Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Thiết kế hoạt động dạy học chủ đề cấu trúc tế bào trong sinh học 10 THPT theo định hướng hình thành và phát triển năng lực cho học sinh

Chia sẻ: Ngaynangmoi | Ngày: | Loại File: DOC | Số trang:61

Thêm vào BST

Báo xấu

36
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu đề tài là nghiên cứu thực trạng về dạy học theo chủ đề trong bộ môn Sinh học hiện nay ở một số trường trung học phổ thông trên địa bàn tỉnh Nghệ An. Từ đó, đưa ra giải pháp xây dựng ,nêu được những yếu tố ảnh hưởng đến việc khai thác hiệu quả tiết dạy học theo chủ đề hiện nay.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Thiết kế hoạt động dạy học chủ đề cấu trúc tế bào trong sinh học 10 THPT theo định hướng hình thành và phát triển năng lực cho học sinh

MỤC LỤC MỤC LỤC ................................................................................................................. 1 PHẦN 1: MỞ ĐẦU ................................................................................................... 1 1.1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................... 1 1.2. Mục đích, nhiệm vụ của đề tài ..................................................................... 2 1.3. Đối tượng, phạm vi, thời gian nghiên cứu ................................................... 2 1.3.1. Đối tượng ................................................................................................ 2 1.3.2. Phạm vi nghiên cứu ................................................................................ 2 1.5. Giả thiết khoa học ......................................................................................... 4 1.6. Đóng góp mới của đề tài ............................................................................... 4 1.7. Cấu trúc của sáng kiến kinh nghiệm ............................................................ 5 PHẦN 2: NỘI DUNG ............................................................................................... 6 CHƯƠNG I: CỞ SỞ KHOA HỌC ......................................................................... 6 1. Cơ sở lí luận .................................................................................................... 6 1.1.Tổng quan lịch sử nghiên cứu dạy học theo chủ đề ..................................... 6 1.1.1. Trên thế giới ............................................................................................... 6 1.1.2. Ở Việt Nam ................................................................................................ 6 1.1.3. Tại Nghệ An ........................................................................................... 6 1.2. Một số khái niệm và thuật ngữ liên quan đến đề tài ................................... 7 1.2.1. Năng lực .................................................................................................. 7 1.2.2. Phẩm chất ............................................................................................... 9 1.2.3. Dạy học theo chủ đề .............................................................................. 9 1.2.4. Định hướng dạy học hình thành và phát triển năng lực cho học sinh trong môn sinh học .......................................................................................... 10 1.2.5. STEM .................................................................................................... 11 1.2.6. Ceminar ................................................................................................. 11 2. Cơ sở thực tiễn ............................................................................................... 11 2.1. Cơ sở thực tiễn dạy học theo chủ đề ..................................................... 11
2.2. Nguyên tắc giáo dục phát triển năng lực của HS ....................................... 12 2.3. Đặc trưng cơ bản của đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng hình thành và phát triển năng lực ...................................................................... 12 2.4. Thực trạng ứng dụng việc dạy học theo chủ đề trong bộ môn Sinh hoc hiện nay. .............................................................................................................. 13 2.4.1.Thực trạng ............................................................................................. 13 2.4.2. Tình hình ứng dụng việc dạy học theo chủ đề trong bộ môn Sinh học hiện nay ........................................................................................................... 14 2.4.3. Những thuận lợi và khó khăn khi thực hiện dạy học theo chủ đề đối với bộ môn Sinh học bậc THPT .................................................................... 15 2.4.4. Một số định hướng khi xây dựng chủ đề dạy học trong bộ môn Sinh học ................................................................................................................... 16 2.5. Các bước xây dựng, soạn giảng chủ đề dạy học trong bộ môn Sinh học bậc THPT và những yếu tố ảnh hưởng đến việc khai thác hiệu quả tiết dạy học theo chủ đề .................................................................................................. 17 2.5.1. Các bước cơ bản xây dựng chủ đề dạy học ...................................... 17 2.5.2. Những yếu tố ảnh hưởng đến việc khai thác hiệu quả tiết dạy học theo chủ đề ..................................................................................................... 17 TIỂU KẾT CHƯƠNG I ......................................................................................... 18 CHƯƠNG II: THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG CHỦ ĐỀ DẠY HỌC .......................... 19 “CẤU TRÚC CỦA TẾ BÀO” ................................................................................. 19 BƯỚC 1 : XÁC ĐỊNH CHỦ ĐỀ ...................................................................... 19 I. Nội dung chu đê. ̉ ̀.............................................................................................. 19 ̉ ̀ 1.1. Tên chu đê : “Cấu trúc của tế bào” ............................................................. 19 1.2. Nội dung chi tiết của chủ đề ...................................................................... 19 1.3. Thời lượng .................................................................................................. 19 II. Mục tiêu chủ đề ............................................................................................. 19 2.1. Kiến thức .................................................................................................... 19 2.2. Kĩ năng ........................................................................................................ 20 2.3. Thái độ ......................................................................................................... 20 2.4. Định hướng phát triển năng lực ................................................................. 20
2.5. Phương pháp dạy học ................................................................................. 22 BƯỚC 2. MÔ TẢ CÁC MỨC ĐỘ NHẬN THỨC VÀ NĂNG LỰC ĐƯỢC HÌNH THÀNH ................................................................................................... 23 BƯỚC III. KẾ HOẠCH THỰC HIỆN CHỦ ĐỀ .............................................. 25 BƯỚC IV . THIẾT KẾ TIẾN TRINH DẠY HỌC ........................................... 26 27 ................................................................................................................................. TIỂU KẾT CHƯƠNG II ........................................................................................ 44 CHƯƠNG III. THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG CÁC TIÊU CHÍ ĐÁNH GIÁ NĂNG LỰC ......................................................................................................................... 45 1. Yêu cầu cần đạt ............................................................................................. 45 2. Thiết kế các bảng tiêu chí đánh giá ............................................................... 45 3. Các công cụ đánh giá sản phẩm báo cáo, năng lực hợp tác .......................... 46 TIỂU KẾT CHƯƠNG III ....................................................................................... 46 CHƯƠNG IV. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ....................................................... 47 1. Mục đích thực nghiệm ................................................................................... 47 2. Nội dung thực nghiệm .................................................................................... 47 2.1. Tại lớp học .................................................................................................. 47 2.2. Tại phòng hội đồng trường ........................................................................ 47 2.3. Tại phòng trực tuyến ................................................................................... 47 3. Đánh giá kết quả thực nghiệm ...................................................................... 47 3.1. Tại lớp học .................................................................................................. 47 3.1.1. Kết quả thực nghiệm về 3 tiêu chí đánh giá .......................................... 47 3.1.2. Kết quả thực nghiệm STEM làm mô hình cấu trúc tế bào ................ 49 3.2. Tại phòng hội đồng, Tại phòng trực tuyến ................................................ 50 TIỂU KẾT CHƯƠNG IV ...................................................................................... 50 PHẦN III: KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ............................................................... 52 3.1. Kết luận. ...................................................................................................... 52 3.2. Kiến nghị ...................................................................................................... 52 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................... 53
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Viết tắt Viết đầy đủ GV Giáo viên GDPT Giáo dục phổ thông GDTX Giáo dục thường xuyên HS Học sinh HĐ Hoạt động KTĐG Kiểm tra đánh giá ND Nội dung SGK Sách giáo khoa SL Số lượng SKKN Sáng kiến kinh nghiệm THPT Trung học phổ thông TN Thực nghiệm
DANH MỤC BẢNG BIỂU
DANH MỤC HÌNH ẢNH Hình 1. Ô chữ..........................................................................................................27 Hình 2. Đáp án trò chơi ô chữ.................................................................................27 Hình 3. Thí nghiệm thẩm thấu ở mẫu vỏ bưởi................................................32 Hình 4. Các nhóm thảo luận...................................................................................34 Hình 5. Giáo viên nêu câu hỏi tình huống..............................................................34 Hình 6. HS chơi trò chơi chạy tiếp sức.................................................................34 Hình 7. Trình bày kết quả hoạt động nhóm..........................................................35 Hình 8. Nguyên liệu chuẩn bị quan sát qua KHV..................................................36 Hình 9. Hoạt động nhóm nhỏ.................................................................................37 Hình 10. Các nhóm trưng bày sản phẩm → HS quan sát.......................................37 Hình 11. Phối hợp chụp lại hình ảnh quan sát được............................................37 Hình 12. Kết quả quan sát được ở tiêu bản lá cây lẻ bạn....................................38 Hình 13. HS xin ý kiến chọn nhóm hợp tác...........................................................40 Hình 14. HS thảo luận nhóm tại nhà.....................................................................41 Hình 15. Thiết kế mô hình tế bào tại lớp theo nhóm ...........................................41 Hình 16. Hình ảnh hoạt động của các nhóm HS...................................................42 Hình 17. Hoạt động STEM cấu trúc tế bào...........................................................42 Hình 18. Thuyết trình phản biện .........................................................................43 Hình 19. Sản phẩm của HS....................................................................................43 Hình 20. Kết quả đánh giá năng lực hợp tác của HS............................................48 Hình 21. Kết quả đánh giá năng lực giải quyết vấn đề của HS..........................48 Hình 22. Kết quả đánh giá năng lực tư duy sáng tạo của HS...............................49 Hình 23. Xây dựng tiết học hạnh phúc..................................................................50
PHẦN 1: MỞ ĐẦU 1.1. Lý do chọn đề tài Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Chỉ thị 16/CTTTg ngày 4/5/2017 chỉ đạo các bộ, ngành, địa phương triển khai đồng bộ nhiều giải pháp nhằm tăng cường năng lực tiếp cận cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư (còn gọi là cách mạng công nghiệp 4.0) [1]. Định hướng quan trọng trong đổi mới phương pháp dạy học (PPDH) là phát huy tính tích cực, tự lực và sáng tạo, phát triển năng lực hành động, năng lực cộng tác làm việc của người học. Công văn 3280 /BGDĐT–GDTrH về việc hướng dẫn điều chỉnh nội dung dạy học cấp THCS, THPT, ngày 27 tháng 8 năm 2020 chú trọng dạy học theo hướng tích hợp chủ đề dạy học [8]. Để thực hiện tốt mục tiêu về đổi mới căn bản, toàn diện GD&ĐT theo Nghị quyết số 29 của Hội nghị Trung ương 8, khóa XI, cần có nhận thức đúng về bản chất của đổi mới phương pháp, cách thức dạy học theo định hướng phát triển năng lực người học. Phương pháp dạy học theo chủ đề là sự kết hợp giữa mô hình dạy học truyền thống và hiện đại, ở đó giáo viên không dạy học chỉ bằng cách truyền thụ kiến thức mà còn hướng dẫn học sinh tự lực tìm kiếm thông tin, sử dụng kiến thức vào giải quyết các nhiệm vụ có ý nghĩa thực tiễn [4]. Với phương pháp này học sinh được học tập theo từng chủ đề và nghiên cứu sâu các chủ đề dưới hướng dẫn của giáo viên, học sinh có nhiều cơ hội làm việc theo nhóm để giải quyết những vấn đề xác thực, có hệ thống và liên quan đến nhiều kiến thức khác nhau. Sinh học là môn học được lựa chọn trong nhóm môn khoa học tự nhiên ở giai đoạn định hướng nghề nghiệp. Hình thành và phát triển ở học sinh năng lực sinh học đồng thời góp phần cùng các môn học khác hình thành, phát triển ở HS các phẩm chất chủ yếu và năng lực chung. Vì vậy! việc đổi mới phương pháp dạy học là tất yếu, cấp thiết, là yêu cầu mang tính đột phá là xu thế chung của giáo dục thế giới mà theo định hướng của UNESCO gồm bốn trụ cột đó là “Học để biết, học để làm, học để chung sống, học để tự khẳng định mình”. Tuy nhiên, việc tiếp cận áp dụng, triển khai dạy học theo chủ đề đến từng môn học, từng giáo viên đang còn gặp nhiều khó khăn, thiếu nhiều kinh nghiệm trong xây dựng và soạn bài giảng đặc biệt trong bộ môn Sinh học, đa số giáo viên vẫn còn quen theo dạy học truyền thống, ngại thay đổi phương pháp sợ mất thời gian chuẩn bị trong dạy học. Xuất phát từ yêu cầu đổi mới dạy học, từ chương trình giáo dục phổ thông mới, từ giá trị của mô hình dạy học theo chủ đề, từ thực trạng của bộ môn Sinh học bậc THPT nên tôi đã chọn đề tài: Thiết kế hoạt động dạy học chủ đề “cấu trúc tế bào” trong sinh học 10 THPT theo định hướng hình thành và 1
phát triển năng lực cho học sinh. 1.2. Mục đích, nhiệm vụ của đề tài Nghiên cứu thực trạng về dạy học theo chủ đề trong bộ môn Sinh học hiện nay ở một số trường trung học phổ thông trên địa bàn tỉnh Nghệ An. Từ đó, đưa ra giải pháp xây dựng ,nêu được những yếu tố ảnh hưởng đến việc khai thác hiệu quả tiết dạy học theo chủ đề hiện nay. Thông qua thiết kế và soạn giảng chủ đề “Cấu trúc của tế bào” – Sinh học 10 bậc THPT để hướng tới các mục tiêu: chủ động chiếm lĩnh nội dung kiến thức khoa học, hiểu biết tiến trình khoa học và rèn luyện các kĩ năng tiến trình khoa học như: quan sát, tự nghiên cứu tài liệu, thu thập thông tin dữ liệu; xử lý thông tin (so sánh, sắp xếp, phân loại, liên hệ thông tin); suy luận, áp dụng, chủ động tiến hành hoạt động ceminar, STEM liên hệ thực tiễn nhằm hướng tới việc hình thành và phát triển năng lực cho học sinh THPT. Nhân rộng và chia sẻ nội dung hoạt động thông qua các trang mạng xã hội như Facebook, Zalo, Gmail…để khẳng định tính đúng đắn, tính mới của đề tài đồng thời xin sự góp ý, bổ sung để hoàn thiện nội dung đề tài. 1.3. Đối tượng, phạm vi, thời gian nghiên cứu 1.3.1. Đối tượng HS khối 10 tại các trường THPT. 1.3.2. Phạm vi nghiên cứu Tại 03 trường THPT trong tỉnh Nghệ An: THPT Thái Hoà, THPT Tây Hiếu, THPT Đông Hiếu. Kiến thức bài 7, 8, 9, 10 trong chương II Cấu trúc của tế bào, thuộc phần ̣ ế bào, SGK Sinh hoc 10 b hai Sinh hoc t ̣ ậc THPT. 1.3.3. Kế hoạch thời gian thực hiện Thời gian Nội dung Tháng 9/2020 – Viết đề cương và triển khai sáng kiến trong giai đoạn thử 12/ 2020 nghiệm, khảo sát và đánh giá kết quả đạt được. Tháng 01/2021– Tiếp tục áp dụng sáng kiến để kiểm định độ tin cậy của 02/ 2021 các giải pháp đề ra. Tháng 3/2021 Hoàn thành sáng kiến kinh nghiệm. Bảng 1. Kế hoạch thời gian thực hiện đề tài 1.4. Phương pháp nghiên cứu 1.4.1. Phương pháp nghiên cứu lý thuyết 2
Thông qua nghiên cứu tài liệu, phân tích chương trình GDPT mới liên quan đến đề tài từ đó giúp phân tích, tổng hợp, phân loại, hệ thống lý thuyết và xây dựng mô hình hóa mô hình đối tượng nghiên cứu. Trên cơ sở đó: Lập kế hoạch nghiên cứu; Chia giai đoạn nghiên cứu. Soạn thảo nội dung nghiên cứu; tài liệu tham khảo. 1.4.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn 1.4.2.1. Thực hành làm tiêu bản tạm thời và quan sát tiêu bản dưới kính hiển vi * Chuẩn bị của giáo viên khi cho học sinh làm thực hành về quan sát tiêu bản dưới kính hiển vi tế bào nhân sơ và tế bào nhân thực. (Có 8 nhóm) 10 bộ kính hiển vi quang học có vật kính ×10, ×40, thị kính ×10, ×15. Mỗi nhóm 01 bộ thực hành bao gồm: lam kính 10 cái; lamen 1 hộp; nước cất 20ml; dao lam 10 cái; ống hút 2 cái; giấy thấm; 1 hộp tăm bông; kim mũi mác 4 cái. Mẫu vật: váng nước muối dưa cà/ lá lẻ bạn hoặc thài lài tía/ niêm mạc miệng của người. * GV hướng dẫn cho HS cách sử dụng kính hiển vi; cách làm tiêu bản tạm thời và quan sát kính hiển vi. 1.4.2.2. STEM mô hình cấu trúc tế bào từ nguyên liệu đất nặn * Bước 1. Xác định vấn đề/ tiêu chí sản phẩm: mô hình cấu trúc một loại tế bào. * Bước 2. Nghiên cứu kiến thức nền. * Bước 3. Lựa chọn bản thiết kế. * Bước 4. Chế tạo và thử nghiệm sản phẩm. * Bước 5. Trưng bày sản phẩm và đánh giá. 1.4.2.3. Thực nghiệm 1.4.2.3.1. Tại lớp học * Phương pháp chọn trường, lớp thực nghiệm Chúng tôi đã tiến hành dạy học ở 03 trường THPT trong tỉnh Nghệ An: THPT Thái Hoà, THPT Tây Hiếu, THPT Đông Hiếu. Trường Số GV tham Số GV dạy môn sinh Số HS tham gia khảo THPT gia khảo sát tham gia khảo sát sát và TN Thái Hoà 15 5 10H 40 em Tây Hiếu 15 5 10K 39 em Đông Hiếu 15 5 10C2 41 em 3
Bảng 2. Thông tin điều tra thực nghiệm * Phương pháp bố trí thực nghiệm Các lớp tham gia trong đợt thực nghiệm được chọn ngẫu nhiên mỗi trường 1 lớp TN, ở các lớp dạy TN chúng tôi sử dụng các giáo án được soạn theo hướng dạy học chủ đề, thiết kế theo hướng phát triển năng lực. * Phương pháp kiểm tra đánh giá Quá trình đánh giá năng lực HS ở ba giai đoạn đầu TN( hoạt động khởi động), giữa TN (hình thành kiến thức và năng lực giải quyết vấn đề) và cuối TN (luyện tập – vận dụng) bằng các tiêu chí đánh giá cụ thể từng hoạt động được thiết kế trong đề tài này. * Phương pháp phân tích kết quả TN Phân tích số liệu thu được bằng phần mềm Microsoft excel. 1.4.2.3.2. Tại phòng hội đồng Được sự nhất trí cao của Ban giám hiệu nhà trường, chúng tôi đã tổ chức các buổi Cemina, chuyên đề về khái thác chủ đề dạy học, hoạt động giáo dục STEM và lồng ghép được nội dung đã thực hiện về chủ đề “Cấu trúc tế bào” tại phòng hội đồng trường để phổ biến chia sẻ đến đông đảo các giáo viên trong trường và các GV cốt cán tổ tự nhiên của 3 trường THPT lân cận trên địa bàn. 1.4.2.3.3. Tại phòng trực tuyến Sử dụng hệ thống máy chiếu, máy tính và các thiết bị khác để lan toả hình ảnh về quy trình, kết quả đạt được là những cái tinh hoa nhất mà đề tài có được lên các trang mạng xã hội với mục đích thổi một “luồng khí mới” kích thích sự đam mê, nhiệt huyết, tận tâm với nghề của các giáo viên trong dạy học môn sinh học nói riêng và nền giáo dục phổ thông nói chung. 1.5. Giả thiết khoa học Nếu xác định được quy trình và thiết kế được chuỗi hoạt động dạy học theo chủ đề khi khai thác nội dung “cấu trúc tế bào” sinh học10 THPT thì sẽ hình thành và phát triển được các năng lực học tập tích cực cho học sinh. 1.6. Đóng góp mới của đề tài Vận dụng các phương pháp, hình thức tổ chức giáo dục kết hợp với hoạt động thực hành, STEM, ceminar một cách linh hoạt, sáng tạo, phù hợp với mục tiêu của chương trình giáo dục phổ thông mới, đề tài đã xây dựng và tổ chức dạy học chủ đề “ Cấu trúc của tế bào” sinh học 10 THPT bổ sung vào kho tài liệu dạy học tích cực trong môn sinh học hiện nay còn hạn chế về số lượng và 4
chất lượng . Dạy học chủ đề đáp ứng được mục tiêu của đổi mới toàn diện về giáo dục hiện đại mà trong Nghị quyết 29NQ/TW, Nghị quyết 88, nghị quyết 404, Chỉ thị 16/CTTTg nêu ra. Phù hợp với thời đại công nghiệp hoá hiện đại hoá 4.0, đúng với xu thế phát triển của thế giới. Thông qua đề tài nghiên cứu tổ chức lan toả đề tài bằng cá buổi thảo luận, chia sẽ kinh nghiệm với đồng nghiệp tại phòng hội đồng trường, chia sẻ trên các trang web chính thống nhằm giúp người dạy và người học tiếp cận với xu thế dạy học trong chương trình giáo dục THPT mới, dạy kết nối, hướng người học biết kết nối các chủ đề tích hợp nội dung kiến thức đã học để có năng lực giải quyết các vấn đề về nhận thức thế giới, vận dụng khoa học kĩ thuật, công nghệ vào đời sống xã hội. 1.7. Cấu trúc của sáng kiến kinh nghiệm Ngoài phần mở đầu và kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung của sáng kiến kinh nghiệm gồm 4 chương: Chương I. Cơ sở khoa học Chương II. Thiết kế và sử dụng chủ đề dạy học “Cấu trúc tế bào” Chương III. Thiết kế và sử dụng các tiêu chí đánh giá năng lực Chương IV. Thực nghiệm sư phạm 5
PHẦN 2: NỘI DUNG CHƯƠNG I: CỞ SỞ KHOA HỌC 1. Cơ sở lí luận 1.1.Tổng quan lịch sử nghiên cứu dạy học theo chủ đề Tổ chức dạy học theo chủ đề là xu thế dạy học hiện đại, nó đang được nghiên cứu và áp dụng vào trường học ở nhiều nước trên thế giới trong đó có Việt Nam. 1.1.1. Trên thế giới Tư tưởng dạy học theo chủ đề bắt đầu từ thập niên 60 của thế kỷ XX, theo đó vào tháng 9 năm 1968, hội nghị dạy học theo chủ đề đã được Hội đồng Liên quốc gia về giảng dạy khoa học tổ chức tại Varna (Bungari) với sự bảo trợ của UNESCO; Theo cuốn EsbjornHargens, 2010 về lí thuyết chủ đề tích hợp được áp dụng hơn 35 lĩnh vực chuyên môn và học thuật khác nhau, lý thuyết này được ứng dụng vào giáo dục và trở thành một trào lưu về lí luận dạy học phổ biến trên thế giới hiện nay; Hội thảo quốc tế chào đón thế kỉ XXI có tên “kết nối hệ thống tri thức trong một thế giới học tập” với sự tham gia của gần 400 nhà giáo dục thuộc 18 quốc gia được tổ chức từ ngày 68/12/2000 tại Manila (Philippines) theo đó một trong những nội dung chính được thảo luận sôi nổi tại hội thảo này là con đường và cách thức kết nối hệ thống tri thức hướng vào người học trong thời đại mới, để đáp ứng nhu cầu đó đòi hỏi tư duy của người học phải là một mạch kiến thức liên tục, hệ thống, mạch lạc và phương pháp áp dụng tối ưu là tích hợp theo chủ đề dạy học. Nhiều nước trên thế giới như Mỹ, Nhật bản, Australia... áp dụng tích hợp chủ đề dạy học vào trong các trường học. Ở Australia nền giáo dục phổ thông xác định rõ “...Chương trình giáo dục tích hợp chủ đề dạy học là hệ thống giảng dạy tích hợp đa ngành, trong hệ thống đó tầm quan trọng của việc phát triển và ứng dụng kĩ thuật được chú trọng...” [5]. 1.1.2. Ở Việt Nam Dạy học theo chủ đề bắt đầu nghiên cứu và áp dụng từ những năm của thập kỷ 90 trở lại đây. Hiện nay Đảng và Nhà nước rất chú trọng đến vấn đề này thông qua nội dung thể hiện ở các văn kiện Nghị quyết như Nghị quyết số 29 của Hội nghị Trung ương 8, khóa XI; Nghị quyết 88 của Quốc hội và quyết định số 404 của Thủ tướng Chính phủ; Chỉ thị 16/CTTTg ngày 4/5/2017 của Thủ tướng Chính phủ về đổi mới phương pháp, cách thức dạy học theo định hướng phát triển năng lực cho người học. 1.1.3. Tại Nghệ An Đã có nhiều công trình nghiên cứu của các nhà nghiên cứu giáo dục, giảng 6
viên, giáo viên đóng góp cho kho tài liệu quý về đổi mới phương pháp dạy học theo hướng dạy học tích hợp theo chủ đề. Nghiên cứu 2 năm trở lại đây năm 2019, 2020 chúng tôi thu thập được một số đề tài nghiên cứu rất có giá trị liên quan đến chủ đề dạy học thuộc bộ môn sinh học THPT như sau: Dạy học chủ đề bài “Tiêu hoá ở động vật” trong sinh học 11 theo định hướng hình thành và phát triển năng lực học sinh; Tác giả: Nguyễn Cảnh Hiếu; Trường THPT Tân Kỳ SKKN năm 2019. Tổ chức các hoạt động học tập chủ đề quần thể sinh vật sinh học 12 nhằm phát triển năng lực của học sinh; Tác giả: Phạm Thị Kim Nhâm; Trường THPT Anh Sơn 2 – SKKN năm 2019. Bồi dưỡng và phát triển năng lực tự học cho học sinh THPT thông qua dạy học chủ đề “Sinh sản” sinh học 11; Tác giả: Phạm Hồng Thái; Trường THPT Quỳnh Lưu 4– SKKN năm 2020. Thiết kế các hoạt động để dạy học chủ đề sinh sản hữu tính ở động vật (sinh học 11 cơ bản) nhằm phát huy tính tích cực của học sinh. Tác giả: Phạm Thị Giang; Trường THPT Nguyễn Xuân Ôn – SKKN năm 2020. Kinh nghiệm dạy chủ đề dinh dưỡng khoáng ở thực vật sinh học 11 cơ bản; Tác giả: Nguyễn Thị Phương; Trường THPT Tương Dương 1 – SKKN năm 2020. Ứng dụng đổi mới phương pháp dạy học theo chủ đề trong môn sinh học 11 THPT; Tác giả: Nguyễn Thị Lan; Trường THPT Cửa Lò 2 – SKKN năm 2020. Dạy học chủ đề phân bào (sinh học tế bào sinh học 10) theo định hướng phát triển năng lực của học sinh; Tác giả: Trần Thị Thu Hiền; Trường THPT Diễn Châu 2 – SKKN năm 2020. Như vậy! Dạy học theo chủ đề là mô hình dạy học rất được toàn ngành Giáo dục quan tâm và từng bước hoàn thiện, phù hợp với mục tiêu giáo dục và xu thế phát triển của thời đại. Đây là yêu cầu mang tính đột phá của công cuộc đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục. Dạy học theo chủ đề ở bậc THPT là việc “thổi hơi thở” của cuộc sống vào kiến thức cổ điển, nâng cao chất lượng “cuộc sống thật” trong các bài học. 1.2. Một số khái niệm và thuật ngữ liên quan đến đề tài 1.2.1. Năng lực Năng lực là thuộc tính cá nhân được hình thành, phát triển nhờ tố chất sẵn có và quá trình học tập, rèn luyện, cho phép con người huy động tổng hợp các kiến thức, kĩ năng và các thuộc tính cá nhân khác như: hứng thú, niềm tin, ý chí... thực hiện thành công một loạt hoạt động nhất định, đạt kết quả mong muốn 7
trong điều kiện cụ thể [6,Tr5]. “Năng lực là khả năng hành động hiệu quả bằng sự cố gắng dựa trên nhiều nguồn lực. Những khả năng này được sử dụng một cách phù hợp, bao gồm tất cả những gì học được từ nhà trường cũng như những kinh nghiệm của HS; những kĩ năng, thái độ và sự hứng thú; ngoài ra còn có những nguồn bên ngoài chẳng hạn như bạn cùng lớp, thầy cô giáo, các chuyên gia hoặc các nguồn thông tin khác” [9,Tr9]. Chương trình giáo dục phổ thông mới (2018) hình thành và phát triển cho học sinh những năng lực cốt lõi sau: *Năng lực chung được hình thành và phát triển thông qua tất cả các môn học và hoạt động giáo dục: năng lực tự chủ và tự học, năng lực giao tiếp và hợp tác, năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo. *Năng lực đặc thù được hình thành, phát triển chủ yếu thông qua một số môn học và hoạt động giáo dục nhất định: năng lực ngôn ngữ, năng lực tính toán, năng lực khoa học, năng lực công nghệ, năng lực tin học, năng lực thẩm mĩ, năng lực thể chất. Tài liệu OECD (Organization for Economic Cooperation and Development) đưa ra 3 nhóm năng lực cốt lõi là: *Sử dụng có tính tương tác các phương tiện thông tin và công cụ, bao gồm: khả năng sử dụng và tương tác ngôn ngữ, kí hiệu và văn bản; khả năng sử dụng tương tác tri thức và thông tin; khả năng sử dụng các tương tác công nghệ. *Tương tác trong các nhóm không đồng nhất, bao gồm: khả năng duy trì các mối quan hệ tốt với người khác; khả năng hợp tác; khả năng giải quyết các xung đột. *Khả năng hành động tự chủ, bao gồm: khả năng hành động trong các nhóm phức hợp; khả năng tổ chức và thực hiện các kế hoạch về cuộc sống và dự án cá nhân; khả năng nhận thức các quyền, lợi ích, giới hạn và nhu cầu cá nhân. Đây là những năng lực chung mà tất cả các môn học và hoạt động giáo dục đều cần và có thể hình thành, phát triển ở học sinh. Dựa vào bản chất của các nhóm năng lực này, chương trình GDPT mới của Việt Nam đã đặt lại tên và thay đổi vị trí sắp xếp các năng lực cho phù hợp với quan niệm truyền thống. EU (European Union) đưa ra 8 năng lực cốt lõi: giao tiếp bằng tiếng mẹ đẻ; giao tiếp bằng tiếng nước ngoài; năng lực toán học; năng lực kĩ thuật số; năng lực học tập; năng lực xã hội và công dân; sáng kiến và tinh thần kinh doanh; ý thức văn hoá và khả năng biểu đạt văn hoá. Có thể thấy 3 năng lực chung và 7 năng lực chuyên môn mà chương trình GDPT mới năm 2018 của Việt Nam nêu ra cơ bản đúng với quan niệm cốt lõi 8
của OECD và EU. 1.2.2. Phẩm chất Trong tiếng việt, phẩm chất được hiểu là “cái làm nên giá trị của người hay vật”. Tâm lí học phân biệt phẩm chất tâm lí “ những đặc điểm thuộc tính tâm lí nói lên mặt đức của một nhân cách” với phẩm chất trí tuệ “những đặc điểm bảo đảm cho hoạt động nhận thức của một người đạt kết quả tốt bao gồm những phẩm chất của tri giác (óc quan sát), của trí nhớ (nhớ nhanh, chính xác...). Như vậy, đặt trong sự đối sánh với năng lực, khái niệm phẩm chất nêu trong các văn kiện của Đảng và Nhà nước về đổi mới theo chương trình giáo dục phổ thông mới có nghĩa là đạo đức. Yêu cầu “ phát triển toàn diện về phẩm chất và năng lực” là sự tiếp nối truyền thống xây dựng con người toàn diện có cả đức và tài, vừa hồng vừa chuyên của dân tộc. Trong giáo dục cũng như trong đời sống, phẩm chất (đức) được đánh giá bằng hành vi, còn năng lực (tài) được đánh giá bằng hiệu quả của hành động. Trong chương trình GDPT 2018, phẩm chất của người học được hình thành và phát triển bằng hai con đường: *Thông qua kiến thức một số môn học.Ví dụ, tinh thần yêu nước có thể được hun đúc thông qua môn Lịch sử, Giáo dục công dân, Giáo dục quốc phòng an ninh. Hoạt động trải nghiệm thông qua các môn Địa lý, Sinh học...phần lớn các môn học này bồi dưỡng cho HS lòng nhân ái, khoan dung, ý thức tôn trọng các nền văn hoá, tôn trọng sự khác biệt giữa mọi người, quy luật của tự nhiên. *Thông qua phương pháp giáo dục.Ví dụ, tính chăm chỉ, thái độ trung thực và tinh thần trách nhiệm từng bước được hình thành và phát triển thông qua lao động học tập hàng ngày dưới sự hướng dẫn của các thầy, cô.Tinh thần yêu nước và lòng nhân ái chỉ có thể được hình thành thông qua các hoạt động thực tế. 1.2.3. Dạy học theo chủ đề Dạy học theo chủ đề (Themes based leraning) là hình thức tìm tòi những khái niệm, tư tưởng, đơn vị kiến thức, nội dung bài học, chủ đề có sự giao thoa, tương đồng lẫn nhau, dựa trên cơ sở các mối liên hệ về lí luận và thực tiễn được đề cập đến trong các môn học hoặc các hợp phần của môn học đó (tức là con đường tích hợp những nội dung từ một số đơn vị, bài học, môn học có liên hệ với nhau) làm thành nội dung học trong một chủ đề có ý nghĩa hơn, thực tế hơn, nhờ đó học sinh có thể tự hoạt động nhiều hơn để tìm ra kiến thức và vận dụng vào thực tiễn. Dạy học theo chủ đề là sự kết hợp giữa mô hình dạy học truyền thống và hiện đại, ở đó giáo viên không dạy học chỉ bằng cách truyền thụ (xây dựng) kiến thức mà chủ yếu là hướng dẫn học sinh tự lực tìm kiếm thông tin, sử dụng kiến thức vào giải quyết các nhiệm vụ có ý nghĩa thực tiễn [11]. 9
Thay cho việc dạy học đang được thực hiện theo từng bài/ tiết trong SGK như hiện nay, các tổ/nhóm chuyên môn căn cứ vào chương trình và SGK hiện hành, lựa chọn nội dung để xây dựng các chủ đề dạy học phù hợp với việc sử dụng phương pháp dạy học tích cực trong điều kiện thực tế của nhà trường. Hiện nay, có ba lý do quan trọng cần lưu tâm giải pháp đổi mới việc dạy học và đặt chúng ta phải nghĩ đến một giải pháp làm thế nào để đáp ứng và giải quyết được ba vần đề này, chính là: Một, trước yêu cầu đổi mới căn bản, toàn diện về Giáo dục trong đó chú trọng đổi mới phương pháp, cách tiếp cận dạy học theo định hướng phát huy tính tích cực của học sinh. Hai, tính giới hạn về định lượng nội dung trong sách giáo khoa và quá trình bùng nổ thông tin, tri thức kèm theo đó là nhu cầu cập nhật kiến thức vô hạn đối với sự học của người học. Ba, với cách tiếp cận giảng dạy truyền thống hiện có, liệu chúng ta đủ khả năng để thực hiện các mục tiêu dạy học tích cực như: tăng cương tích hợp các vấn đề cuộc sống, thời sự vào bài giảng; tăng cường sự vận dụng kiến thức của học sinh sau quá trình học vào giải quyết các vấn đề thực tiễn; rèn luyện các kĩ năng sống phong phú vốn rất cần cho người học hiện nay [11]. Do đó, dạy học theo chủ đề với những lợi thế về đặc điểm như đã so sánh ở trên so với dạy học theo cách tiếp cận truyền thống, đặc biệt là nó có thể giải quyết được ba vấn đề trên, chính là bước chuẩn bị tương đối phù hợp cho đổi mới chương trình và sách giáo khoa trong thời gian tới. 1.2.4. Định hướng dạy học hình thành và phát triển năng lực cho học sinh trong môn sinh học Việc dạy học định hướng phát triển năng lực trong môn Sinh học được thể hiện ở trong các thành tố quá trình dạy học như sau: Về mục tiêu dạy học: Ngoài các yêu cầu về mức độ nhận biết, tái hiện kiến thức cần có những mức độ cao hơn như vận dụng kiến thức trong các tình huống, các nhiệm vụ gắn với thực tế. Các mục tiêu này đạt được thông qua các hoạt động trong và ngoài nhà trường. Về phương pháp dạy học: Ngoài cách dạy học thuyết trình cung cấp kiến thức cần tổ chức hoạt động dạy học thông qua trải nghiệm, giải quyết những nhiệm vụ thực tiễn. Như vậy, thông thường qua một hoạt động học tập, học sinh sẽ được hình thành và phát triển không phải một loại năng lực mà là được hình thành đồng thời nhiều năng lực hoặc nhiều năng lực thành tố mà ta không cần (và cũng không thể) tách biệt từng thành tố trong quá trình dạy học. Về kiểm tra đánh giá: Về bản chất đánh giá năng lực cũng phải thông qua 10
đánh giá khả năng vận dụng kiến thức và kỹ năng thực hiện nhiệm vụ của HS trong các loại tình huống phức tạp khác nhau. Trong chuẩn năng lực đều có những nhóm năng lực chung. Nhóm năng lực chung này được xây dựng dựa trên yêu cầu của nền kinh tế xã hội ở mỗi nước. Trên cơ sở năng lực chung, các nhà lí luận dạy học bộ môn cụ thể hóa thành những năng lực chuyên biệt [2]. 1.2.5. STEM STEM là thuật ngữ viết tắt của các từ Science (Khoa học), Technology (Công nghệ), Engineering (Kĩ thuật) và Mathematics (Toán học) thường được sử dụng khi bàn đến các chính sách phát triển về Khoa học, Công nghệ, Kĩ thuật và toán học của mỗi quốc gia, là quy trình sáng tạo ra kiến thức. Sử dụng kiến thức khoa học, kiến thức toán học nhằm giải quyết các vấn đề mới. Mỗi bài học STEM đề cập đến một vấn đề tương đối trọn vẹn, đòi hỏi HS phải hoc và sử dụng kiến thức thuộc các môn học trong chương trình để giải quyết vấn đề đó, giáo dục STEM đảm bảo giáo dục toàn diện, nâng cao hứng thú học tập của HS, hình thành và phát triển năng lực phẩm chất cho HS, kết nối trường học với cộng đồng đặc biệt có vai trò trong hướng nghiệp và phân luồng HS.[11] 1.2.6. Ceminar Ceminar là một dạng hội thảo, nghiên cứu chuyên đề hay đơn giản là một buổi báo cáo kết quả nhiệm vụ nghiên cứu học tập của một nhóm mà trong đó người học chính là người phải chủ động hoàn toàn mọi bước từ khâu chuẩn bị tài liệu học tập đến trình bày nội dung và đưa dẫn chứng. Tiếp đó là trao đổi, thảo luận với các thành viên của các nhóm khác từ đó kết luận nội dung nghiên cứu, đề xuất hướng phát triển mở rộng nội dung. 2. Cơ sở thực tiễn 2.1. Cơ sở thực tiễn dạy học theo chủ đề Cần khẳng định rằng, mục tiêu giáo dục hiện nay của chúng ta đã bắt đầu chuyển hướng sang chú trọng tới định hướng phát triển năng lực học sinh. Theo đó, chúng ta kì vọng vào quá trình dạy học, kiểm tra đánh giá chú trọng tăng cường tính vận dụng kiến thức vào giải quyết những vấn đề thực tiễn của người học và nhờ vào quá trình đó các năng lực được hình thành [11]. Thực tế trên cho thấy, khi giải quyết một vấn đề trong thực tiễn, bao gồm cả tự nhiên và xã hội, đòi hỏi học sinh phải vận dụng kiến thức tổng hợp hoặc liên quan đến nhiều kiến thức đơn môn hoặc đa môn. Vì vậy, dạy học cần phải tăng cường theo hướng tích hợp đa chiều, liên môn. Do đó, hệ quả là buộc chúng ta phải xây dựng các chủ đề để tiến hành dạy học. Tất nhiên, việc xây dựng các chủ đề trong dạy học cũng không tham vọng sẽ giải quyết việc đưa toàn bộ thực tiễn vào chương trình, thậm chí mô hình này cũng chưa thể tạo ra 11
một phương pháp giáo dục hoàn toàn mới, nhưng quan trọng hơn hết chính là nó mở đường cho giáo viên và học sinh tiếp cận với kiến thức theo một hướng khác. Không phải là sự thụ động mà là chủ động của học sinh. Không phải là sự tiếp nhận kiến thức sau khi học mà có thể là ngay khi làm nhiệm vụ học. Nó cũng không chỉ dừng ở mục tiêu “đầu vào” về kiến thức mà nó còn hướng tới định hướng “đầu ra” (tức khả năng vận dụng kiến thức vào giải quyết thực tiễn, nhờ vào việc xác định các năng lực cần phát triển song song với những mục tiêu về chuẩn nội dung kiến thức, kĩ năng trong chương trình học [5]. 2.2. Nguyên tắc giáo dục phát triển năng lực của HS Một là tất cả học sinh có thể học: tất cả HS sẽ tiến bộ nếu được dạy theo cách thích hợp ở một mức độ thích hợp. Hai là phát triển không phải là hạn chế: cách tiếp cận theo hướng phát triển xác định trình độ của mỗi HS, tập trung vào những gì HS có thể thực hiện hơn là những gì chưa thể làm. Ba là lấy HS làm trung tâm: GV nên tập trung vào việc xác định những gì HS của mình biết và sẵn sàng học hỏi. 2.3. Đặc trưng cơ bản của đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng hình thành và phát triển năng lực Một là dạy học thông qua tổ chức liên tiếp các hoạt động học tập, giúp học sinh tự khám phá những điều chưa biết chứ không thụ động tiếp thu những tri thức được sắp đặt sẵn. Giáo viên là người tổ chức và chỉ đạo học sinh tiến hành các hoạt động học tập phát hiện kiến thức mới, vận dụng sáng tạo kiến thức đã biết vào các tình huống học tập hoặc tình huống thực tiễn... Hai là chú trọng rèn luyện cho học sinh biết khai thác sách giáo khoa và các tài liệu học tập, biết cách tự tìm lại những kiến thức đã có, suy luận để tìm tòi và phát hiện kiến thức mới... Định hướng cho học sinh cách tư duy như phân tích, tổng hợp, quy lạ về quen… để dần hình thành và phát triển tiềm năng sáng tạo. Ba là tăng cường phối hợp học tập cá thể với học tập hợp tác, lớp học trở thành môi trường giao tiếp GV HS và HS HS nhằm vận dụng sự hiểu biết và kinh nghiệm của từng cá nhân, của tập thể trong giải quyết các nhiệm vụ học tập chung. Bốn là chú trọng đánh giá kết quả học tập theo mục tiêu bài học trong suốt tiến trình dạy học thông qua hệ thống câu hỏi, bài tập (đánh giá lớp học). Chú trọng phát triển kỹ năng tự đánh giá và đánh giá lẫn nhau của học sinh, tìm được nguyên nhân và nêu cách sửa chữa các sai sót [2]. 12
2.4. Thực trạng ứng dụng việc dạy học theo chủ đề trong bộ môn Sinh hoc hiện nay. 2.4.1.Thực trạng 2.4.1.1. Mục đích điều tra Điều tra thực trạng tiếp cận và sử dụng các chủ đề giáo dục trong công tác dạy và học của giáo viên và học sinh hiện nay như thế nào. 2.4.1.2. Nội dung điều tra: Điều tra việc tìm hiểu chủ đề dạy học. Điều tra việc tiếp cận sử dụng các chủ đề giáo dục dạy học môn sinh học. Điều tra về việc đánh giá ưu điểm, nhược điểm của việc áp dụng chủ đề dạy học vào trường THPT. 2.4.1.3. Đối tượng điều tra: Giáo viên giảng dạy và học sinh trường THPT. 2.4.1.4. Phương pháp điều tra : sử dụng phiếu điều tra ( Ở phụ lục 1 ) Tiến hành phát phiếu điều tra cho 45 GV và 120 HS của 3 trường THPT (THPT Thái Hòa, THPT Tây Hiếu, THPT Đông Hiếu) thuộc Thị xã Thái Hoà 2.4.1.5. Kết quả điều tra Đối với giáo viên: Để xác lập cơ sở thực tiễn cho việc xây dựng chủ đề dạy học theo hướng phát triển năng lực. Tôi đã tiến hành điều tra về nhận thức, mức độ sử dụng, hiệu quả sử dụng,việc cải tiến, thiết kế các chủ đề dạy học của GV (phiếu điều tra tại phụ lục 1). Kết quả khảo sát thể hiện qua bảng 1. Mức độ nhận thức và lí do Số phiếu Tỉ lệ % A. Mức độ nhận thức Rất cần thiết 38 84.4 Cần thiết 7 15.6 Không cần thiết 0 0 B. Các lí do Kích thích hứng thú học tập của HS 42 93.3 Phát huy tính tự chủ, độc lập, sáng tạo của HS 43 95.6 Đảm bảo kiến thức vững chắc 43 95.6 Chuẩn bị công phu, mất thời gian 29 64.4 Hiệu quả bài học không cao 0 0 Không thi cử 0 0 Bảng 3. Kết quả khảo sát GV tại 3 trường mức độ nhận thức của GV về việc 13