Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Phát triển năng lực tự học cho học sinh qua việc thiết kế và sử dụng Phiếu chuẩn bị bài trong dạy văn bản môn Ngữ văn lớp 10

Chia sẻ: Caphesuadathemhanh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:28

Thêm vào BST

Báo xấu

32
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích của đề tài là nhằm rèn luyện năng lực tự học cho học sinh, phát huy cao hơn nữa hiệu quả trong giảng dạy Ngữ văn theo tinh thần đổi mới. Đây là vấn đề được quan tâm nhất hiện nay, nó giúp học sinh làm chủ việc học, tự tìm tòi, khám phá và chiếm lĩnh kiến thức một cách hứng thú.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Phát triển năng lực tự học cho học sinh qua việc thiết kế và sử dụng Phiếu chuẩn bị bài trong dạy văn bản môn Ngữ văn lớp 10

A. MỞ ĐẦU I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI Trong xu thế xã hội ngày càng phát triển, tự học là một trong những kĩ năng quan trọng của giáo dục, là năng lực cần có trong mỗi học sinh. Học sinh cần phải hình thành năng lực tự học để có thể tự học tập và “học tập suốt đời”. Chỉ thị số 10/CT- UBND, ngày 20 tháng 9 năm 2018 về việc triển khai thực hiện nhiệm vụ năm học 2018 - 2019 của ngành giáo dục và đào tạo thành phố Cần Thơ có nêu “Tích cực thực hiện đổi mới phương pháp giảng dạy và học tập, quan tâm hướng dẫn phương pháp tự học, nghiên cứu khoa học,...”. Công văn số 2538/SGDĐT-GDTrH V/v hướng dẫn thực hiện nhiệm vụ chuyên môn bộ môn Ngữ văn năm học 2019-2020 nêu rõ: “Giáo viên thiết kế bài học theo định hướng phát triển năng lực học sinh; kết hợp nhiều phương pháp dạy học phù hợp với đặc trưng thể loại: vấn đáp, thảo luận nhóm, sơ đồ, phiếu học tập, đóng vai, dạy học theo dự án,...sắp xếp hợp lí các hoạt động dạy học, hệ thống câu hỏi phát triển năng lực, khơi gợi được vấn đề tư duy, cảm xúc phù hợp đặc trưng của môn Ngữ văn, phát triển năng lực độc lập suy nghĩ và vận dụng sáng tạo kiến thức đã học của học sinh để tránh thiên về ghi nhớ máy móc; hướng dẫn học sinh khả năng tự tích lũy kiến thức và vận dụng sáng tạo, có hiệu quả vào thực tiễn cuộc sống. Đẩy mạnh việc vận dụng dạy học giải quyết vấn đề, chú trọng rèn luyện cho học sinh phương pháp tự học, tự nghiên cứu để tiếp nhận và vận dụng kiến thức mới thông qua giải quyết nhiệm vụ học tập đặt ra trong bài học”. Hiện nay, nước ta đang tiến hành việc đổi mới căn bản toàn diện giáo dục. Trong đó, việc rèn luyện cho học sinh khả năng tự học và dạy học theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh rất được chú trọng. Việc tiếp thu kiến thức của học sinh nếu chỉ dựa vào các tiết học trên lớp là chưa đủ. Để học tập không ngừng, học tập suốt đời, mỗi người phải biết cách tự học; biết phát huy cao độ tiềm năng của bản thân. Vì vậy, bồi dưỡng năng lực tự học cho học sinh khi còn đang ngồi trên ghế nhà trường phổ thông là một công việc có vai trò rất quan trọng. 1
Có nhiều cách thức để rèn luyện và phát huy năng lực tự học của học sinh ở bộ môn Ngữ văn. Qua thực tiễn giảng dạy, tôi nhận thấy rằng việc giáo viên hướng dẫn, định hướng học sinh tìm hiểu văn bản trước ở nhà là một trong những giải pháp rất có hiệu quả để phát huy năng lực tự học của học sinh trong dạy học môn Ngữ văn. Hoạt đông này sẽ giúp các em có sự chuẩn bị bài một cách tích cực, chủ động, tham gia tốt vào các hoạt động học tập trên lớp. Vì thế tôi chọn đề tài “Phát triển năng lực tự học cho học sinh qua việc thiết kế và sử dụng Phiếu chuẩn bị bài trong dạy văn bản môn Ngữ văn lớp 10” làm đề tài nghiên cứu. II. MỤC ĐÍCH CỦA ĐỀ TÀI Với quan điểm dạy học lấy học sinh làm trung tâm, giáo viên chỉ đóng vai trò là người dẫn dắt, tổ chức các hoạt động học, người học mới là người chủ động, tích cực và sáng tạo thực hiện các hoạt động học tập để chiếm lĩnh tri thức. Để đáp ứng được mục tiêu dạy học này, giáo viên cần phải có những phương pháp giảng dạy tích cực để phát huy khả năng tự học, năng lực tư duy độc lập và sáng tạo ở học sinh. Mục đích của đề tài là nhằm rèn luyện năng lực tự học cho học sinh, phát huy cao hơn nữa hiệu quả trong giảng dạy Ngữ văn theo tinh thần đổi mới. Đây là vấn đề được quan tâm nhất hiện nay, nó giúp học sinh làm chủ việc học, tự tìm tòi, khám phá và chiếm lĩnh kiến thức một cách hứng thú. III. PHẠM VI VÀ ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU Với đề tài này, tôi xin được phép chỉ trình bày việc thiết kế và sử dụng Phiếu chuẩn bị bài dùng để dạy văn bản văn học cho học sinh lớp 10, học kì II. IV. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Tôi chọn phương pháp nghiên cứu lí luận kết hợp với phương pháp nghiên cứu thực tiễn để thực hiện đề tài. 2
B. NỘI DUNG I. CƠ SỞ LÍ LUẬN 1. Phiếu chuẩn bị bài (Phiếu bài soạn) Phiếu chuẩn bị bài (Phiếu bài soạn) là những mẩu giấy rời, được thiết kế kết hợp nhiều hình thức khác nhau (câu hỏi, biểu bảng, sơ đồ, sơ đồ tư duy…) theo nội dung bài học để học sinh hoàn thành trước ở nhà. Yêu cầu trên Phiếu chuẩn bị bài có thể dưới dạng câu hỏi, sơ đồ, biểu bảng… yêu cầu học sinh thực hiện. Dưới mỗi yêu cầu là phần để trống để học sinh hoàn thành. Đây là cơ sở quan trọng để đánh giá sự chuẩn bị của học sinh. Trình bày trên giấy với ngôn ngữ chính xác, dễ hiểu. Trên phiếu có thể được sử dụng cả văn bản (chữ) lẫn sơ đồ, biểu bảng…với nhiều hình thức rất đa dạng để tạo hứng thú học tập cho các em. 2. Mục đích sử dụng Phiếu chuẩn bị bài là phương tiện hỗ trợ cho việc giao tiếp, tương tác giữa học sinh và tác phẩm, giữa học sinh với học sinh, và học sinh với giáo viên. Như vậy, có thể nói, sử dụng Phiếu chuẩn bị bài là điều cần thiết để tổ chức hoạt động học giúp học sinh tự học, tự chiếm lĩnh tri thức dưới sự định hướng của giáo viên. 2.1. Về phía giáo viên - Rèn luyện cho học sinh khả năng tự học, tự nghiên cứu; chủ động trong việc chiếm lĩnh tri thức. - Kiểm tra được sự chuẩn bị bài của học sinh. - Kích thích học sinh chuẩn bị bài mới ở nhà một cách hiệu quả bằng những định hướng cụ thể. - Hỗ trợ học sinh tìm kiếm và khai thác thông tin...tiết kiệm thời gian trên lớp. - Đánh giá được mức độ đọc – hiểu văn bản của các em. - Phát huy tính tích cực, sáng tạo, khắc phục thói quen học tập thụ động. - Đảm bảo thông tin hai chiều giữa dạy và học. 3
- Nắm bắt được mức độ hiểu bài của học sinh từ đó điều chỉnh nội dung và phương pháp thích hợp. 2.2. Về phía học sinh - Tự tìm hiểu, trang bị kiến thức ban đầu về văn bản. - Định hướng được nội dung trong hoạt động Đọc – hiểu văn bản. - Tự giám sát quá trình đọc - hiểu của mình. - Đánh giá được quá trình đọc - hiểu của bản thân. - Có cơ hội cho trình bày suy nghĩ, điều mong muốn tìm hiểu ở bài học. - Hứng thú tham gia vào các hạt động do giáo viên tổ chức. II. CƠ SỞ THỰC TIỄN 1. Thuận lợi Trong những năm gần đây, việc đổi mới phương pháp dạy và học Ngữ văn đã tiến hành trong cả nước. Vai trò và mối quan hệ giữ người dạy và người học đã khác trước. Sự chủ động, tích cực của học sinh trong giờ học được đề cao. Các phương tiện dạy và học phong phú hơn. Đội ngũ thầy, cô giáo trực tiếp đứng lớp được bồi dưỡng thường xuyên về chuyên môn, về đổi mới phương pháp dạy học và đổi mới kiểm tra, đánh giá. Chính vì vậy, chất lượng dạy và học Ngữ văn trong nhà trường có nhiều chuyển biến đáng kể. 2. Khó khăn Ngữ văn là một môn học chiếm thời gian lớn trong chương trình học của học sinh. Bởi môn học này góp phần không nhỏ trong việc giáo dục tư tưởng, bồi dưỡng và hoàn thiện nhân cách cho học sinh. Tuy nhiên, tình trạng học sinh ngày càng không thích học môn Ngữ văn đang có chiều hướng gia tăng. Nhiều học sinh chưa nhận thức được tầm quan trọng của bộ môn và việc học lệch vì mục đích thi cử. Hiện nay, một bộ phận học sinh trung học phổ thông chưa thực sự dành nhiều thời gian cho việc tự học, chưa xây dựng và rèn luyện kĩ năng tự học hợp lí. Vì vậy, 4
mỗi giáo viên cần nghiên cứu để tìm ra giải pháp giúp học sinh phát huy tính chủ động, tự học. Thói thụ động, lười suy nghĩ và đặc biệt là lười chuẩn bị bài là một trong những nguyên nhân cơ bản ảnh hưởng không nhỏ đến hứng thú trong giờ học môn Ngữ văn. Các em không quan tâm đến các hoạt động tự tìm hiểu tri thức mà quen nghe, quen chép, ghi nhớ và tái hiện lại một cách máy móc, rập khuôn những gì mà giáo viên đã giảng. Điều này đã làm triệt tiêu óc sáng tạo, suy nghĩ của học sinh, biến học sinh thành người quen suy nghĩ, diễn đạt bằng ý vay mượn, lời sẵn có. Vì chưa có hào hứng, chưa quen bộc lộ những suy nghĩ, tình cảm của cá nhân trước tập thể cho nên khi phải nói và viết, học sinh cảm thấy rất khó khăn, giờ học trở nên nặng nề, ngán ngẫm. Đồng thời, trong thực tế, một điều không thuận tiện cho học sinh là khi chuẩn bị bài mới, đặc biệt là các văn bản văn học, hệ thống các câu hỏi Hướng dẫn học bài trong sách giáo khoa đôi khi không trùng khớp hoàn toàn với những nội dung mà giáo viên sẽ hướng dẫn học sinh học tập trên lớp. Hơn nữa, khi tiến hành hoạt động dặn dò, giáo viên không có nhiều thời gian để yêu cầu, hướng dẫn học sinh một cách cụ thể, kĩ càng những nội dung sẽ học tập ở tiết học sau. Vì thế, nếu giáo viên thiết kế sẵn Phiếu chuẩn bị bài sẽ giúp cho học sinh dễ dàng nắm bắt nội dung yêu cầu của tiết học sắp tới, không mất thời gian chép; hệ thống các câu hỏi bám sát mục tiêu của bài học; đưa ra những yêu cầu cụ thể với nhiều mức độ để học sinh có thể đầu tư tìm hiểu trước ở nhà. Được vậy, quá trình dạy và học của giáo viên lẫn học sinh sẽ vô cùng thuận tiện, hiệu quả. 3. Giải pháp Năng lực tự học không chỉ cần thiết cho học sinh khi còn ngồi trên ghế nhà trường mà cả khi học lên bậc đại học, ra trường hòa nhập với xã hội, trong suốt cuộc đời. Khi tự học, mỗi học sinh hoàn toàn có điều kiện để tự nghiền ngẫm những vấn đề nảy sinh trong học tập theo một cách riêng với những yêu cầu và điều kiện thích hợp. Điều đó không chỉ giúp bản thân học sinh nắm được vấn đề một cách chắc chắn 5
và bền vững; chủ động bồi dưỡng phương pháp học tập và kĩ năng vận dụng tri thức mà còn là dịp tốt để rèn luyện ý chí và năng lực hoạt động độc lập, sáng tạo. Đó là những phẩm chất mà chỉ có chính bản thân học sinh tự rèn luyện kiên trì mới có được, không một ai có thể cung cấp hay làm thay. Thực tế cũng đã chứng minh, mỗi thành công của học sinh trên con đường học tập không bao giờ là kết quả của lối học tập thụ động. Để rèn luyện hiệu quả năng lực tự học cho học sinh, chúng ta cần có các giải pháp cụ thể như sau: 3.1. Đối với giáo viên Phương châm “lấy người học làm trung tâm” là đáp ứng cho việc giảng dạy theo hướng tự học, tự tìm tòi. Vì vậy, mỗi giáo viên cần nhận thức một cách đúng đắn tính tất yếu của việc đổi mới. Từ đó chủ động suy nghĩ, tìm tòi, vận dụng linh hoạt các phương pháp, các kĩ thuật dạy học phù hợp nhằm giúp học sinh biết cách tự học, tự nghiên cứu, sáng tạo trong quá trình học tập. Riêng tôi, một trong những giải pháp mà tôi tiến hành và thấy thực sự có hiệu quả là sử dụng Phiếu chuẩn bị bài trong hướng dẫn học sinh tự học phần văn bản. Điều dễ nhận thấy nhất là, khi tham gia hoạt động học tập này, các em phát huy được năng lực tự học, tự tìm tòi, nghiên cứu, đặc biệt là khả năng tư duy, sáng tạo...Không chỉ thế, học sinh còn tự tin khi thể hiện được các năng lực khác của bản thân. Quan điểm đổi mới trong giảng dạy hiện nay luôn đề cao tính chủ động, sáng tạo của học sinh trong việc tiếp nhận tri thức. Người thầy chỉ là người định hướng, hướng dẫn cho học sinh tự mình chiếm lĩnh tri thức ấy. Và phương tiện mà người giáo viên dùng để thực hiện nhiệm vụ đó chính là bên cạnh hệ thống câu hỏi từ sách giáo khoa trong phần Hướng dẫn học bài, giáo viên cần định hướng học sinh một số câu hỏi chuẩn bị bài ở nhà. 6
Chuẩn bị bài là một yêu cầu quan trọng, mang tính đặc thù trong việc dạy và học môn Ngữ văn. Có chuẩn bị bài tốt thì học sinh mới có thể lĩnh hội tốt kiến thức trong quá trình Đọc - hiểu văn bản. 3.2. Đối với học sinh Học sinh cần biết xác định mục tiêu học tập, nội dung cần học, lên kế hoạch tự học; xác định kiến thức, kĩ năng cơ bản thuộc mỗi nội dung hay chủ đề. Học sinh cần biết tự thể hiện, tham gia quá trình thảo luận, biết tự đánh giá, tự điều chỉnh bản thân và biết vận dụng kiến thức đã học vào các tình huống thực tiễn. Dựa trên những gì mà giáo viên hướng dẫn, học sinh chỉ cần dành một chút thời gian, sự chuyên tâm và ý thức tự học thì các em sẽ không còn cảm thấy việc chuẩn bị bài môn Văn quá mất nhiều thời gian. III. CÁC BIỆN PHÁP TIẾN HÀNH 1. Thiết kế Phiếu chuẩn bị bài 1.1. Các bước thiết kế Phiếu chuẩn bị bài Giáo viên xây dựng Phiếu chuẩn bị bài theo các bước: Bước 1: Phân tích bài dạy để nắm vững mục tiêu và nội dung kiến thức bài học, xác định định lượng kiến thức sử dụng trong Phiếu chuẩn bị bài. Bước 2: Chuyển kiến thức trọng tâm thành dạng Phiếu chuẩn bị bài. Vấn đề trên phiếu học tập nên chia nhỏ, sắp xếp từ dễ đến khó để tất cả học sinh trên lớp với năng lực học khác nhau đều có thể tham gia. Bước 3: Chuẩn bị hệ thống lập luận và nhận xét để chỉ đạo và điều chỉnh quá trình học tập của học sinh. Giáo viên cần chuẩn bị kĩ lưỡng những định hướng có tác dụng mạnh mẽ đến hiệu quả học tập của học sinh, góp phần thúc đẩy học tập theo hướng tích cực, phá vỡ sự căng thẳng trong học tập; học sinh mạnh dạn suy nghĩ nhiều hơn, mạnh dạn đưa ra ý kiến của mình. 1.2. Cấu trúc Phiếu chuẩn bị bài 7
Cấu trúc của Phiếu chuẩn bị bài gồm các phần: tên trường, tên lớp đang học, tên học sinh, tên bài học, câu hỏi để học sinh chuẩn bị và những khoảng trống để học sinh tự trả lời. Mỗi Phiếu chuẩn bị bài sẽ có yêu cầu của giáo viên và kết quả tìm hiểu của học sinh. Dưới mỗi yêu cầu là phần để trống để học sinh hoàn thành. Trên phiếu có thể được sử dụng cả văn bản (chữ) lẫn sơ đồ, biểu bảng…với nhiều hình thức rất đa dạng để tạo hứng thú học tập cho các em. Sau đây là một vài mẫu Phiếu chuẩn bị bài tôi đã thiết kế để hướng dẫn học sinh tự học: * Mẫu 1: Hướng dẫn học sinh tìm hiểu văn bản nghị luận Trường THPT Trần Đại Nghĩa PHIẾU BÀI SOẠN Lớp: BÀI: Tên: NỘI DUNG SOẠN I. Tìm hiểu chung CÂU HỎI NỘI DUNG TRẢ LỜI Vài nét về tác giả Thể loại; đặc điểm của thể loại - Thể loại: - Đặc điểm của thể loại: Hoàn cảnh sáng tác Bố cục II. Đọc – hiểu văn bản Câu 1: Đoạn 1……………………………………………. CÂU HỎI NỘI DUNG TRẢ LỜI Tìm từ ngữ, hình ảnh……. 8
Hiệu quả……………. Nhận xét chung Câu 2: Đoạn 2………………………….. CÂU HỎI NỘI DUNG TRẢ LỜI Tìm từ ngữ, hình ảnh……. Hiệu quả……………. Nhận xét chung Câu 3: Đoạn 3………………………….. CÂU HỎI NỘI DUNG TRẢ LỜI Tìm từ ngữ, hình ảnh……. Hiệu quả……………. Nhận xét chung Câu 4: Bình luận về ý nghĩa……….. ……………………………………………………………………………………… ……............................................................................................................................ III. Tổng kết GIÁ TRỊ NỘI DUNG GIÁ TRỊ NGHỆ THUẬT ĐIỀU CHƯA HIỂU/MONG MUỐN ĐƯỢC BIẾT THÊM ……………………………………………………………………………………… ……............................................................................................................................ 9
* Mẫu 2: Hướng dẫn học sinh tìm hiểu văn bản tự sự Trường THPT Trần Đại Nghĩa PHIẾU BÀI SOẠN Lớp: BÀI: Tên: NỘI DUNG SOẠN Câu 1. Tìm hiểu chung CÂU HỎI NỘI DUNG TRẢ LỜI Nêu những nét chính về tác giả Thể loại; đặc điểm của thể - Thể loại: loại - Đặc điểm của thể loại: Xuất xứ? Tóm tắt truyện Câu 2. Tìm hiểu nhân vật …….. PHƯƠNG DIỆN NỘI DUNG TRẢ LỜI Xuất thân? Hành động của nhân vật? - Hành động: - Ý nghĩa của hành động: Ngôn ngữ của nhân vật? Nhận xét chung về tính cách của nhân vật? Câu 3. Theo anh/chị, chi tiết ………………nói lên điều gì? ……………………………………………………………………………………… Câu 4. Hãy nêu một tình tiết trong truyện mà anh/chị thích nhất? Vì sao? ……………………………………………………………………………………… …………………………………………………………….………………………… Câu 5. Nhận xét thành công về nghệ thuật của văn bản ……………………………………………………………………………………… …………………………………………………………….………………………… ĐIỀU CHƯA HIỂU/MONG MUỐN ĐƯỢC BIẾT THÊM ……………………………………………………………………………………… 10
* Mẫu 3: Hướng dẫn học sinh tìm hiểu văn bản thơ Trường THPT Trần Đại Nghĩa PHIẾU BÀI SOẠN Lớp: BÀI: Tên: NỘI DUNG SOẠN Câu 1. Tìm hiểu chung CÂU HỎI NỘI DUNG TRẢ LỜI Vị trí đoạn trích Nội dung của đoạn trích Câu 2. Tìm hiểu đoạn 1 (….câu đầu): …………………………………………… Nội dung Từ ngữ, nghệ Tác dụng Nhận xét Phương diện thuật thể hiện chung Câu ….. đến câu …… Nội dung Câu ….. đến câu …… Nội dung Câu 3. Tìm hiểu đoạn 2 (còn lại):………………………………………………… Nội dung Từ ngữ, nghệ thuật Tác dụng Phương diện thể hiện …………………………….. ……………………………. Nhận xét chung Câu 4. Hãy trình bày cảm nhận về một câu thơ/hình ảnh thơ mà anh(chị) thích/ấn tượng nhất trong đoạn trích. ……………………………………………………………………………………… Câu 5. Từ tâm trạng của…, anh/chị hiểu được điều gì về tư tưởng nhân đạo của tác giả? ……………………………………………………………………………………… Câu 6. Nhận xét thành công về nghệ thuật của đoạn trích. ……………………………………………………………………………………… ĐIỀU CHƯA HIỂU/MONG MUỐN ĐƯỢC BIẾT THÊM 11
2. Cách sử dụng Phiếu chuẩn bị bài Khi phát Phiếu chuẩn bị bài cho học sinh, giáo viên cần hướng dẫn học sinh cách sử dụng sao cho đạt hiệu quả. 2.1. Cách thức tiến hành Bước 1: Nêu nhiệm vụ học tập, phát Phiếu chuẩn bị bài, hướng dẫn học sinh thực hiện Phiếu chuẩn bị bài. Bước 2: Học sinh huy động kiến thức và các nguồn tài liệu có liên quan để giải quyết vấn đề giáo viên đặt ra. Bước 3: Học sinh trình bày kết quả trên Phiếu chuẩn bị bài (Yêu cầu học sinh điền câu trả lời vào phiếu một cách ngắn gọn, dễ hiểu…) Bước 4: Giáo viên có thể cho học sinh trao đổi chéo Phiếu chuẩn bị bài trước khi dạy để học sinh sửa chữa, đánh giá kết quả lẫn nhau. 2.2. Tác dụng - Rèn năng lực tự học của học sinh. Thay vì phải soạn bài vào vở với những câu hỏi gợi ý chung chung trong sách giáo khoa, các em soạn bài theo định hướng triển khai bài dạy của giáo viên. - Kích thích học sinh chuẩn bị bài mới ở nhà một cách hiệu quả bằng những định hướng cụ thể. Học sinh tìm kiếm và khai thác thông tin, sự kiện...ở nhà trước khi đến lớp, nhờ đó tiết kiệm được thời gian tìm hiểu trên lớp. - Rèn luyện và phát triển một số năng lực cho học sinh như: năng lực tiếp nhận văn bản (đọc văn bản trong giáo khoa, khái quát kiến thức), năng lực tạo lập văn bản viết (yêu cầu học sinh chỉ chọn các từ khóa để thể hiện nội dung, học sinh sẽ được rèn luyện cách gạn lọc, lựa chọn những kiến thức cần thiết, cách chọn những từ khóa để diễn đạt các thông tin ngắn gọn, dễ hiểu). 3. Sử dụng Phiếu chuẩn bị bài trong tiết học Giáo viên có thể sử dụng Phiếu chuẩn bị bài để thực hiện các mục tiêu khác nhau theo tiến trình của giờ dạy. Khả năng sử dụng Phiếu chuẩn bị bài vào mỗi khâu trong tiến trình giảng dạy để đạt mục tiêu là rất lớn. Trong một tiết dạy, hoạt động khám phá, chiếm lĩnh tri thức và rèn luyện kĩ năng là hoạt động chiếm lượng thời gian lớn nhất, và cũng là hoạt động mà giáo viên có nhiều cơ hội sử dụng Phiếu chuẩn bị bài nhằm đạt được mục tiêu bài dạy theo tiến trình. 12
3.1. Cách thức tiến hành Bước 1: Hướng dẫn học sinh tìm hiểu bài dựa trên những nội dung đã định hướng trên Phiếu chuẩn bị bài. Giáo viên có thể tổ chức kết hợp các hình thức dạy học như vấn đáp, thảo luận nhóm, thuyết trình…tuỳ theo nội dung câu hỏi và thời gian của tiết học. Bước 2: Học sinh nhận nhiệm vụ và thực hiện nhiệm vụ theo yêu cầu của giáo viên (trả lời, thảo luận nhóm, thuyết trình…) dựa trên kết quả của cá nhân tìm hiểu được hoặc trên kết quả thống nhất của nhóm. Bước 3: Học sinh báo cáo kết quả thực hiện nhiệm vụ dựa trên kết quả của cá nhân tìm hiểu được (trả lời cá nhân) hoặc kết quả thống nhất của nhóm (thảo luận, thuyết trình…). Bước 4: Học sinh trao đổi, nhận xét, bổ sung kết quả của bạn hoặc nhóm của bạn. Bước 5: Giáo viên nhận xét, kết luận, khen thưởng (nếu có). 3. 2. Tác dụng - Phát huy tính chủ động tích cực của học sinh trong giờ học: Trong giờ học giáo viên chỉ là người điều khiển, hướng dẫn, chốt lại nội dung; học sinh chủ động trình bày kiến thức; sự tương tác giữa giáo viên – học sinh, học sinh – học sinh diễn ra nhiều hơn. - Rèn năng lực tự chủ trong học tập, năng lực ngôn ngữ (qua việc trình bày các đơn vị kiến thức), năng lực tiếp nhận văn bản (qua việc đọc hiểu văn bản trong giáo khoa, nghe hiểu những kiến thức bạn trả lời, thuyết trình), năng lực tạo lập văn bản viết (qua việc ghi lại bài học; qua luyện tập, vận dụng kiến thức theo yêu cầu của giáo viên…). - Với sự chuẩn bị kĩ lưỡng ở nhà dựa trên sự hướng dẫn chung của giáo viên từ trước, học sinh ít nhiều có những điểm tương đồng trong Phiếu chuẩn bị bài. Điều này giúp cho việc thảo luận trên lớp diễn ra nhanh chóng, thuận lợi hơn. - Qua kết quả học tập trên lớp, trên Phiếu chuẩn bị bài, giáo viên nắm bắt được mức độ hiểu bài của học sinh từ đó điều chỉnh nội dung và phương pháp thích hợp. 13
IV. HIỆU QUẢ 1. Hiệu quả của đề tài Tôi đã áp dụng sáng kiến này ở 03 lớp 10, tại trường THPT Trần Đaị Nghĩa (2020 – 2021). Phần đông học sinh các lớp này học có thái độ học tập chưa tốt, rất lười đọc văn bản trước ở nhà và nhất là khâu chuẩn bị bài. Kết quả học tập học kì I của học sinh chưa cao. Vì thế, ở học kì II, tôi đã thiết kế và sử dụng Phiếu chuẩn bị bài với mong muốn các em chủ động hơn, phát huy được năng lực tự học trong học tập. Theo tôi, sử dụng Phiếu chuẩn bị bài đem lại hiệu quả rất khả quan, cụ thể là: - Thứ nhất: Phát huy tối đa tính tích cực của học sinh trong việc chủ động tìm hiểu kiến thức và chủ động trong cách ghi chép kiến thức chiếm lĩnh được. Trong giờ học, các em đã biết kết hợp Phiếu chuẩn bị bài ở nhà tham gia tích cực vào các hoạt động mà giáo viên tổ chức ở trên lớp như: phát biểu, thảo luận, thuyết trình…, tiết kiệm được thời gian. - Thứ hai: Học sinh tự tin hơn về bản thân. Vì nếu có sự chuẩn bị bài trước, các em sẽ mạnh dạn hơn trong việc phát biểu, trao đổi ý kiến với bạn. - Thứ ba: Học sinh định lượng được khối kiến thức mà mình đã có được. Và sau mỗi bài học, học sinh thấy rõ kiến thức của mình tăng lên như thế nào (qua việc so sánh kiến thức trước đó của mình). - Thứ tư: Các phương pháp tổ chức dạy học từ khâu soạn bài, lên lớp, sau khi lên lớp và kiểm tra có tính thực tiễn đối với học sinh, tạo ra động cơ, hứng thú học tập cho học sinh. - Thứ năm: Học sinh biết cách sử dụng sách giáo khoa, khai thác các tài liệu tham khảo một cách có hiệu quả. - Thứ sáu: Rèn luyện cho học sinh năng lực tự học và tự chủ, năng lực hợp tác, năng lực sáng tạo và thẩm mỹ, năng lực tiếp nhận văn bản (đọc hiểu), năng lực tạo lập văn bản nói, viết. - Thứ bảy: Đề tài dễ thực hiện, có thể thực hiện ở bất kì không gian học tập nào, ít tốn kém chi phí cho giáo viên lẫn học sinh. Chỉ cần giáo viên và học sinh chịu khó, dành thời gian để thiết kế và thực hiện Phiếu chuẩn bị bài. 2. Thống kê hiệu quả áp dụng Sau đây là bảng thống kê kết quả thực hiện Phiếu chuẩn bị bài của học sinh: * Bảng thống kê mức độ thực hiện Phiếu chuẩn bị bài 14
Mức độ Thực hiện đầy đủ Chưa thực hiện Không thực hiện Lớp, sĩ số đầy đủ 10A3 37 27 (73%) 06 (16,2%) 04 (10,8%) 10A7 37 29 (78,4%) 05 (13,5%) 03 (8,1%) 10A8 36 31 (86,1%) 03 (8,3%) 02 (5,6%) Theo bảng thống kê, học sinh khá nghiêm túc trong việc thực hiện Phiếu chuẩn bị bài (chiếm tỉ lệ trung bình 79,2%). Mặc dù vẫn còn một số học sinh thực hiện chưa đầy đủ tất cả các yêu cầu trong Phiếu chuẩn bị bài (tỉ lệ trung bình 12,6%) và không thực hiện (tỉ lệ trung bình 8,2%) nhưng tỉ lệ này không cao. Kết quả này cho thấy, một số học sinh không quan tâm đến hoạt động chuẩn bị bài cho nên các em không thực hiện hoặc thực hiện không đầy đủ các câu hỏi trong phiếu. Chính vì thế, giáo viên cần thường xuyên theo dõi, ghi nhận chặt chẽ việc thực hiện Phiếu chuẩn bị bài ở nhà và quan tâm đến thái độ học tập trên lớp của học sinh để kịp thời nhắc nhở, hướng học sinh vào hoạt động. * Bảng thống kê mức độ tham gia vào các hoạt động học tập của học sinh trong giờ học có sử dụng Phiếu chuẩn bị bài Mức độ Tham gia tốt vào các Tham gia chưa tốt vào các Lớp, sĩ số hoạt động học tập hoạt động học tập 10A3 37 27 (73%) 10 (27%) 10A7 37 29 (78,4%) 08 (21,6%) 10A8 36 30 (83,3%) 06 (16,7%) Bảng thống kê trên cho thấy, mức độ tham gia vào các hoạt động trên lớp của học sinh khá tốt (tỉ lệ trung bình 78,2%). Với tất cả những gì giáo viên đã định hướng, các em về nhà chuẩn bị kĩ, trong tiết học tôi chỉ việc phát vấn và các em trả lời xoay quanh những vấn đề đã nêu. Ở những vấn đề thảo luận nhóm, các em tranh luận rất hăng say và không còn cảnh cắm cúi chép bài không thèm để ý gì xung quanh nữa. 15
Và sau những tiết học như thế đa phần các em đều nắm bài ngay ở trên lớp và giờ học diễn ra khá nhẹ nhàng với cả thầy lẫn trò. Điều này cho thấy, Phiếu chuẩn bị bài phát huy rất tốt năng lực tự học của học sinh. Tuy nhiên, vẫn còn một số học sinh tham gia chưa tốt vào các hoạt động học tập trên lớp là (tỉ lệ trung bình 21,8%). Qua kiểm tra Phiếu chuẩn bị bài và tìm hiểu thêm ở học sinh, tôi được biết, những em chưa tham gia tích cực là vì các em thực hiện Phiếu chuẩn bị bài chưa tốt, hoặc chỉ thực hiện sao chép cho có; các em chưa có đóng góp vào các hoạt động học tập trên lớp, không tự tin, thụ động…Vì vậy, giáo viên cần có sự quan tâm, theo dõi sát những học sinh còn yếu, lười nhát hoặc chuẩn bị bài theo kiểu đối phó, qua loa. 16
C. KẾT LUẬN I. KẾT LUẬN Ở nước ta, vấn đề tự học thực sự được phát động nghiên cứu nghiêm túc, rộng rãi từ khi nền giáo dục cách mạng ra đời (1945), mà Chủ tịch Hồ Chí Minh vừa là người khởi xướng, vừa là tấm gương về tinh thần tự học. Người từng nói: “còn sống thì còn phải học”, và cho rằng: “về cách học phải lấy tự học làm cốt”. Những lời chỉ dẫn quý báu và những bài học kinh nghiệm sâu sắc rút ra từ chính tấm gương tự học bền bỉ và thành công của Người cho đến nay vẫn còn nguyên giá trị. Qua đề tài nghiên cứu, tôi nhận thấy rằng sử dụng Phiếu chuẩn bị bài trong dạy học Ngữ văn là một trong những hình thức dạy học hiệu quả nhằm rèn luyện năng lực tự học của người học. Từ việc thực hiện Phiếu chuẩn bị bài, học sinh có cơ hội phát triển các năng lực của bản thân; có kĩ năng nắm bắt nội dung bài học nhanh hơn, chủ động phát hiện ra các giá trị của văn học; có khả năng phản hồi thông tin, trực tiếp được thể nghiệm các tư tưởng, cảm xúc, góp phần tích cực tham gia vào hoạt động học tập trên lớp; học sinh là người đồng hành cùng giáo viên trong quá trình chiếm lĩnh kiến thức. Và như vậy, giờ học không còn là học kiến thức thuần túy, nhàm chán mà còn là giờ học sinh có thể đánh giá kết quả học tập, nghiên cứu của bản thân; tham gia vào quá trình giao tiếp văn học một cách có hiệu quả. II. BÀI HỌC KINH NGHIỆM Qua quá trình thực hiện đề tài, tôi đúc kết được một vài kinh nghiệm như sau: - Trước hết, cần đẩy mạnh đổi mới phương pháp dạy và học. Học sinh dưới sự tổ chức, gợi mở, dẫn dắt của giáo viên tự mình chiếm lĩnh văn bản với sự chủ động. - Một số học sinh không quan tâm đến hoạt động chuẩn bị bài cho nên các em không thực hiện hoặc thực hiện không đầy đủ các câu hỏi trong phiếu. Vì thế, giáo viên cần thường xuyên theo dõi, ghi nhận chặt chẽ việc thực hiện Phiếu chuẩn bị bài ở nhà và quan tâm đến thái độ học tập trên lớp của học sinh để kịp thời nhắc nhở. 17
- Đối với những học sinh chưa tham gia tích cực trong giờ học là vì các em thực hiện Phiếu chuẩn bị bài chưa tốt, hoặc chỉ thực hiện sao chép cho có; các em chưa có đóng góp vào các hoạt động học tập trên lớp, không tự tin, thụ động…Vì vậy, giáo viên cần có sự quan tâm, theo dõi sát những học sinh còn yếu, lười nhát hoặc chuẩn bị bài theo kiểu đối phó, qua loa. - Giáo viên có thể yêu cầu học sinh làm việc độc lập hay kết hợp với nhiều thành viên trong lớp để thực hiện việc học tập của mình, nhằm giúp cho học sinh có cơ hội học tập từ bạn. - Khuyến khích học sinh phát biểu cảm nhận riêng của mình đối với văn bản thì phải tính đến sự đa dạng, phong phú của các ý kiến. - Đồng thời, giáo viên cần phải luôn luôn động viên, khích lệ học sinh bằng nhiều hình thức khác nhau như: tuyên dương, cho điểm cộng khi các em tham gia phát biểu, trao đổi, xây dựng bài tốt; tạo không khí đối thoại thoải mái giữa thầy và trò để học sinh tự tin trình bày ý kiến của mình. - Một yếu tố quan trọng phải kể đến khi tổ chức dạy học là giáo viên cần có biện pháp đối với một số học sinh lười nhát không bị rơi vào sự thụ động, trông chờ, ỷ lại vào bạn, sao chép nội dung bài soạn của bạn. Tóm lại, qua quá trình thực hiện đề tài, tôi nhận thấy thiết kế và sử dụng Phiếu chuẩn bị bài là giải pháp mang lại hiệu quả. Tuy nhiên, mỗi phương pháp, phương tiện giảng dạy đều có những ưu nhược điểm riêng, Phiếu chuẩn bị bài cũng vậy. Vì thế, để việc thiết kế và sử dụng phương tiện dạy học này phát huy tối đa hiệu quả, giáo viên cần kết hợp với các phương pháp, phương tiện dạy học khác. III. KIẾN NGHỊ Rèn luyện và phát triển năng lực tự học của học sinh rất được khuyến khích tại các nhà trường phổ thông hiện nay. Tuy nhiên, khi các bắt tay vào thực hiện, giáo viên sẽ gặp phải không ít khó khăn. Cụ thể là lịch học tập của học sinh dày đặc, các em không dành thời gian nhiều cho bộ môn. Hơn nữa, thói quen chay lười, nhút nhát 18
của học sinh cũng là một trong những yếu tố làm cho học sinh thiếu ý thức tự học. Vì thế, để đạt được mục đích, yêu cầu và hiệu quả của sáng kiến thì giáo viên cần có kế hoạch và phương pháp tổ chức, hướng dẫn học sinh tham gia hoạt động chuẩn bị bài thật sự khoa học và phù hợp. Đồng thời, khi xây dựng chương trình, Tổ bộ môn cần chú ý đến việc phát triển năng lực này một cách hiệu quả. Qua thực tế áp dụng sáng kiến này, tôi nhận thấy, mặc dù những gì mà giáo viên hướng dẫn, định hướng trong Phiếu chuẩn bị bài không phải tất cả các em đều thực hiện và thực hiện tốt, thế nhưng đa số các em đều ý thức được việc chuẩn bị bài ở nhà là cần thiết trong quá trình Đọc – hiểu văn bản. Vì thế, việc thực hiện đầy đủ các yêu cầu trong Phiếu chuẩn bị bài cũng cần được giáo viên bộ môn xem là một trong những tiêu chí đánh giá thái độ học tập và cho điểm quá trình trong hoạt động học tập của học sinh để học sinh nâng cao ý thức thực hiện tốt hoạt động tự học này. IV. HƯỚNG PHÁT TRIỂN CỦA ĐỀ TÀI Qua thực tế áp dụng đề tài “Phát triển năng lực tự học cho học sinh qua việc thiết kế và sử dụng Phiếu chuẩn bị bài trong dạy văn bản môn Ngữ văn lớp 10”, tại trường THPT Trần Đại Nghĩa, tôi nhận thấy đề tài có tính ứng dụng cao, có thể dùng cho tất cả các khối lớp, với tất cả các đối tượng học sinh ở các trường Trung học phổ thông. Theo tôi, đây là một trong những phương tiện dạy học có hiệu quả để rèn luyện và phát triển năng lực tự học của học sinh cần được nhân rộng. Tôi hi vọng rằng, sáng kiến này sẽ được giáo viên dạy Văn quan tâm, sử dụng và có được kết quả giảng dạy tốt. Cái Răng, ngày 14 tháng 03 năm 2020 Người thực hiện Nguyễn Thụy Thanh Trang 19
PHỤ LỤC MỘT SỐ PHIẾU CHUẨN BỊ BÀI CỦA HỌC SINH 3.2. Sơ đồ hệ thống hóa kiến thức bài học của học sinh 20