Phân tích bài Con đường trở thành kẻ sĩ hiện đại của Nguyễn Khắc Viện

Đề bài: Phân tích bài Con đường trở thành kẻ sĩ hiện đại của Nguyễn Khắc Viện<br /> Bài làm<br /> Ông đã viết hàng trăm bài báo, chủ  biên nhiều sách tiếng Pháp và tiếng Việt được đánh <br /> giá cao trong và ngoài nước về các lĩnh vực: chính trị, văn hóa, văn học, lịch sử, y học, tâm  <br /> lý học trẻ em… ông là một hình mẫu về sự kết hợp Đông – Tây của con người Việt Nam  <br /> trên đường hội nhập với thế giới. Cuộc đời và sự nghiệp của Nguyễn Khắc Viện khẳng  <br /> định ông là người có đầy đủ  tư  cách, thẩm quyền để  bàn luận về  con đường trở  thành <br /> “kẻ sĩ hiện đại”.<br /> Đoạn văn Con đường trở thành “kẻ sĩ hiện đại” trích từ  bài Nói theo đạo nhà trong cuốn  <br /> Bàn về đạo Nho xuất bản năm 1993. Trong đoạn trích này, ngoài việc kể về quá trình tu  <br /> dưỡng của bản thân, tác giả muốn gợi ý về con đường phấn đấu để trở thành kẻ sĩ hiện <br /> đại của trí thức Việt Nam – những trí thức của một dân tộc vốn có độ  dày truyền thống  <br /> văn hóa. Nhan đề bài viết Con đường trở thành “kẻ sĩ hiện đại” cũng chính là chủ đề của  <br /> đoạn trích. Qua bài viết, người đọc hiểu được con đường tu dưỡng và những yếu tố  cơ <br /> bản làm nên phẩm chất của một trí thức chân chính trong thời đại hiện nay.<br /> Bài văn có thể chia thành hai phần lớn. Phần 1: Từ đầu đến… nghĩa bạn là lâu dài: Nêu  <br /> những ưu điểm của Nho giáo. Phần 2: Sự tu dưỡng của bản thân và những bài học có thể <br /> rút ra từ đó.<br /> Ở  phần 1, để  nói lên  ưu điểm của Nho giáo, trước tiên tác giả  nêu những tác động tích  <br /> cực của đạo Nho đối với bản thân; những điều may mắn thuận lợi của mình có được do <br /> chịu ảnh hưởng truyền thống đạo lý của đất nước và truyền thống Nho học của gia đình:  <br /> …Và con người của tôi lớn lên trong truyền thống một gia đình Nho giáo, tiếp thu tinh <br /> thần khoa học thực nghiệm kết hợp được nhiều mặt… Qua đó, ta hiểu phần nào nền  <br /> tảng cốt cách kẻ sĩ hiện đại của ông.<br /> Khi nêu chủ kiến của mình về Nho giáo, về học thuyết Mác và một số vấn đề  khác, cốt <br /> cách kẻ sĩ hiện đại ở con người Nguyễn Khắc Viện đã biểu lộ rất rõ. Đó là thấm nhuần <br /> truyền thống đạo lý Nho gia nhưng không thủ  cựu mà biết rút tỉa tinh hoa từ  nhiều học  <br /> thuyết khác nhau, đặc biệt là học thuyết Mác để  từ  đó xác lập cho mình một cách dấn <br /> thân hợp lí và có hiệu quả. Ông mạnh dạn bày tỏ chủ kiến trên cơ sở phân tích một cách  <br /> duy lý, khoa học các  ưu điểm, nhược điểm của từng học thuyết, cần lưu ý ở  thời điểm  <br /> bài viết này ra đời, các quan điểm của Nho giáo đang bị phê phán và coi nhẹ thì những lời <br /> khẳng định của tác giả là rất táo bạo: Cái gốc duy lý của đạo Nho không đối lập với khoa <br /> học, với học thuyết Mác; …Mác trong đạo lý không được nổi bật và cụ  thể  như  trong  <br /> Nho giáo Mác xem nhẹ  mặt xử  thế, tu thân,… Mặt khác, tác giả  luôn giữ  được thái độ <br /> độc lập với thế quyền, công khai tuyên bố  thích cách  ứng xử truyền thống của nhà Nho <br /> đối với vua chúa. Ông không đồng nhất con người chính trị với con người đạo lí và tuyên  <br /> bố thẳng thắn cách liên minh với chính trị của mình.<br /> Trong bài văn, tác giả phân tích những ưu điểm của đạo Nho từ góc độ tu dưỡng đạo đức <br /> cá nhân qua cách trình bày xoay quanh vấn đề  đạo lí. Theo Nguyễn Khắc Viện, ba khái <br /> niệm then chốt là: xử thế, đạo lý, chữ nhân của đạo Nho có sự liên kết về nội dung và ý  <br /> nghĩa với nhau. Nhưng khi phân tích thì mỗi khái niệm lại có một ý nghĩa riêng.<br /> Tác giả  phân tích khái niệm xử  thế  một cách rõ ràng và đầy đủ. Xử  thế  hiểu theo cách <br /> đơn giản là cách sống ở đời, cách đối xử với mọi người xung quanh, ông thẳng thắn bày <br /> tỏ: Tôi thích thú tinh thần có mức độ, ứng xử vừa phải của đạo Nho, sau đó khẳng định:  <br /> Có thể nói không có học thuyết chủ nghĩa nào đặt vấn đề “xử thế” rõ ràng và đầy đủ như <br /> vậy. Đặc biệt về cách ứng xử của nhà nho đối với vua chúa.<br /> Tác giả  dẫn ba câu chuyện: một của phương Tây, hai của phương Đông để  chứng minh <br /> ưu điểm trong cách xử thế của đạo Nho. Khi bất đồng chính kiến thì cách xử thế của Đi­<br /> ô­gien (nhà sử học Hi Lạp cổ) đối với hoàng đế A­lếch­xan­đơ­rơ có phần chưa hợp với <br /> người có học, còn cách xử thế của người theo đạo Nho hợp lý đúng mức hơn.<br /> Ông kể  rằng: Sách Hi Lạp hay nhắc chuyện, khi hoàng đế  A­lếch­xan­đơ­ rơ  đến thăm  <br /> Đi­ô­gien đang trần trụi nằm  ở vỉa hè, ông ta la lên: “Kìa ông kia lùi ra, che hết ánh sáng  <br /> của tôi”. Tôi thích câu chuyện của Hứa Do nghe phái viên của nhà vua lần thứ  hai đến  <br /> mời ra làm quan, liền bỏ đi rửa tai, bảo là rửa sạch những điều dơ bẩn. Nhưng thích hơn <br /> cả  là chuyện một nhà nho được vua gọi lên, bảo: “Nhà vua nên đến thăm tôi hơn là tôi  <br /> đến thăm nhà vua”. Vua hỏi vì sao – “Vì nếu tôi đến thì tôi mang tiếng là nịnh vua, còn  <br /> vua đến tôi thì vua được tiếng là tôn trọng người hiền, quý kẻ sĩ (tức trí thức)”. Từ những <br /> giai thoại đó, tác giả rút ra kết luận:<br /> Tôi thích thú tinh thần có mức độ, ứng xử vừa phải của đạo Nho. Không cường điệu lên  <br /> và yêu hết mọi người ngang nhau, mà bảo phải yêu bố mẹ mình, vợ con mình đã rồi mới <br /> đến yêu người khác. Lấy ân báo ân nhưng cũng không đến mức lấy ân báo oán, mà báo  <br /> oán thì lấy công bằng mà xử lý, nhận rõ điều gì là phi pháp, nhưng không nhẫn tâm đến  <br /> mức đi tố cáo bố mẹ với nhà chức trách. Vì cao hơn pháp luật là tình người, là lòng nhân.<br /> Tác giả  giải thích tiếp: Thế  nào là nhân? Cả  đạo Nho xoay quanh một chữ. Nhân là tính  <br /> người, khác với thú vật. Nhân là tình người, nối kết người này với người khác. Có tự <br /> kiềm chế, khắc kỉ, khép mình vào lễ  nghĩa mới nên người. Có mở  rộng tầm nhìn, lấy <br /> “văn” mà tô đẹp mới thành người. Có gắn bó với người khác thì mới thật là người. Có  <br /> thấu hiểu bản thân, trí thiên mệnh mới là con người trưởng thành.<br /> Khi nói tới chữ nhân, tác giả rất quan tâm đến vấn đề tu thân và luôn đề cao trách nhiệm <br /> công dân của con người đối với xã hội. Cách diễn đạt thật ngắn gọn, súc tích. Tuy nói về <br /> giá trị đạo Nho nhưng xác giả có ngụ ý là định hướng cho kẻ sĩ hiện đại.<br /> Trong cách xử  thế  của đạo Nho, Nguyễn Khắc Viện nhấn mạnh chữ  nhân và đạo lí. <br /> Nhân và đạo lí dĩ nhiên không phải là một. Nhân là khái niệm triết học của Khổng Tử,  <br /> còn đạo lý là tinh thần của triết học Khổng Tử mà tác giả  chiêm nghiệm thấy và rút ra  <br /> được để  thực hành chữ nhân. Theo ông, đạo lí khác với đạo đức, nhất là khác với chính <br /> trị. Đạo lý là những phẩm chất nhân bản trong mỗi con người và có giá trị bất biến. Còn  <br /> đạo đức thì có thể thay đổi theo phong tục tập quán và quan niệm của từng thời đại. Đạo <br /> là cái căn bản để tạo nên nhân cách. Con người có thể ứng biến, tòng quyền, tùy nghi, ở <br /> bầu thì tròn, ở ống thì dài, đi với bụt mặc áo cà sa, đi với ma mặc áo giấy… nhưng không <br /> được xa rời đạo lí. Có giữ  vững bản chất của nước thì mới linh hoạt như  nước được. <br /> Nhờ  giữ  vững được đạo lí, Nguyễn Khắc Viện mới có thể  trở  thành một người hoạt  <br /> động linh hoạt và mềm dẻo, dám chênh vênh đi giữa những thái cực đối lập một cách tự <br /> tin và quan trọng hơn là biết dừng (trí chỉ) đúng nơi và đúng lúc. Để làm rõ khái niệm về <br /> đạo lí, tác giả đưa thêm khái niệm chính kiến:<br /> Nhân việc Viện Hàn lâm Pháp tặng giải thưởng năm 1992, có người chê trách tôi đã từng <br /> thay đổi ý kiến nhiều lần. Đúng, thời thế biến chuyển, tôi có thay đổi chính kiến, nhưng <br /> không hề thay đổi đạo lí. Đã gọi là đạo lý, không thể xa rời dù là chốc lát. Không vì giàu <br /> sang mà sa đọa, không vì nghèo khó mà xa rời, không khuất phục trước uy quyền, thời <br /> buổi nào cũng giữ được đường đi.<br /> Có thể liên minh chính trị với quỷ, chỉ kết bạn với người có “đạo”, dù là “đạo” khác. Liên <br /> minh chỉ nhất thời, nghĩa bạn là lâu dài.<br /> Vậy là đã rõ, giữa chính kiến và đạo lý trong con người kẻ sĩ cái nào có thể thay đổi, cái <br /> nào phải luôn giữ  vững? Theo tác giả, chính kiến (hiểu là quan điểm chính trị, thái độ <br /> chính trị) là cái có thể  thay đổi tùy hoàn cảnh xã hội, còn đạo là cái phải luôn giữ  vững.  <br /> Tuy tác giả  không giải thích vế thứ nhất, (chính trị  là gì) nhưng ta hiểu trong quan niệm <br /> của ông (cũng như nhiều người), chính trị là cái có tính nhất thời, gắn với từng giai đoạn  <br /> lịch sử cụ thể.<br /> Khi làm chính trị, người ta phải biết “tùy cơ   ứng biến”, như  việc hoạch định đường lối <br /> cho sự  phát triển của đất nước không phải chỉ làm một lần là xong. Nó luôn phải được  <br /> nhận thức lại, bổ sung thêm, điều chỉnh, sửa đổi, trên cơ sở thâu nạp thêm nhiều dữ kiện  <br /> mới nảy sinh trong cuộc sống đầy biến động. Khi giao tiếp, tuy chỉ là một vấn đề nhưng <br /> đối tượng giao tiếp khác nhau thì cách ứng xử cũng khác nhau. Đạo lý thì không thể thay <br /> đổi, bởi vì đạo lí là yếu tố  cơ  bản tạo nên nhân cách, làm cho con người sống ra con  <br /> người, biết khép mình vào lễ nghĩa, thấu hiểu bản thân, tri thiên mệnh, không vì giàu sang <br /> mà sa đọa, không vì nghèo khó mà xa rời, không khuất phục trước uy quyền, gắn bó với  <br /> người khác, nặng nợ với đất nước, với làng xóm, với phố phường và đặc biệt là giúp con <br /> người kết nối được với truyền thống tốt đẹp của ông cha, không bị đứt hết gốc rễ.<br /> Trong suốt, bài viết, tác giả  đã thể  hiện một cái nhìn duy lý, thấu suốt về  vấn đề  cần  <br /> trình bày, có tinh thần tự chủ cao độ, hiểu rất rõ việc cần làm, đang làm. Ông không hề né <br /> tránh đối thoại với những người chê trách mình, thẳng thắn thừa nhận mình có thay đổi <br /> chính kiến. Qua cách lý giải vấn đề của tác giả, ta thấy ở con người ông nổi bật cốt cách  <br /> của một kẻ sĩ thấm nhuần đạo lý Nho gia, tiếp thu có chọn lọc được tinh thần duy lý của <br /> phương Tây và có thái độ tự tin của “ông đồ xứ Nghệ”.<br /> Nếu  ở  phần thứ  nhất, tác giả  chủ  yếu nêu lên những Ưu điểm của đạo Nho thì ở  phần  <br /> thứ hai, tác giả nói đến sự tu dưỡng của bản thân và những bài học rút ra từ  thực tế  đó. <br /> Ông nêu rõ con đường và mục đích sống của đời mình : Đóng góp phần mình cho cuộc <br /> đấu tranh cứu nước, xây dựng dân chủ, khoa học nhân văn là ba bước đường tôi đã lựa  <br /> chọn. Đạo là con đường. Nhân văn là tìm hiểu con người về cả ba mặt sinh học – xã hội <br /> – tâm lý để cố luyện mình theo ba hướng: dưỡng sinh (thầy Khổng bỏ qua mặt này), xử <br /> thế, tu thân (Mác xem nhẹ  mặt này), ông muốn đóng góp phần mình cho sự  nghiệp đấu <br /> tranh cứu nước, xây dựng dân chủ và khoa học nhân văn.<br /> Theo ông, tu dưỡng bản thân nghĩa là phải không ngừng luyện mình theo ba hướng:  <br /> dưỡng sinh, xử  thế, tu thân, sống theo đạo lí chứ  không theo tư  tưởng Thiên mệnh của <br /> Nho học. Trước sau, ông vẫn là con người duy vật theo học thuyết Mác. Thực tế cho thấy  <br /> ông là người tiếp thu, vận dụng có sáng tạo những ưu điểm của các học thuyết khác nhau  <br /> để đạt được mục đích : chỉ mong làm con người cho ra người.<br /> So sánh bản thân với các bậc trí thức Nho học mà cụ thể  là người cha của mình, tác giả <br /> thấy mình có may mắn hơn là được tiếp thu nguồn văn hóa phương Tây và lúc trưởng <br /> thành thì nước nhà lại bước sang trang sử mới nên người trí thức có nhiều cơ hội để giúp <br /> nước.<br /> Từ vốn kiến thức thực tế, tác giả tiếp tục nghiền ngẫm và kiểm nghiệm lại sách vở  của  <br /> Khổng – Mạnh, Ra­xin, Huy­gô… Điều đó cho thấy ông đã tránh được sự  giáo điều, xơ <br /> cứng của sách vở và nhờ đó mà hiểu sâu hơn kiến thức từ sách vở, giúp bản thân đạt đến  <br /> mức uyên thâm trong học vấn.<br /> So sánh giữa trí thức phương Tây với trí thức phương Đông, tác giả  cho rằng con người  <br /> phương Tây được sống với quyền tự do cá nhân tuyệt đối nhưng vì đứt khỏi cội rễ  nên  <br /> thành những cá thể  cô đơn, bơ  vơ  ; trong khi đó, tác giả  có cái may mắn – cũng là đặc <br /> điểm của trí thức phương Đông là được sống với chủ  nghĩa tự  do cá nhân nhưng không <br /> dứt bỏ  truyền thống, vẫn học từ Chu Văn An đến Phan Bội Châu nên vẫn nặng nợ  với <br /> đất nước, với quê hương và có nơi nương tựa vững chắc là cộng đồng giai cấp và dân  <br /> tộc.<br /> Văn phong trong đoạn này trong sáng, giản dị và cứng cỏi – thể hiện nội lực của một cây  <br /> bút báo chí lão luyện. Chọn cách diễn đạt như  vậy, phải chăng tác giả  muốn tránh việc <br /> phô bày cái tôi, tránh việc tô vẽ  cho bản thân? Kể  chuyện riêng của mình nhưng tác giả <br /> không có ý gì khác ngoài việc thấy cần thiết phải nêu một ví dụ về con đường phấn đấu. <br /> Tước bỏ  đại từ  “tôi”, trong trường hợp này, tác giả  muốn hướng thẳng đến đối tượng,  <br /> phá bỏ  khoảng cách giữa người viết với người đọc để  người đọc có thể  nhập ngay vào  <br /> phần cốt lõi của vấn đề.<br /> Con đường trở  thành “kẻ sĩ hiện đại” là một bài văn nghị  luận mẫu mực được viết với  <br /> chủ  kiến rõ ràng, bố  cục hợp lý, cách lập luận chặt chẽ, vừa có lý vừa có tình, kết tinh  <br /> những trải nghiệm sâu sắc của tác giả  trước con người và cuộc đời. Qua đoạn trích,  <br /> chúng ta hiểu thêm về  những yếu tố  cơ  bản góp phần tạo nên đặc điểm nhân cách của  <br /> một kẻ sĩ hiện đại được thâu tóm trong ba chữ: chữ nhân, xử thế, đạo lí. Từ đó, chúng ta  <br /> thấy rõ sự  cần thiết của việc mỗi con người phải tự  xây dựng được cho mình một <br /> nguyên tắc  ứng xử  thích hợp để  tu dưỡng, hoàn thiện nhân cách và để  đóng góp nhiều  <br /> nhất cho xã hội, cho sự nghiệp phát triển đất nước.<br />  <br />