đã đánh giá cao tài năng của nhà văn Nguyễn Danh Lam qua việc sử dụng nghệ thuật tự sự, việc tổ chức cốt truyện, thời gian, không gian trần thuật, việc lựa chọn phương thức trần thuật. Luận văn 7
góp phần khẳng định tài năng nghệ thuật của tác giả trong việc thể hiện hình thức tác phẩm. Qua việc khảo sát những nghiên cứu về nhà văn Nguyễn Danh Lam, chúng tôi nhận thấy mặc dù có sự khác biệt trong việc đánh giá nhưng các nhà nghiên cứu đều cho rằng Nguyễn Danh Lam là một cây bút có sức sáng tạo dồi dào và có sức viết rất tốt. Các tác phẩm của anh sẽ là miền đất hứa chờ đợi những công trình nghiên cứu chuyên sâu của độc giả và các nhà phê bình. 2.3.Nghiên cứu về con người hiện sinh trong truyện ngắn Nguyễn Danh Lam Tuy không bằng tiểu thuyết nhưng truyện ngắn của Nguyễn Danh Lam cũng nhận được sự quan tâm khá nhiều từ các nhà nghiên cứu. Khi nghiên cứu về thể loại này của ông, các nhà nghiên cứu tập trung khai thác việc thể hiện đối tượng con người trong cõi nhân sinh của nhà văn. Khi nhận xét về nghệ thuật kết cấu truyện trong tập truyện ngắn Mưa tháng mười một, Nguyễn Hoài Nam cho rằng: “Không cốt truyện lớp lang chặt chẽ, không biến cố mang giá trị thắt nút mở nút, không nhân vật được khắc họa diện mạo và tính cách hoàn chỉnh, tác giả dẫn người đọc theo chiều dọc văn bản, tìm kiếm một cái gì đó, để rồi cuối cùng cái tìm được thấy dường như chỉ là những điều hết sức vặt vãnh, thậm chí trống rỗng, trong tồn tại nhân sinh” (Nguyễn Hoài Nam, 2009). Bên cạnh đó, ở tập truyện ngắn Hợp đồng của quỷ, nhà văn Nguyễn Ngọc Thuần còn đề cập đến sự phi lý: “Mô típ chủ đạo là những tình trạng phi lí trong đời sống. Những địa danh mịt mờ, những con người không rõ tình thế, không rõ khát vọng, họ đều mang trong mình một biến cố cá nhân nào đó và tức tốc lên đường. Gặp gỡ, trải nghiệm hoặc biến đổi; nhưng sau những biến đổi đó lòng hoài nghi không những không mất đi mà còn bành trướng hơn, rơi vào tình trạng phi lí hơn. Song đó cũng là những trải nghiệm chung nhất, ở bất cứ đâu về cách thức mà con người tồn tại như một vật thể đính kèm với những phi lý trong đời sống hiện thực của tinh thần vậy” (Ngọc Lợi, 2016). 8
Trần Thị Thanh Quang trong Luận văn thạc sĩ Ngôn ngữ, Văn học và Văn hóa Việt Nam Dấu ấn hiện sinh trong truyện ngắn và tiểu thuyết Nguyễn Danh Lam (Trần Thị Thanh Quang, Trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh, 2018) cũng hướng trọng tâm vào việc làm rõ các biểu hiện cơ bản trong cảm quan hiện thực và con người mang dấu ấn hiện sinh qua các tác phẩm truyện ngắn và tiểu thuyết của Nguyễn Danh Lam. Đó là hiện thực mang màu sắc phi lí, kì ảo, hiện thực tiềm ẩn nhiều bất trắc. Các dạng thức cảm quan hiện thực này chính là môi trường cho con người với các kiểu con người cô đơn - bản thể, cô đơn – lạc loài, kiểu con người lo âu về cuộc sống, về cái chết, kiểu con người nổi loạn trong suy nghĩ, hành động, kiểu con người tha hóa trong suy nghĩ, trong hành động. Sau đó, Cao Quốc Sĩ trong Luận văn thạc sĩ Văn học Việt Nam Hình tượng con người cô đơn trong sáng tác của Nguyễn Danh Lam (Cao Quốc Sĩ, Trường Đại học Sài Gòn, 2019) tiếp tục khai thác và làm rõ những biểu hiện con người cô đơn trong sáng tác của Nguyễn Danh Lam và nghệ thuật thể hiện con người cô đơn của nhà văn. Từ những điều đã trình bày, chúng tôi nhận thấy rằng hình ảnh con người hiện sinh được thể hiện khá rõ nét trong các sáng tác của Nguyễn Danh Lam. Đồng thời qua khảo sát chúng tôi cũng nhận thấy vấn đề đó chưa được nghiên cứu một cách toàn diện, có hệ thống. Các tác giả chỉ tập trung vào một khía cạnh hoặc có sự so sánh, đối chiếu trong quá trình phân tích tiểu thuyết... Chính vì vậy việc có một đề tài đi vào khảo sát và nghiên cứu riêng về vấn đề này của ông là vô cùng cần thiết. Đó là lý do chúng tôi thực hiện đề tài Con người hiện sinh trong truyện ngắn của Nguyễn Danh Lam ở 21 truyện ngắn của nhà văn. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu - Thứ nhất là chúng tôi nghiên cứu về chủ nghĩa hiện sinh và con người hiện sinh trong văn học để có những tri thức tương đối đầy đủ, có hệ thống về vấn đề nghiên cứu. 9
- Thứ hai, chúng tôi nghiên cứu con người hiện sinh trong truyện ngắn của Nguyễn Danh Lam qua hai phương diện nội dung và nghệ thuật. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Chúng tôi nghiên cứu về con người hiện sinh trong truyện ngắn của Nguyễn Danh Lam qua việc khảo sát 21 truyện ngắn trong tập truyện Mưa tháng mười một, Nxb Lao động, 2008. Từ đó, chúng tôi làm rõ những nỗi đau của con người trong cõi nhân sinh được tác giả thể hiện (khi thì trực tiếp, khi thì gián tiếp) trong các truyện ngắn của mình. Đồng thời đề tài cũng làm sáng tỏ những giá trị nhân văn, nhân bản tốt đẹp được thể hiện trong các tác phẩm. 4. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình thực hiện đề tài, chúng tôi đã sử dụng một số phương pháp nghiên cứu sau: 4.1. Phương pháp cấu trúc – hệ thống: được sử dụng để xây dựng hệ thống luận điểm phù hợp làm sáng tỏ vấn đề con người hiện sinh trong truyện ngắn của Nguyễn Danh Lam. 4.2. Phương pháp lịch sử: được sử dụng để khảo sát sự hình thành, phát triển và những biểu hiện cụ thể của chủ nghĩa hiện sinh trong văn học Việt Nam. 4.3. Phương pháp Thi pháp học: được sử dụng để làm cơ sở lí luận chỉ ra những kiểu con người hiện sinh trong truyện ngắn của Nguyễn Danh Lam trên cả hai phương diện nội dung và nghệ thuật. Nó cũng giúp cho việc khảo sát và nghiên cứu của luận văn đầy đủ hơn, toàn diện hơn. 5. Đóng góp của đề tài Qua quá trình nghiên cứu và thực hiện đề tài, chúng tôi nhận thấy đây là công trình đầu tiên nghiên cứu một cách có hệ thống, chuyên sâu về vấn đề con người hiện sinh trong truyện ngắn của Nguyễn Danh Lam. Từ đó, đề tài cũng chỉ 10
ra được những giá trị về nội dung và nghệ thuật trong sáng tác của ông ở thể loại truyện ngắn. Vì vậy, khi hoàn thành, đề tài sẽ có những đóng góp sau đây: - Chứng minh được sự ảnh hưởng của chủ nghĩa hiện sinh và con người hiện sinh đến truyện ngắn của Nguyễn Danh Lam nói riêng. - Chỉ ra được một trong những nét đặc trưng của truyện ngắn Nguyễn Danh Lam mang đậm dấu ấn hậu hiện đại đó chính là quan niệm nghệ thuật về con người (có sự đổi mới so với thời kì trước). - Khẳng định được những đóng góp của Nguyễn Danh Lam trong dòng chảy văn chương Việt Nam đương đại. 6. Cấu trúc luận văn: Ngoài phần Mở đầu, phần Kết luận và Tài liệu tham khảo, luận văn gồm có 3 chương sau: Chương 1. Chủ nghĩa hiện sinh trong văn học và nhà văn Nguyễn Danh Lam Với việc dẫn ra những phạm trù lí thuyết cơ bản, chương này có ý nghĩa như một tiền đề lí luận cho đề tài. Đây là cũng là cơ sở đáng tin cậy để đề tài định vị được sự tiếp biến chủ nghĩa hiện sinh trong văn xuôi Việt Nam sau 1986. Cụ thể, trong phần “Khái quát về chủ nghĩa hiện sinh và con người hiện sinh trong văn học”, chúng tôi trình bày: Khái niệm chủ nghĩa hiện sinh, Khái quát diễn trình của chủ nghĩa hiện sinh trong văn học, Khái niệm con người hiện sinh, Khái quát diễn trình của con người hiện sinh trong văn học. Trong phần “Nhà văn Nguyễn Danh Lam trong văn xuôi Việt Nam đương đại”, chúng tôi trình bày: Sự nghiệp sáng tác (Hành trình sáng tác, Dấu ấn của Nguyễn Danh Lam trong văn xuôi Việt Nam đương đại), Quan niệm nghệ thuật (Quan niệm về con người, Quan niệm sáng tác) của ông. Chương 2. Con người hiện sinh trong truyện ngắn của Nguyễn Danh Lam nhìn từ phương diện nội dung 11
Chương này khảo sát và phân tích để làm rõ những nỗi đau của con người trong cuộc sống hiện sinh bao gồm: Con người lạc lõng giữa dòng chảy cuộc đời, Con người lẩn quẩn trong cuộc sống mưu sinh, Con người thống khổ trong hành trình tìm kiếm hạnh phúc, Con người lưu lạc nơi đất khách quê người, Con người hoang tưởng giữa cuộc sống thực tại, Con người lạc lối, vô định, sa chân vào vũng bùn tội lỗi và Những giá trị nhân văn, nhân bản tốt đẹp được thể hiện trong các truyện ngắn của Nguyễn Danh Lam. Chương 3. Con người hiện sinh trong truyện ngắn của Nguyễn Danh Lam nhìn từ phương diện nghệ thuật Chương này giải quyết các vấn đề về nghệ thuật thể hiện như: nghệ thuật xây dựng nhân vật, nghệ thuật xây dựng cốt truyện, giọng điệu, các mô – tip hiện sinh, không gian, thời gian nghệ thuật, hệ thống các kí hiệu, hệ thống các yếu tố kì ảo. 12