Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Một số kinh nghiệm hướng dẫn học sinh viết Báo cáo Địa lí ở trường THPT

Chia sẻ: Bananalachuoi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:56

Thêm vào BST

Báo xấu

25
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu nghiên cứu của sáng kiến nhằm đánh giá đúng thực trạng hoạt động viết báo cáo địa lí ở trường THPT hiện nay. Đề ra các giải pháp nhằm giúp đỡ học sinh thực hiện tốt hoạt động viết báo cáo địa lí. Thông qua đó giúp học sinh có điều kiện để hình thành và phát triển các phẩm chất, năng lực; giúp học sinh ngày càng yêu thích học bộ môn địa lí.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Một số kinh nghiệm hướng dẫn học sinh viết Báo cáo Địa lí ở trường THPT

SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGHỆ AN TRƯỜNG THPT DTNT TỈNH SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM ĐỀ TÀI “MỘT SỐ KINH NGHIỆM HƯỚNG DẪN HỌC SINH VIẾT BÁO CÁO ĐỊA LÍ Ở TRƯỜNG THPT” LĨNH VỰC: PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC MÔN ĐỊA LÍ Giáo viên: Trần Văn Sơn Năm học 2020 - 2021
MỤC LỤC MỤC LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ CÁI VIẾT TẮT DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ ....................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ................................................................................................ 1 2. Đối tượng, nội dung và phạm vi nghiên cứu..................................................... 1 3. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................... 1 4. Tính mới của đề tài ............................................................................................ 2 5. Đóng góp của đề tài........................................................................................... 2 PHẦN II. NỘI DUNG ........................................................................................... 3 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN VỀ HOẠT ĐỘNG ... 3 VIẾT BÁO CÁO ĐỊA LÍ ...................................................................................... 3 1. Cơ sở lí luận ...................................................................................................... 3 1.1. Khái niệm báo cáo địa lí................................................................................. 3 1.2. Phân loại báo cáo địa lí .................................................................................. 3 1.3. Vai trò, tác dụng của báo cáo địa lí ................................................................ 3 1.4. Các yêu cầu để hình thành kĩ năng viết báo cáo địa lí. .................................. 4 1.4.1. Thu thập thông tin ....................................................................................... 4 1.4.2. Xử lý, tổng hợp thông tin ............................................................................ 4 1.4.3. Trình bày thông tin ...................................................................................... 5 2. Thực trạng hoạt động viết báo cáo địa lí ở trường THPT ................................. 6 2.1. Thực trạng ...................................................................................................... 6 2.1.1. Về phía giáo viên......................................................................................... 6 2.1.2. Về phía học sinh .......................................................................................... 6 2.2. Nguyên nhân .................................................................................................. 7 2.2.1. Nguyên nhân khách quan ............................................................................ 7 2.2.2. Nguyên nhân chủ quan ................................................................................ 7
CHƯƠNG 2. MỘT SỐ KINH NGHIỆM HƯỚNG DẪN HỌC SINH VIẾT BÁO CÁO ĐỊA LÍ Ở TRƯỜNG THPT ............................................................... 8 1. Hệ thống kĩ năng viết báo cáo địa lí cần phải rèn luyện cho học sinh .............. 8 1.1. Kĩ năng xác định vấn đề ................................................................................. 8 1.2. Kĩ năng thu thập thông tin .............................................................................. 8 1.3. Kĩ năng xử lí thông tin, tổng hợp thông tin.................................................... 8 1.4. Kĩ năng lập đề cương viết báo cáo ................................................................. 8 1.5. Kĩ năng trình bày ............................................................................................ 8 2. Các nguyên tắc, quy trình hướng dẫn học sinh thực hiện báo cáo địa lí .......... 9 2.1. Nguyên tắc thực hiện...................................................................................... 9 2.1.1. Rèn luyện kỹ năng viết báo cáo địa lí phải gắn liền với việc củng cố và phát triển kiến thức đã học theo chuẩn kiến thức, kỹ năng. .................................. 9 2.1.2. Đảm bảo tính sư phạm ................................................................................ 9 2.1.3. Đảm bảo tính khả thi ................................................................................... 9 2.2. Quy trình thực hiện ........................................................................................ 9 3. Một số phương pháp hướng dẫn học sinh thực hiện viết báo cáo địa lí ......... 12 3.1. Phương pháp rèn kĩ năng xác định vấn đề ................................................... 12 3.3. Phương pháp rèn kĩ năng xử lí thông tin, tổng hợp thông tin ...................... 15 3.4. Phương pháp rèn kĩ năng lập đề cương viết báo cáo ................................... 17 3.5. Phương pháp rèn kĩ năng trình bày báo cáo địa lí........................................ 19 4. Hệ thống các dạng bài thực hành báo cáo địa lí và ví dụ minh họa................ 23 4.1. Hệ thống các dạng thực hành bài báo cáo địa lí........................................... 23 4.1.1. Chương trình môn địa lí THPT hiện hành ................................................ 23 4.2. Ví dụ minh họa ............................................................................................. 25 CHƯƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ....................................................... 43 1. Mục đích .......................................................................................................... 44 2. Nội dung .......................................................................................................... 44 3. Tổ chức thực nghiệm....................................................................................... 44 4. Kết quả ............................................................................................................ 45
4.1. Kết quả định tính .......................................................................................... 45 4.2. Kết qủa định lượng ....................................................................................... 46 4.3. Kết luận chung ............................................................................................. 47 5. Ý nghĩa ............................................................................................................ 47 6. Bài học kinh nghiệm ....................................................................................... 47 PHẦN III. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ........................................................... 47 1. Kết luận ........................................................................................................... 48 2. Kiến nghị ......................................................................................................... 48 3. Hướng mở rộng của đề tài ............................................................................... 48 PHỤ LỤC ............................................................................................................ 48 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... 49
DANH MỤC CÁC CHỮ CÁI VIẾT TẮT HS Học sinh CHLB Cộng hòa liên bang CNTT Công nghệ thông tin ĐC Đối chứng DT Diện tích GDP Tổng sản phẩm quốc nội GDPT Giáo dục phổ thông GQVĐ Giải quyết vấn đề GV Giáo viên NXB Nhà xuất bản PPDH Phương pháp dạy học SGK Sách giáo khoa THPT Trung học phổ thông THPT DTNT Trung học phổ thông Dân tộc Nội trú TN Thực nghiệm HS Học sinh KTDH Kĩ thuật dạy học TNTN Tài nguyên thiên nhiên
DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU Bảng 1. Hệ thống các bài thực hành báo cáo Địa lí ............................................ 24 Bảng 2. PHIẾU HỌC TẬP 1............................................................................... 31 Bảng 3. PHIẾU HỌC TẬP 2............................................................................... 31 Bảng 4. Nội dung các bài thực nghiệm ............................................................... 44
PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ 1. Lí do chọn đề tài Trong chương trình môn học Địa lí ở trường THPT hiện hành cũng như chương trình GDPT 2018, dạng bài thực hành viết báo cáo khá đa dạng và được xây dựng với yêu cầu ở các mức độ khác nhau. Mục đích của dạng bài thực hành báo cáo địa lí là nhằm hướng đến năng lực tự học, tự nghiên cứu, thu thập và xử lí thông tin phục vụ học tập, năng lực sử dụng các công cụ, phương pháp học tập, năng lực GQVĐ...Thông qua các yêu cầu của bài thực hành mà rèn luyện, phát triển ở học sinh những kĩ năng: kĩ năng đọc, hiểu và xử lí thông tin văn bản; kĩ năng viết bài luận; kĩ năng tìm kiếm và xử lí thông tin; kĩ năng sử dụng CNTT; kĩ năng thuyết trình; kĩ năng thực hiện phỏng vấn thu thập thông tin; kĩ năng quan sát thực tế...Bài thực hành viết báo cáo yêu cầu học sinh vận dụng tổng hợp các kĩ năng địa lí, đây là cơ hội tốt để học sinh phát triển năng lực bản thân. Tuy nhiên việc đánh giá đúng vai trò, tác dụng của dạng bài thực hành viết báo cáo địa lí ở các trường THPT chưa được quan tâm đúng mức. Các dạng bài tập kĩ năng hiện nay vẫn chủ yếu là: khai thác atlat địa lí, vẽ biểu đồ, phân tích và nhận xét bảng số liệu, dẫn đến kĩ năng thực hành của học sinh đối với dạng bài này là chưa tốt, sức sáng tạo và khả năng phát triển phẩm chất, năng lực của học sinh bị hạn chế. Vì thế hiệu quả hoạt động dạy và học môn địa lí chưa đạt kết quả như mong đợi. Từ những lí do nói trên, tôi đã chọn nghiên cứu vấn đề “Một số kinh nghiệm hướng dẫn học sinh viết Báo cáo Địa lí ở trường THPT” 2. Đối tượng, nội dung và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng: học sinh trung học phổ thông, trong đó có học sinh dân tộc thiểu số; - Nội dung: các dạng bài báo cáo trong chương trình GDPT hiện hành, có đề cập đến chương trình GDPT mới; - Địa bàn nghiên cứu: một số trường THPT địa bàn thành phố Vinh và huyện Kì Sơn; 3. Phương pháp nghiên cứu - Phân tích, tổng hợp, đánh giá; - Điều tra, phỏng vấn; - Đúc rút kinh nghiệm từ quá trình dạy học của bản thân; - Thực nghiệm sư phạm; ---1---
4. Tính mới của đề tài - Đây là đề tài được nghiên cứu một cách đầy đủ, toàn diện về phương pháp viết Báo cáo Địa lí ở trường THPT. - Đối tượng nghiên cứu đa dạng, trong đó có chú ý đến học sinh dân tộc thiểu số. - Tiếp cận chương trình GDPT mới.. 5. Đóng góp của đề tài - Góp phần đổi mới PPDH, kiểm tra đánh giá theo hướng phát triển năng lực cho học sinh. - Đánh giá đúng thực trạng hoạt động viết báo cáo địa lí ở trường THPT hiện nay. - Đề ra các giải pháp nhằm giúp đỡ học sinh thực hiện tốt hoạt động viết báo cáo địa lí. Thông qua đó giúp học sinh có điều kiện để hình thành và phát triển các phẩm chất, năng lực; giúp học sinh ngày càng yêu thích học bộ môn địa lí. - Góp phần giúp học sinh tiếp cận với công tác nghiên cứu khoa học.. ---2---
PHẦN II. NỘI DUNG CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN VỀ HOẠT ĐỘNG VIẾT BÁO CÁO ĐỊA LÍ 1. Cơ sở lí luận 1.1. Khái niệm báo cáo địa lí - Báo cáo là hình thức mà trong đó, học sinh dưới sự hướng dẫn của giáo viên, thu thập, phân tích, tổng hợp số liệu, tư liệu,... trình bày thành báo cáo, sau đó thuyết trình trước nhóm hay toàn lớp. - Báo cáo địa lí là dạng bài thực hành, mà trong đó học sinh dưới sự hướng dẫn của giáo viên, tiến hành thu thập, phân tích, tổng hợp, khái quát hóa thông tin địa lí, sau đó viết và trình bày báo cáo về một vấn đề địa lí trước lớp hoặc trước nhóm. Báo cáo có thể tiến hành trong chương trình nội khóa hoặc ngoại khóa. 1.2. Phân loại báo cáo địa lí Báo cáo địa lí có thể trình bày dưới nhiều dạng khác nhau: - Báo cáo địa lí trình bày dưới dạng một bài viết (dài hay ngắn) về một vấn đề địa lí tự nhiên, kinh tế - xã hội của địa phương, quốc gia hay một vấn đề toàn cầu. Đây là loại phổ biến hiện nay trong chương trình phổ thông. - Báo cáo địa lí có thể là một số sưu tập tranh, ảnh được sắp xếp theo hệ thống kèm theo lời thuyết minh, một số hệ thống lược đồ, hình vẽ, tranh ảnh, sơ đồ thể hiện một chủ đề nhất định. 1.3. Vai trò, tác dụng của báo cáo địa lí Trong dạy học, báo cáo địa lí có vai trò rất quan trọng, giúp học sinh rèn luyện và phát triển các kĩ năng, năng lực như: - Nói, giao tiếp và trình bày quan điểm của mình trước người khác. - Thu thập những thông tin từ nhiều nguồn khác nhau như sách vở, tài liệu tham khảo, số liệu từ thực địa,... - Hiểu được phương pháp trình bày một báo cáo khoa học dù là đơn giản. - Hiểu những vấn đề được trình bày một cách kỹ lưỡng theo hướng ”học qua làm”. - Đối đáp hoặc thảo luận, tranh luận với người khác một cách lôgic. ---3---
- Hợp tác với các bạn trong nhóm, tổ, lớp. - Góp phần rèn luyện kĩ năng sống cho học sinh. Như vậy, kỹ năng báo cáo thường dùng cho học sinh ở THPT thể hiện sự vận dụng tổng hợp nhiều kỹ thuật khác nhau như tìm tòi, khám phá, quan sát, phỏng vấn, thuyết trình, đối thoại,... Rèn luyện được kỹ năng báo cáo nghĩa là học sinh đã đặt mình vào vị trí của người vừa có khám phá, tìm tòi, phân tích, tổng hợp, khái quát hóa kiến thức, vừa phổ biến các tri thức địa lí cho những người xung quanh mình. 1.4. Các yêu cầu để hình thành kĩ năng viết báo cáo địa lí. 1.4.1. Thu thập thông tin Muốn thu thập thông tin thì cần thiết phải xác định được vấn đề báo cáo là gì? Cụ thể hơn là phải xác định tên hoặc nội dung mà bài báo cáo cần đề cập đến. Trên cơ sở xác định vấn đề báo cáo, người viết sẽ có cơ sở để tiến hành thu thập thông tin liên quan đến vấn đề đó một cách nhanh nhất, hiệu quả nhất. Khi sử dụng các thông tin thu thập được từ nhiều nguồn khác nhau, cần chọn lọc những thông tin có liên quan đến chủ đề báo cáo. Các thông tin chọn lọc nên ghi thành phiếu rời, hoặc photo thành tờ rời và bỏ vào túi hồ sơ báo cáo, sắp xếp theo trật tự để dễ sử dụng khi viết báo cáo. Các tập số liệu, bảng số liệu, bản đồ, tranh ảnh,... nên để riêng. 1.4.2. Xử lý, tổng hợp thông tin Công việc này bao gồm phân tích, tổng hợp, khái quát hóa nguồn tư liệu đã thu thập được: - Phân tích tư liệu: Cần xem xét tư liệu thu thập được có chính xác, cập nhật không? Nội dung tư liệu bao hàm vấn đề gì? Liên quan đến nội dung nào của báo cáo?,... - Tổng hợp tư liệu: bổ sung thêm những thông tin còn thiếu, lựa chọn những nội dung của tư liệu cần làm rõ cho nội dung của báo cáo, liên hệ các thông tin với nhau nhằm xác lập tính thống nhất và rút ra các nhận xét cần thiết phù hợp với bản chất của sự việc, hiện tượng trong chủ đề báo cáo. - Khái quát hóa: trong báo cáo cần nêu những nhận xét, ý kiến nhận định khái quát hóa, hoặc từ kết quả hiện tượng có thể có những đề xuất thích hợp về giải pháp, biện pháp. ---4---
1.4.3. Trình bày thông tin Hình thức trình bày thông tin có thể là bản báo cáo, hoặc trình bày miệng (trên cơ sở đề cương chuẩn bị sẵn). Để trình bày thông tin địa lý khoa học, việc đầu tiên cần phải xây dựng được đề cương (dàn ý) bài báo cáo. Đề cương (dàn ý) bài báo cáo xây dựng ở mức độ khái quát, sau đó chi tiết hóa để làm cơ sở cho việc viết một bản báo cáo hoàn chỉnh. 1.4.3.1. Trình bày qua bài viết báo cáo - Bản báo cáo của học sinh nên có những nội dung sau: +) Giới thiệu ngắn gọn về vấn đề báo cáo: tên đề tài, địa điểm, thời gian, mục đích và nhiệm vụ cụ thể của hoạt động. +) Trình bày vắn tắt các hoạt động và phương pháp đã thực hiện. +) Trình bày, mô tả những kết quả thực hiện được. +) Kết luận, đề xuất ý kiến (nếu có). - Ngôn ngữ của báo cáo: +) Văn phong khoa học, ngắn gọn, súc tích, không dùng văn nói trong báo cáo. +) Trình bày vấn đề khách quan, không thể hiện cảm xúc của mình hoặc mô tả theo hình thức văn học. +) Câu trong báo cáo nên dùng ở thể bị động. Ví dụ: không viết: ”chúng tôi đã nghiên cứu kỹ vấn đề trên và thấy rằng...” mà nên viết ” Từ kết quả nghiên cứu vấn đề trên, có thể thấy...” +) Để báo cáo ngắn gọn và làm rõ vấn đề, nên tăng cường sử dụng bản đồ, lược đồ, tranh ảnh, biểu đồ, sơ đồ, bảng số liệu, các số liệu rời,.... - Trình bày bản báo cáo: +) Dùng đề mục hợp lí. +) Nếu câu trích nguyên văn trong tài liệu thì để trong ngoặc kép và ghi rõ xuất xứ (nguồn). +) Các tư liệu, số liệu, bảng số liệu được sử dụng ở trong báo cáo phải ghi rõ nguồn. +) Các số liệu thống kê phải ghi rõ năm thống kê. ---5---
+) Các báo cáo làm trong thời gian dài, có nhiều nội dung cần phải có danh mục tài liệu tham khảo (xếp theo vần A, B, C họ của tác giả). 1.4.3.2. Trình bày miệng Trình bày miệng, trên cơ sở đề cương đã chuẩn bị sẵn phải chú ý những điểm sau: - Phần thuyết trình trước lớp bao gồm việc trình bày một nội dung báo cáo, kết luận vấn đề, nêu câu hỏi cho người nghe hoặc đề nghị người nghe đặt câu hỏi, liên hệ với các vấn đề liên quan vừa trình bày. - Báo cáo miệng thường dùng cho các học sinh lớp lớn, thể hiện sự vận dụng tổng hợp nhiều kĩ thuật khác nhau như: thuyết trình, đối thoại,... Khi sử dụng phương pháp này nghĩa là học sinh đã đặt mình vào vị trí của người vừa tìm tòi, thu thập, phân tích, tổng hợp, khái quát hóa kiến thức, vừa phổ biến tri thức địa lý cho những người xung quanh. 2. Thực trạng hoạt động viết báo cáo địa lí ở trường THPT 2.1. Thực trạng 2.1.1. Về phía giáo viên Qua điều tra thực tiễn về phía giáo viên, cho thấy đa số đều nhận định việc rèn luyện kỹ năng viết báo cáo là rất quan trọng và có ý nghĩa lớn trong việc rèn luyện kỹ năng địa lí. Tuy nhiên, mức độ rèn luyện các kỹ năng này còn chưa nhiều và gặp nhiều khó khăn trong khi tiến hành. Các giáo viên tuy có chú ý rèn luyện kỹ năng viết báo cáo cho học sinh nhưng mới chỉ dừng lại ở mức độ hướng dẫn, học sinh làm theo. Phương pháp để rèn luyện cho học sinh các kỹ năng viết báo cáo nhìn chung còn lúng túng về các bước thực hiện, hoặc tiến trình rèn luyện các kỹ năng chưa lôgic nên học sinh rất khó nắm bắt. Giáo viên thường làm mẫu cho học sinh, ngay cả trong các bài thực hành. Đa số các giáo viên chưa tiến hành rèn luyện kỹ năng viết báo cáo bằng cách đặt câu hỏi, ra bài tập, bài thực hành về các kĩ năng thu thập, xử lý, tổng hợp và trình bày thông tin. Nói cách khác, giáo viên mới chỉ hình thành ở học sinh một số kỹ năng viết báo cáo chứ chưa thực sự rèn luyện kỹ năng này cho học sinh trong quá trình dạy học. Điều này sẽ hạn chế việc rèn luyện kỹ năng địa lí cho học sinh, đặc biệt với yêu cầu giáo dục ngày nay là chú trọng nhiều hơn về kỹ năng bên cạnh kiến thức được cung cấp, hướng dẫn học sinh tự học. 2.1.2. Về phía học sinh Theo kết quả điều tra, khảo sát, có hơn 80% số học sinh chưa biết được báo cáo địa lí là gì, quy trình thực hiện, cách viết một báo cáo địa lí. Ở trường THPT, ---6---
việc rèn luyện kĩ năng chủ yếu tập trung vào khai thác atlat Địa lí, vẽ biểu đồ, phân tích và nhận xét bảng số liệu. Việc thực hiện hoạt động viết báo cáo địa lí chưa thường xuyên, chưa đồng đều. Ngoài ra, nhận thức về vai trò, ý nghĩa của việc thực hiện viết báo cáo địa lí còn thấp... 2.2. Nguyên nhân 2.2.1. Nguyên nhân khách quan - Vai trò, vị trí các môn khoa học xã hội chưa được nhìn nhận đúng. - Các chủ đề báo cáo chưa đa dạng và thiếu tính mở. - Chưa có các hướng dẫn cụ thể cho giáo viên và học sinh khi thực hiện viết báo cáo địa lí. 2.2.2. Nguyên nhân chủ quan - Hoạt động viết báo cáo địa lí ở trường THPT của giáo viên và học sinh còn mang tính chất đối phó, hời hợt. - Học sinh chưa mặn mà với công tác nghiên cứu khoa học. Học để đi thi là chính. - Giáo viên chưa kích thích được niềm say mê nghiên cứu khoa học cho học sinh. ---7---
CHƯƠNG 2. MỘT SỐ KINH NGHIỆM HƯỚNG DẪN HỌC SINH VIẾT BÁO CÁO ĐỊA LÍ Ở TRƯỜNG THPT 1. Hệ thống kĩ năng viết báo cáo địa lí cần phải rèn luyện cho học sinh 1.1. Kĩ năng xác định vấn đề Để xác định vấn đề báo cáo thường có hai cách: Một là, giáo viên xác định vấn đề báo cáo cho học sinh. Hai là, học sinh tự xác định vấn đề báo cáo. HS có thể có sự hướng dẫn, định hướng giúp đỡ của giáo viên trong việc xác định vấn đề báo cáo. Tuy nhiên, trong dạy học hiện nay, giáo viên nên sử dụng cách thứ hai, yêu cầu và rèn luyện cho học sinh kỹ năng tự xác định vấn đề báo cáo. 1.2. Kĩ năng thu thập thông tin Dựa vào vấn đề báo cáo vừa xác định được để tiến hành thu thập thông tin cho bài viết báo cáo. Do đó, giáo viên cần rèn luyện cho học sinh biết cách thu thập thông tin báo cáo bám sát chủ đề đưa ra. Đây là kỹ năng cần được rèn luyện nhiều lần để tạo thành kỹ xảo, mang tính sáng tạo. Từ đó, mỗi học sinh sẽ tự phát triển các kỹ năng vừa rèn luyện được để hình thành cho mình cách thu thập thông tin thế nào là nhanh và hiệu quả nhất. 1.3. Kĩ năng xử lí thông tin, tổng hợp thông tin Xử lý, tổng hợp thông tin là kỹ năng khó và rất cần thiết không chỉ nhằm phục vụ cho việc viết báo cáo mà còn hỗ trợ cho học sinh các kỹ năng tư duy, tổng hợp tri thức trong quá trình học tập môn địa lý. 1.4. Kĩ năng lập đề cương viết báo cáo Để khắc phục sự lúng túng về cách trình bày, sắp xếp các ý tưởng, thông tin trong bài báo cáo, lại vừa tiết kiệm thời gian để viết báo cáo hoàn chỉnh thì học sinh cần biết cách lập đề cương (dàn ý) bài báo cáo. Việc xây dựng được bộ khung sườn cho bài viết sẽ giúp học sinh sớm hình dung ra được các nội dung chính cần trình bày, giúp học sinh dễ dàng hơn trong việc triển khai các ý chính thành các ý chi tiết. 1.5. Kĩ năng trình bày Đây là kỹ năng vừa mang tính kỹ thuật vừa có tính sáng tạo. Mỗi học sinh sẽ có nhiều cách trình bày bài báo cáo khác nhau. Do đó, giáo viên cần định hướng rèn luyện cho học sinh cách trình bày báo cáo sao cho rõ ràng, mang tính thuyết phục và hạn chế được những sai phạm mắc phải trong khi trình bày bài báo cáo. ---8---
2. Các nguyên tắc, quy trình hướng dẫn học sinh thực hiện báo cáo địa lí 2.1. Nguyên tắc thực hiện 2.1.1. Rèn luyện kỹ năng viết báo cáo địa lí phải gắn liền với việc củng cố và phát triển kiến thức đã học theo chuẩn kiến thức, kỹ năng. Để việc rèn luyện kỹ năng viết báo cáo địa lí cho học sinh thì cần phải nắm vững chương trình, nội dung SGK, bám sát chuẩn kiến thức, kỹ năng theo hướng dẫn của Bộ giáo dục và Đào tạo. 2.1.2. Đảm bảo tính sư phạm Quy trình và phương pháp rèn luyện kỹ năng viết báo cáo địa lí cho học sinh cần phải đảm bảo tính sư phạm, phù hợp với cơ sở khoa học của lý luận dạy học. Các phương pháp giảng dạy được tiến hành để rèn luyện kỹ năng này phải phát huy tính chủ động, tích cực, sáng tạo, kích thích sự học hỏi, tu duy của học sinh. 2.1.3. Đảm bảo tính khả thi Rèn luyện kỹ năng viết báo cáo địa lí là một vấn đề khó đối với giáo viên và học sinh, do đó khi tiến hành cần chú ý tính khả thi của quy trình và phương pháp thực hiện. Nếu quy trình và phương pháp thực hiện khó có thể tiến hành trong thực tiễn dạy học thì nó chỉ là lý thuyết suông. Các cách thức hướng dẫn, rèn luyện cho học sinh các kỹ năng thu thập, xử lý, tổng hợp, trình bày thông tin địa lý cần phải được xem xét sao cho phù hợp với điều kiện sư phạm của ngành giáo dục, đảm bảo tính giáo dục, dễ thực hiện đối với người dạy và người học thì mới đạt kết quả cao. 2.2. Quy trình thực hiện Bước 1. Xác định mục tiêu rèn luyện kỹ năng Đây là bước khởi đầu quan trọng đối với việc rèn luyện một kỹ năng bất kì cho học sinh. Viết báo cáo địa lý là một vấn đề khó vì nó bao gồm nhiều khâu, nhiều giai đoạn mà giáo viên phải rèn luyện cho học sinh trong một thời gian dài để hình thành kỹ năng, kỹ xảo cho học sinh. Do đó, để có được một bài viết báo cáo hoàn chỉnh, chất lượng thì học sinh cần nắm vững các khâu, các kỹ năng cụ thể của bài viết báo cáo địa lý. Việc xác định mục tiêu rèn luyện kỹ năng địa lý sẽ góp phần bám sát mục tiêu của môn học, của bài học cần hướng tới. Trên cơ sở đó, giáo viên thiết lập các hoạt động dạy học phù hợp với mục tiêu rèn luyện kỹ năng đặt ra, tổ chức các hình thức, phương pháp dạy học sao cho phù hợp với việc đạt được mục tiêu về rèn luyện kỹ năng đó một cách tối ưu nhất. Ví dụ: Khi dạy bài thực hành bất kỳ, việc đầu tiên là giáo viên yêu cầu học sinh xác định rõ mục tiêu, yêu cầu kỹ năng cần thực hiện của bài thực hành đó. ---9---
Bước này giáo viên nên hướng dẫn cho học sinh nhận thức rõ mục tiêu, yêu cầu và các nhiệm vụ cần thực hiện. Học sinh phải xác định được các bước thực hiện và sản phẩm của các bước là gì. Thông qua đó học sinh sẽ nhận thức được các kỹ năng cần thực hiện, rèn luyện trong suốt giờ học. Bước 2. Trang bị cho học sinh các kiến thức về kỹ năng cần thiết Để rèn luyện bất kĩ kỹ năng địa lý nào cho học sinh thì cần phải trang bị cho học sinh các kiến thức về kỹ năng cần thiết để vận dụng vào quá trình nhận thức của học sinh. Sau khi xác định kỹ năng cần rèn luyện cho học sinh, giáo viên cần xem xét đối tượng học sinh của mình về năng lực học tập, kỹ năng liên quan ở mức độ nào, còn thiếu hay cần bổ sung các kiến thức, kỹ năng gì để cung cấp, trang bị cho các em. Khi đã có đầy đủ các kiến thức và kỹ năng cơ bản, việc rèn luyện kỹ năng đó sẽ tiến hành được dễ dàng, thuận lợi hơn. Ví dụ: Để rèn luyện kỹ năng thu thập thông tin địa lí thì giáo viên cần trang bị cho học sinh vốn kiến thức địa lí nhất định về chủ đề địa lý cần thu thập. Nhờ đó, thông tin thu thập được sẽ có trọng tâm và quá trình tìm kiếm, thu thập thông tin dễ dàng hơn, phạm vi tìm kiếm thông tin được thu hẹp hơn. Ngoài ra học sinh cần có một số kỹ năng như: kỹ năng đọc tài liệu, kỹ năng tìm kiếm, sưu tầm tài liệu, thông tin,...đôi khi còn cần cả kỹ năng khảo sát, phỏng vấn, điều tra để thu thập thông tin từ thực tế đối với các đề tài mang tính thực tế cao. Bước 3. Lựa chọn phương pháp, cách thức rèn luyện kỹ năng cho học sinh Sau khi học sinh đã có được các kiến thức và kỹ năng địa lí cơ bản, giáo viên cần xác định các cách thức, hình thức tổ chức dạy học phù hợp để rèn luyện kỹ năng đó. Các phương pháp, hình thức tổ chức dạy học được lựa chọn cần bám sát mục tiêu bài học (kiến thức, kỹ năng), phù hợp với đối tượng học sinh và dễ tiến hành trong điều kiện cơ sở giáo dục hiện tại. Ngoài ra, giáo viên cần chú ý đến việc chọn các phương pháp dạy học mới theo hướng tích cực, lấy học sinh làm trung tâm để phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh. Ví dụ: Để rèn luyện kỹ năng xử lý thông tin, giáo viên có thể lựa chọn các phương pháp dạy học thích hợp như: phương pháp đàm thoại gợi mở, phương pháp thảo luận nhóm,... Giáo viên có thể hình thành và rèn luyện cho học sinh kỹ năng này bằng cách bước đầu làm mẫu, sau đó ra các bài tập từ dễ đến khó, từ đơn giản đến phức tạp để học sinh thực hiện rèn luyện kỹ năng đó cho thuần thục. Bước 4. Thiết lập các hoạt động của giáo viên và học sinh để rèn luyện kỹ năng ---10---
Dựa vào việc lựa chọn phương pháp, cách thức rèn luyện kỹ năng tương ứng mà giáo viên thiết lập các hoạt động của giáo viên và học sinh một cách cụ thể trong quá trình dạy học. Các hoạt động của giáo viên và học sinh có thể được thiết kế linh hoạt, không nhất thiết tất cả các bước, các khâu của quá trình rèn luyện kỹ năng phải tiến hành tại lớp, trong một tiết học, mà có thể tiến hành ở nhà, trong thời gian dài tùy theo nội dung, kỹ năng cần đạt được. Khi thiết lập các hoạt động của giáo viên và học sinh thì cần chú ý đến các hoạt động của học sinh nhiều hơn, đề cao chủ thể học tập của học sinh nhiều hơn là hoạt động dạy của giáo viên. Học sinh phải làm việc nhiều hơn trong quá trình nhận thức thì mới hình thành và rèn luyện kỹ năng. Giáo viên có thể đóng vai trò bước đầu làm mẫu, sau đó hướng dẫn và học sinh từ việc làm theo đến việc tự thực hiện kỹ năng đó. Mặt khác, các hoạt động dạy và học phải linh hoạt, kích thích tính tò mò, tự tìm tòi, sáng tạo của học sinh, phải khiến tất cả học sinh trong lớp chủ động tham gia vào các bước của quá trình rèn luyện kỹ năng. Giáo viên nên tránh việc thiết lập các hoạt động dạy học đơn thuần chỉ dành cho các học sinh khá, giỏi, các học sinh tích cực, mà không bao quát toàn bộ lớp học. Ví dụ: Khi rèn luyện kỹ năng viết báo cáo, giáo viên có thể thiết lập hoạt động của học sinh là yêu cầu mỗi học sinh đều tự mình viết thành một bài báo cáo về chủ đề của nhóm sau quá trình làm việc theo nhóm. Việc này có thể tránh được tình trạng nếu chỉ làm một bài viết báo cáo chung cho cả nhóm thì chỉ có một số học sinhng nhóm tham gia rèn luyện kỹ năng viết/trình bày báo cáo cho cả nhóm. Các học sinh khác nghiễm nhiên giao khoán cho bạn và không quan tâm đến việc rèn luyện kỹ năng trình bày báo cáo đó như thế nào. Còn khi trình bày, giáo viên có thể gọi bất kì học sinh trong nhóm trình bày, sau đó các bạn trong nhóm có thể bổ sung thêm các ý kiến để hoàn thiện bài trình bày của nhóm. Bước 5. Kiểm tra, đánh giá kết quả Kiểm tra đánh giá là để xem hiệu quả của việc rèn luyện kỹ năng đạt được đến đâu. Thông qua việc kiểm tra kết quả rèn luyện kỹ năng địa lí có thể đánh giá mức độ đạt được của học sinh so với mục tiêu kỹ năng đã được quy định, từ đó đề xuất các điều chỉnh thích hợp nhằm nâng cao chất lượng và hiệu quả của công việc đó. Bên cạnh việc ghi nhận những gì đạt được, giáo viên có thể sử dụng nó làm cơ sở để xây dựng tiếp các kế hoạch rèn luyện kỹ năng khác ở mức độ cao hơn. Ngoài ra, qua kiểm tra, đánh giá, giáo viên có thể điều chỉnh các phương pháp dạy học, các cách thức rèn luyện kỹ năng sao cho phù hợp nhất, mang tính phát triển nhất. Giáo viên còn có thể nắm được sự tiến bộ rõ rệt hay giảm sút của học sinh để động viên hay giúp đỡ kịp thời qua việc kiểm tra, đánh giá thường xuyên. ---11---
Cũng qua kiểm tra, đánh giá, giáo viên có thể làm sáng tỏ được năng lực và kết quả rèn luyện kỹ năng nói riêng và kết quả học tập nói chung của học sinh, từ đó giúp các em có khả năng tự đánh giá, tự nhận ra được sự tiến bộ của mình, có thêm động cơ trong học tập. Nhờ kiểm tra, đánh giá, học sinh sẽ có điều kiện để tiến hành các thao tác tư duy như ghi nhớ, tái hiện, khái quá hóa, hệ thống hóa kiến thức, kỹ năng vừa được hình thành, học sinh sẽ có thể vận dụng các tri thức vừa có được để thực hiện các hành động khác, thực hiện các kỹ năng khác một cách thuần thục. Ví dụ: Để rèn luyện kỹ năng lập dàn ý báo cáo, sau khi giáo viên hướng dẫn học sinh các bước cần thiết để lập một dàn ý bài báo cáo, giáo viên rèn luyện cho học sinh bằng cách ra bài tập về nhà cho học sinh là viết dàn ý báo cáo cho một chủ đề khác. Nhưng nếu chỉ dừng lại ở hoạt động ra bài tập về nhà cho học sinh mà giáo viên không tiến hành kiểm tra, đánh giá việc học sinh có thực hiện bài tập đó hay không, thực hiện nó như thế nào thì việc rèn luyện kỹ năng sẽ không thể đạt kết quả như mong muốn. Giáo viên nên bố trí thời gian phù hợp để có thể tiến hành kiểm tra, đánh giá qua đó biết được mức độ thực hiện của học sinh; còn về phía học sinh nhờ có hoạt động kiểm tra, đáng giá mà có động cơ thực hiện việc rèn luyện kỹ năng, đồng thời có thể tự đánh giá khả năng của mình thông qua kết quả kiểm tra, đánh giá của giáo viên. 3. Một số phương pháp hướng dẫn học sinh thực hiện viết báo cáo địa lí 3.1. Phương pháp rèn kĩ năng xác định vấn đề Bước 1. Giáo viên hướng dẫn học sinh thực hiện. Giáo viên có thể đưa ra các vấn đề địa lí cần quan tâm trong chương trình các học sinh được học. Phân tích các chủ đề, xem xét tính cấp thiết của chủ đề, xem xét về khả năng thực hiện được và sở thích của mình. Cần trả lời các câu hỏi: Vấn đề đó có nội dung gì? Có cấp thiết không? Có khả năng thực hiện được không? Vấn đề đó có hấp dẫn đối với mình không?... Sau khi chọn được chủ để báo cáo thì cần đặt tên cho bản báo cáo. Tên của bản báo cáo phải ngắn gọn, súc tích, khoa học, bám sát chủ đề được chọn. Tên chủ đề thường bắt đầu bằng một động từ, mà động từ này quyết định các hoạt động cần tiến hành đối với chủ đề được chọn, ví dụ như: tìm hiểu, phân tích, nghiên cứu,... Ví dụ: Đối với một bài thực hành có nội dung viết báo cáo cụ thể, giáo viên nên định hướng cho học sinh xác định chủ đề báo cáo dựa vào yêu cầu, mục tiêu của bài học. Giáo viên có thể đặt câu hỏi để học sinh tự đề xuất tên của bài viết báo cáo, sau đó cùng cả lớp thảo luận nhanh để chọn ra tên chủ đề báo cáo thích hợp nhất. Ví dụ như: khi dạy bài thực hành ”Viết báo cáo về kênh đào Xuy-ê và ---12---
Panama” (chương trình Địa lí 10), giáo viên sau khi yêu cầu học sinh đọc kĩ SGK để nêu nhiệm vụ của bài thực hành thì yêu cầu học sinh xác định vấn đề báo cáo bằng cách để học sinh thảo luận với nhau và đề xuất tên của báo cáo (học sinh lên ghi trên bảng). Sau đó, cả lớp cùng giáo viên phân tích để lựa chọn tên thích hợp cho báo cáo. Bước 2. Giáo viên ra bài tập cho học sinh. Để học sinh có thể rèn luyện thêm về kỹ năng xác định vấn đề báo cáo, giáo viên sau khi làm mẫu nên đưa ra bài tập về nhà cho học sinh. Lí do ra bài tập về nhà là vì ở lớp học, trong một tiết học (lý thuyết hay thực hành) sẽ không có nhiều thời gian để học sinh làm bài tập rèn luyện thêm về kỹ năng này. Bước 3. Kiểm tra, đánh giá. Giáo viên có thể sử dụng thời gian đầu giờ hoặc cuối giờ để kiểm tra việc thực hiện bài tập về nhà của học sinh bằng cách yêu cầu học sinh nộp lại bài tập để thuận tiện cho việc kiểm tra, đánh giá. Đồng thời sau khi đánh giá, giáo viên cũng cần dành thời gian để tiến hành nhận xét, định hướng lại cho học sinh, động viên, khuyến khích để các em làm tốt hơn. Tương tự, giáo viên tiếp tục yêu cầu học sinh làm bài tập xác định vấn đề báo cáo sau khi học xong một chương, nhằm rèn luyện kỹ năng cho học sinh, hình thành nên thói quen, học sinh sẽ có kỹ năng thuần thục hơn trong việc xác định vấn đề báo cáo ở các chương sau và việc xác định vấn đề báo cáo cũng sẽ nhanh hơn. Về sau, giáo viên có thể yêu cầu học sinh xác định vấn đề báo cáo sau khi học xong một chương nào đó vào cuối giờ học. Khi đó, học sinh có thể xác định dễ dàng tại lớp, trình bày ý tưởng, lí do của mình khi chọn vấn đề đó. Việc lặp lại nhiều lần các kỹ năng xác định vấn đề báo cáo bên cạnh việc rèn luyện kỹ năng viết báo cáo, còn củng cố kiến thức trọng tâm của chương, góp phần nâng cao chất lượng dạy học. 3.2. Phương pháp rèn kĩ năng thu thập thông tin Bước 1. Giáo viên hướng dẫn học sinh thực hiện. Bước này thường được tiến hành trong các giờ lên lớp, có thể là giờ học có hoặc không có yêu cầu thực hành viết báo cáo. Giáo viên đặt câu hỏi để yêu cầu học sinh thu thập thông tin cụ thể từ nhiều nguồn thông tin như: sách giáo khoa, bản đồ, lược đồ, tranh ảnh, tư liệu tham khảo,... Câu hỏi đặt ra một cách cụ thể, tiệm cận vấn đề cần thu thập sẽ giúp học sinh có định hướng thu thập thông tin nhanh chóng, hiệu quả. ---13---
Câu hỏi có thể là do giáo viên đặt ra hoặc có thể sử dụng các câu hỏi có trong sách giáo khoa nhằm thu thập thông tin cần thiết. Câu hỏi có thể có nhiều dạng khác nhau như: nhận xét, trình bày, chứng minh, so sánh, phân tích,... Ví dụ: Khi dạy bài 38 (Địa lí 10) – ”Viết báo cáo ngắn về kênh đào Xuy-ê và kênh đào Pa-na-ma”, giáo viên đưa ra hệ thống câu hỏi để yêu cầu học sinh thu thập thông tin cho bài viết báo cáo như sau: - Dựa vào bản đồ các nước trên thế giới và bản đồ tự nhiên thế giới, hãy trình bày đặc điểm về vị trí địa lý của kênh đào Xuy-ê? - Dựa vào thông tin trong phần tư liệu tham khảo (SGK), hãy trình bày quá trình xây dựng và hoàn thành kênh đào Xuy-ê? - Hãy tính xem quãng đường vận chuyển qua kênh Xuy-ê được rút ngắn bao nhiêu hải lí và bao nhiêu phần trăm so với tuyến đường đi vòng qua châu Phi? - Sự hoạt động đều đặn của kênh Xuy-ê đem lại lợi ích gì cho ngành hàng hải thế giới? - Nếu đóng cửa kênh đào Xuy-ê thì sẽ gây tổn thất kinh tế như thế nào đối với Ai Cập, đối với các nước ven Địa Trung Hải và Biển Đen? Các câu hỏi trên có thể ghi ra thành phiếu học tập để phát cho học sinh nhằm giúp học sinh nắm rõ yêu cầu của công việc thu thập thông tin. Sau khi đặt câu hỏi, giáo viên tiến hành các hoạt động như: trao đổi, thảo luận, trình bày, góp ý, chuẩn xác kiến thức,... để hoàn thiện thông tin. Ví dụ: Để thu thập các thông tin trên, giáo viên chia lớp thành 4 nhóm. Giáo viên phát phiếu học tập (có ghi nội dung các câu hỏi nêu trên) cho mỗi nhóm. Các thành viên trong mỗi nhóm trao đổi thảo luận để trả lời các câu hỏi. Sau đó, đại diện mỗi nhóm trình bày, các nhóm khác bổ sung, góp ý. Giáo viên nhận xét và bổ sung một số thông tin còn thiếu. Bước 2. Giáo viên ra bài tập về nhà cho học sinh. Bước này nhằm rèn luyện về kỹ năng thu thập thông tin cho học sinh. Mục đích là để học sinh được tiến hành công việc thu thập thông tin thường xuyên, từ đó hình thành thói quen, kỹ năng kỹ xảo thu thập thông tin, phục vụ đắc lực cho các bài viết báo cáo sau này. Các bài tập ra cho học sinh có thể là bài tập về nhà để thu thập thông tin cho bài mới, nhằm tìm hiểu bài mới, hoặc có thể sử dụng bài tập về nhà để củng cố kiến thức đã học. Để rèn luyện kỹ năng thu thập thông tin hiệu quả, các giáo viên ---14---