Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Vận dụng kiến thức địa lí địa phương trong dạy học Địa lí lớp 10 nhằm tạo hứng thú học tập cho học sinh

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: DOCX | Số trang:24

Thêm vào BST

Báo xấu

3
lượt xem 1
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu sáng kiến "Vận dụng kiến thức địa lí địa phương trong dạy học Địa lí lớp 10 nhằm tạo hứng thú học tập cho học sinh" nhằm đề xuất, tìm ra những phương pháp vận dụng kiến thức địa lí địa phương vào dạy học địa lí lớp 10 nhằm tạo hứng thú học tập môn Địa lí; Góp phần giáo dục tình yêu quê hương, đất nước cho học sinh.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Vận dụng kiến thức địa lí địa phương trong dạy học Địa lí lớp 10 nhằm tạo hứng thú học tập cho học sinh

MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU……………………………………………………………………. 1 1. Lý do chọn đề tài…………………………………………………………. 1 2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu…………………………………………... 1 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu…………………………………………… 2 4. Phương pháp nghiên cứu………………………………………………….. 2 5. Lịch sử nghiên cứu đề tài…………………………………………………. 2 PHẦN NỘI DUNG…………………………………………………………. 4 Chương 1. Cơ sở lý luận và thực tiễn về việc vận dụng kiến thức địa lí địa phương………………………………………………………………….. 4 1.1. Cơ sở lý luận……………………………………………………………. 4 1.2. Cơ sở thực tiễn………………………………………………………….. 4 Chương 2. Vận dụng kiến thức địa lí địa phương trong dạy học Địa lí 10 nhằm tạo hứng thú học tập cho học sinh……………………………… 6 2.1. Vì sao vận dụng kiến thức địa lí địa phương tạo hứng thú trong học tập 6 2.2. Xác định mức độ cần vận dụng kiến thức địa lí địa phương vào bài dạy 6 Vận dụng kiến thức địa lí địa phương trong dạy học Địa lí 10 nhằm tạo hứng thú học tập cho học sinh 1
2.3. Quy trình vận dụng kiến thức địa lí địa phương trong dạy học Địa lí 10 7 2.4. Một số phương pháp vận dụng kiến thức địa lí địa phương…………… 7 2.4.1. Phương pháp đàm thoại ……………………………………………… 8 2.4.2. Phương pháp sử dụng các phương tiện trực quan……………………. 9 2.4.3. Phương pháp điều tra, sưu tầm………………………………………. 11 2.4.4. Phương pháp cho bài tập vận dụng và nghiên cứu…………………… 12 2.4.5. Sử dụng trò chơi trong dạy học………………………………………. 14 2.4.6. Hoạt động trải nghiệm sáng tạo………………………………………. 15 2.5. Kết quả thực hiện………………………………………………………. 17 PHẦN KẾT LUẬN ………………………………………………………… 19 1. Ý nghĩa của đề tài…………………………………………………………. 19 2. Một số kiến nghị…………………………………………………………... 19 TÀI LIỆU THAM KHẢO…………………………………………………. 21 PHỤ LỤC PHẦN MỞ ĐẦU Vận dụng kiến thức địa lí địa phương trong dạy học Địa lí 10 nhằm tạo hứng thú học tập cho học sinh 2
1. Lý do chọn đề tài Tại Điều 28 của luật giáo dục đã quy định: “Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của HS phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, khả năng làm việc theo nhóm; rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn; tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui hứng thú học tập cho học sinh”. Với phương hướng đổi mới phương pháp trên, trong dạy học nói chung và dạy địa lý nói riêng, giáo viên không chỉ chú ý đến việc truyền thụ kiến thức mà phải rèn luyện được kĩ năng và các năng lực hoạt động cho học sinh, đặc biệt kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Địa lí là bộ môn khoa học thực nghiệm, có nhiều nội dung kiến thức gắn liền với thực tiễn đời sống. Vì vậy trong dạy học việc rèn luyện và nâng cao cho HS kĩ năng vận dụng kiến thức để giải quyết một số vấn đề thực tiễn là rất thiết thực và cần phải đặc biệt quan tâm. Việc học bộ môn Địa lí 10 của học sinh vẫn còn nặng về lí thuyết, khả năng vận dụng vào thực tế của các em còn rất hạn chế. Có nhiều cách để tạo hứng thú học tập cho học sinh trong giờ học Địa lí, riêng đối với bản thân tôi đã áp dụng một trong những biện pháp đó là vận dụng kiến thức địa lí địa phương để dạy học. Do đó thay vì chỉ nói những nội dung cơ bản trong chương trình và sách giáo khoa thì giáo viên liên hệ trực tiếp ngay ở địa phương học sinh giúp các em vừa nhanh hiểu bài vừa có thể vận dụng kiến thức bài học vào thực tế quanh mình. Xuất phát từ những lý do trên tôi chọn đề tài “Vận dụng kiến thức địa lí địa phương trong dạy học Địa lí 10 nhằm tạo hứng thú học tập cho học sinh” để nghiên cứu. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích - Nghiên cứu đề xuất, tìm ra những phương pháp vận dụng kiến thức địa lí địa phương vào dạy học địa lí lớp 10 nhằm tạo hứng thú học tập môn Địa lí. - Góp phần giáo dục tình yêu quê hương, đất nước cho học sinh. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu, chọn lọc, hệ thống hoá cơ sở lý luận của vấn đề vận dụng kiến thức thực tiễn dạy học địa lý. Vận dụng kiến thức địa lí địa phương trong dạy học Địa lí 10 nhằm tạo hứng thú học tập cho học sinh 3
- Điều tra, phân tích hiện trạng giảng dạy của giáo viên địa lý ở trường THPT. - Nghiên cứu xây dựng các phương pháp vận dụng thực tiễn địa phương. - Tiến hành thực nghiệm sư phạm kiểm chứng những kết quả đã nghiên cứu. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu - Vận dụng kiến thức thực tế Hà Tĩnh vào dạy học Địa lý 10. - Học sinh lớp 10. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Áp dụng cho chương trình lớp 10. - Giới hạn trong việc giáo viên xây dựng và vận dụng kiến thức thực tế địa lí địa phương vào một số bài dạy. + Thời gian: Tiến hành từ tháng 10/2018 đến tháng 4/2019. + Không gian: Tại một số lớp 10 trường THPT. 4. Phương pháp nghiên cứu đề tài 4.1. Phương pháp nghiên cứu lí thuyết - Thu thập tài liệu về lý luận dạy học Địa lí, giáo dục học, tâm lý học, SGK, một số tạp chí, báo, tin tức thời sự, Internet... trên cơ sở tổng hợp, chọn lọc, phân tích để đúc kết, hệ thống hóa kiến thức. 4.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Phương pháp điều tra, phỏng vấn - Phương pháp thực nghiệm - Phương pháp thống kê toán học - Phương pháp tổng kết kinh nghiệm. 5. Lịch sử nghiên cứu đề tài 5.1. Điểm mới của đề tài Đề tài đã được sự quan tâm của nhiều nhà khoa học và sư phạm địa lý nhưng chủ yếu đề cập đến nội dung còn chung chung và ở các vùng miền khác nhau, chưa nhấn mạnh đến Hà Tĩnh. Đề tài mà tôi trình bày ngoài việc đề cập đến vấn đề nghiên cứu các kiến thức địa lí địa phương tỉnh Hà Tĩnh để giảng dạy phần kiến thức liên quan cụ thể còn đề cập đến một số phương pháp vận dụng kiến thức địa lí địa phương này góp phần tạo hứng thú học tập cho HS. Vận dụng kiến thức địa lí địa phương trong dạy học Địa lí 10 nhằm tạo hứng thú học tập cho học sinh 4
5.2. Kết quả cần đạt - Hệ thống và khái quát hóa những lý luận cơ bản của vận dụng kiến thức địa lí địa phương trong giảng dạy Địa lí lớp 10 tạo hứng thú học tập cho HS. - Nắm được thực trạng dạy học địa lí 10 qua điều tra mức độ nhận thức và cách thức giảng dạy, học tập của giáo viên, học sinh ở các trường THPT. - Đưa ra được một số phương pháp vận dụng kiến thức thực tế địa lí địa phương vào dạy học địa lí 10 giúp cho các giáo viên có thể tham khảo để đạt kết quả cao nhất trong dạy học, tạo hứng thú trong học tập cho học sinh, góp phần nâng cao ý thức, trách nhiệm của học sinh trong việc xây dựng, phát triển địa phương mình, từ đó thêm yêu quê hương, đất nước. PHẦN NỘI DUNG CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC VẬN DỤNG KIẾN THỨC THỰC TẾ ĐỊA LÍ ĐỊA PHƯƠNG Vận dụng kiến thức địa lí địa phương trong dạy học Địa lí 10 nhằm tạo hứng thú học tập cho học sinh 5
1.1. Cơ sở lý luận Kiến thức địa lý địa phương bao gồm kiến thức địa lý một tỉnh (hoặc thành phố trực thuộc Trung ương), thành phố trực thuộc tỉnh, quận, huyện, phường, xã, thôn, xóm của tỉnh đó. Trên thế giới, có những nước trang bị kiến thức địa lý địa phương cho học sinh từ lớp tiểu học và soạn thành một giáo trình riêng, sau đó tiếp tục được nâng cao ở các lớp trên. Trong khi ở nước ta kiến thức địa lý địa phương còn quá ít, chỉ được dạy một số tiết ở lớp 9 - THCS và lớp 12 – THPT b ở i có nhiều khó khăn như: khó sắp xếp về mặt thời gian giảng dạy, tài liệu tham khảo thiếu, đồ dùng dạy học không đủ…Tuy nhiên, giáo viên vẫn có thể linh động, sáng tạo bằng cách ngoài các tiết dạy địa lý địa phương theo quy định của Bộ GD&ĐT, chúng ta có thể cung cấp và bổ sung kiến thức đó vào các tiết dạy địa lý ở lớp thông qua các ví dụ, các chứng minh, các câu hỏi gợi mở, thậm chí là các bài tập, các bài kiểm tra có liên hệ đến địa phương. Giáo viên không chỉ yêu cầu HS lấy các kiến thức địa lý địa phương ở phạm vi cấp tỉnh (huyện) mà còn khuyến khích lấy các ví dụ gần nơi các em sinh sống càng tốt. Điều đó sẽ giúp cho việc dạy và học địa lý trở nên hấp dẫn, hiệu quả, thiết thực hơn nhờ vào tính tích cực học tập của HS khi GV biết khơi dậy vốn kiến thức thực tế. 1.2. Cơ sở thực tiễn - Trong những năm giảng dạy tại trường THPT tôi nhận thấy học sinh, kể cả học sinh có học lực khá, giỏi nắm được kiến thức cơ bản nhưng khi vận dụng kiến thức đó để trả lời câu hỏi liên quan đến những vấn đề trong cuộc sống hằng ngày thì lúng túng, khó khăn. - Địa lí là một môn học mang tính tổng hợp cả về tự nhiên và kinh tế - xã hội nhưng nội dung lại rất gần gũi, gắn bó với thực tế. Tuy nhiên, trong bài dạy khi hỏi học sinh về một vấn đề nào đó thì phần lớn các em thường dựa vào SGK để trả lời chứ chưa thể hiểu từ ngay trong cuộc sống quanh mình để trả lời hay giải thích cho bài học. - Đối với những nội dung khó phải vận dụng, tư duy ở mức độ cao hơn thì hầu như học sinh rất khó hiểu bài nếu như giáo viên chỉ giảng những đơn vị kiến thức có trong sách giáo khoa mà không lấy ví dụ mở rộng hoặc liên hệ thực tế. Vận dụng kiến thức địa lí địa phương trong dạy học Địa lí 10 nhằm tạo hứng thú học tập cho học sinh 6
- Hà Tĩnh là địa phương thuộc vùng Bắc Trung Bộ có đặc điểm tự nhiên, kinh tế - xã hội khá đa dạng vì vậy việc vận dụng vào bài dạy địa lí là không khó. Tuy nhiên, qua thực tế khi đi dự giờ đồng nghiệp tôi thấy giáo viên ít khai thác lợi thế địa lí địa phương, làm cho bài dạy nặng về lí thuyết học sinh tiếp thu bài khó và khả năng vận dụng kiến thức vào thực tế còn hạn chế. Việc vận dụng kiến thức địa lí địa phương vào giảng dạy địa lí trong nhà trường không phải là quá mới mẻ, xa lạ. Hiện nay với chủ trương đổi mới nền giáo dục, việc vận dụng giáo dục địa lí địa phương vào dạy học Địa lí 10 có vai trò quan trọng, không chỉ vì nó bổ sung, hoàn chỉnh chương trình tổng thể mà nó còn thể hiện rõ nhất, cụ thể nhất các xu hướng tích hợp liên môn, xu hướng dạy học gắn với thực tiễn. CHƯƠNG 2. VẬN DỤNG KIẾN THỨC ĐỊA LÍ ĐỊA PHƯƠNG TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 10 NHẰM TẠO HỨNG THÚ HỌC TẬP CHO HỌC SINH 2.1. Vì sao vận dụng kiến thức địa lí địa phương tạo hứng thú trong học tập Vận dụng kiến thức địa lí địa phương trong dạy học Địa lí 10 nhằm tạo hứng thú học tập cho học sinh 7
Usinxki cho rằng: “Trong học tập không có hứng thú mà chỉ dùng sức mạnh của sự cưỡng ép, nó sẽ làm cho óc sáng tạo của người ta ngày thêm mai một, nó sẽ làm cho người ta ngày một thờ ơ với loại hình hoạt động này”. Sự hứng thú biểu hiện trước hết ở sự tập trung chú ý cao độ, sự say mê của người học sinh. Trong bất cứ lúc nào nếu có hứng thú học tập học sinh sẽ có cảm giác dễ chịu với hoạt động học của mình, làm nẩy sinh sự mong muốn hoạt động một cách sáng tạo. Vậy làm thế nào để tạo ra được hứng thú cho người học? Trong dạy học Địa lí có rất nhiều cách, còn bản thân tôi nhận thấy khi dạy phần nội dung kiến thức địa lí mà giáo viên lồng ghép với kiến thức địa lí địa phương thì trong quá trình tư duy học sinh sẽ có sự gắn kết các kiến thức vừa dễ hiểu và vừa dễ nhớ, tăng thêm phần thuyết phục cho bài học, tạo hứng thú học tập cho HS. 2.2. Xác định mức độ cần vận dụng kiến thức địa lí địa phương vào bài dạy - Trước hết, giáo viên cần xác định nội dung cần vận dụng địa lí địa phương vào từng bài dạy phù hợp vừa đảm bảo nội dung, thời gian hợp lí vừa giúp học sinh dễ hiểu và có thể vận dụng bài học vào thực tế. - Cùng một đơn vị kiến thức có thể lấy nhiều ví dụ để làm phong phú và rõ thêm kiến thức nhưng chúng ta không lấy quá nhiều, vì điều đó sẽ làm loãng kiến thức mà nên chọn những ví dụ điển hình, có tác dụng minh hoạ, giải thích rõ nhất cho kiến thức bài học. - Không nên thay thế hay loại bỏ hoàn toàn các ví dụ có trong SGK bằng các kiến thức địa lý địa phương, vì đây là những ví dụ rất điển hình, đặc trưng và nổi tiếng trên thế giới, trong nước. - Các kiến thức địa lý địa phương đưa vào bài phải phản ánh đúng thực tế của địa phương, cập nhật được tình hình mới nhất, giáo dục được tấm lòng yêu quê hương, đất nước để h ọ c s i n h thấy được trách nhiệm của mình trong sự nghiệp xây dựng quê hương, đất nước giàu đẹp. 2.3. Quy trình cụ thể về vận dụng kiến thức địa lí địa phương trong dạy học Địa lí 10 Để mang lại hiệu quả cao nhất việc vận dụng các kiến thức địa lí địa phương vào bài học, giáo viên có thể sử dụng các bước sau: Vận dụng kiến thức địa lí địa phương trong dạy học Địa lí 10 nhằm tạo hứng thú học tập cho học sinh 8
- Bước 1: Nghiên cứu kĩ sách giáo khoa Địa lí 10 và phân loại bài học có nội dung có thể vận dụng kiến thức địa lí địa phương. - Bước 2: Xác định các kiến thức địa lí địa phương sẽ được vận dụng vào trong bài học. - Bước 3: Xác định các hình thức tổ chức và phương pháp dạy học để vận dụng kiến thức địa lí địa phương vào bài học. Tùy từng nội dung bài học, từng đối tượng HS và điều kiện học tập cụ thể của từng lớp mà giáo viên có thể lựa chọn các hình thức và phương pháp dạy học cho phù hợp nhất. - Bước 4 (nếu cần): Chủ động chuẩn bị thiết bị, đồ dùng dạy học trực quan về địa lí địa phương khi lên lớp để nâng cao hiệu quả học tập cho học sinh. 2.4. Một số phương pháp vận dụng kiến thức địa lí địa phương trong dạy học địa lí 10 nhằm tạo hứng thú học tập cho học sinh Trong phạm vi sáng kiến kinh nghiệm này tôi chỉ giới thiệu một số phương pháp cơ bản để vận dụng kiến thức địa lí địa phương Hà Tĩnh vào một số bài học Địa lí 10 với tính chất gợi ý còn trong quá trình dạy học tùy theo trình độ và nghệ thuật của mỗi giáo viên, tuỳ theo đối tượng HS có thể sử dụng nhiều hình thức và phương pháp khác nhau. Đánh giá việc nắm kiến thức bài học có vận dụng địa lí địa phương của HS qua tiết học có hiệu quả ở các mức độ khác nhau: - Mức độ nhận biết: HS nhận biết, trình bày được những vấn đề về địa lí địa phương Hà Tĩnh được giáo viên đề cập tới trong bài. - Mức độ hiểu: thông qua các đối tượng địa lí thể hiện trong nội dung SGK, phần liên hệ của giáo viên, học sinh có thể nhận xét, giải thích, phân tích được một số đặc điểm địa lí địa phương Hà Tĩnh. - Mức độ vận dụng: HS vận dụng kiến thức đã học, đưa ra được một số giải pháp phát huy thế mạnh, khắc phục những hạn chế, khó khăn còn tồn tại ở Hà Tĩnh. 2.4.1. Phương pháp đàm thoại Đối với việc liên hệ kiến thức giữa bài học chính với kiến thức địa lí địa phương thì phương pháp đàm thoại gợi mở được sử dụng rộng rãi và phổ biến nhất. Quá trình đàm thoại thường tập trung vào hai yêu cầu: học sinh so sánh hai sự Vận dụng kiến thức địa lí địa phương trong dạy học Địa lí 10 nhằm tạo hứng thú học tập cho học sinh 9
vật, hiện tượng địa lí đã biết; dựa vào cái đã biết để tìm ra cái đang cần biết. Để thực hiện được hai yêu cầu này học sinh phải vận dụng các kiến thức đã học, để tìm ra kiến thức mới và để liên hệ với thực tế, nếu hệ thống câu hỏi tốt thì vừa phát triển tư duy học sinh, vừa giúp HS vận dụng được kiến thức vào thực tế của địa phương mình. Ví dụ 1. Bài 9: “Tác động của ngoại lực đến địa hình bề mặt Trái Đất” Khi dạy xong, giáo viên có thể đặt câu hỏi liên hệ: “Hãy kể tên những dạng địa hình ở Hà Tĩnh. Ở tỉnh chúng ta, khu vực ven biển phổ biến nhất dạng địa hình nào? Vì sao?” - HS trả lời và GV chuẩn kiến thức: Hà Tĩnh có 4 dạng địa hình: vùng núi cao ở phía Tây, vùng trung du và bán sơn địa, vùng đồng bằng, vùng ven biển. GV nhấn mạnh vùng ven biển Hà Tĩnh địa hình được tạo bởi những đụn cát, các vùng trũng được lấp đầy trầm tích hay phù sa được hình thành do các dãy đụn cát chạy dài ngăn cách bãi biển. Ngoài ra vùng này còn xuất hiện các dãy đồi núi sót chạy dọc ven biển do kiến tạo của dãy Trường Sơn Bắc, nhiều bãi ngập mặn được tạo ra từ nhiều cửa sông, lạch. Ví dụ 2. Bài 12: “Khí áp. Một số loại gió chính” Khi dạy mục II (Một số loại gió chính), giáo viên có thể nêu câu hỏi liên hệ: - Hãy cho biết ở địa phương em có những loại gió nào hoạt động? - Khi dạy nội dung gió mùa, giáo viên đặt câu hỏi “Tại sao về mùa hè Hà Tĩnh thường có thời tiết khô nóng và oi bức?” sau đó hỏi: “Tại sao cùng thuộc tỉnh Hà Tĩnh nhưng vùng biển Lộc Hà luôn có mưa nhiều hơn vùng Hương Khê, Hương Sơn?”. Học sinh dựa vào kiến thức về gió mùa trả lời, đặc biệt là việc xác định hướng gió mùa mùa hạ, gió mùa mùa đông để giải thích câu hỏi liên hệ thực tế của giáo viên. - Khi dạy phần gió địa phương, GV có thể nêu vấn đề: “Em hãy cho biết các ngư dân ven biển Lộc Hà, Kỳ Anh, Nghi Xuân… đã lợi dụng gió để ra khơi đánh bắt hải sản như thế nào?” HS dựa vào kiến thức được học và thực tế để trả lời. Ví dụ 3. Bài 15: “Thủy quyển. Một số nhân tố ảnh hưởng tới chế độ nước sông. Một số sông lớn trên Trái Đất” Khi học xong mục II (Một số nhân tố ảnh hưởng tới chế độ nước sông), Giáo viên nêu câu hỏi: “Kể tên các con sông ở Hà Tĩnh mà em biết? Hãy cho biết chế độ nước sông của Hà Tĩnh chịu ảnh hưởng bởi nhân tố nào? Vì sao?” HS trả lời và GV bổ sung thêm: Một số sông ở Hà Tĩnh: sông La, sông Ngàn Sâu, Vận dụng kiến thức địa lí địa phương trong dạy học Địa lí 10 nhằm tạo hứng thú học tập cho học sinh 10
sông Ngàn Phố, sông Rào Cái, sông Rào Trổ… chế độ nước sông chịu tác động trực tiếp của chế độ mưa. Vị trí Hà Tĩnh nằm ở Bắc Trung Bộ, mùa mưa diễn ra chủ yếu vào mùa thu đông nên sông thường đầy nước, gây lũ lụt. 2.4.2. Phương pháp sử dụng các phương tiện trực quan Là phương pháp mà GV sử dụng các phương tiện trực quan như: bản đồ, biểu đồ, sơ đồ, tranh ảnh, video...để dạy học. Phương tiện trực quan bao giờ cũng có hai chức năng: nguồn tri thức và đồ dùng minh hoạ. Có hai cách sử dụng phương tiện trực quan để liên hệ và lồng ghép kiến thức địa lí địa phương: - Giáo viên hướng dẫn học sinh khai thác kiến thức về địa lí địa phương từ phương tiện trực quan thông qua hệ thống câu hỏi gợi mở. - Giáo viên dùng phương tiện trực quan để minh hoạ và chứng minh cho một hiện tượng, một vấn đề thực tế xảy ra ở địa phương Ví dụ 1. Bài 24: “Phân bố dân cư. Các loại hình quần cư. Đô thị hóa” Khi dạy mục I (Phân bố dân cư), giáo viên có thể sử dụng bản đồ phân bố dân cư tỉnh Hà Tĩnh (2018) và yêu cầu HS khai thác kiến thức thông qua các câu hỏi như: - Dân cư Hà Tĩnh phân bố như thế nào? - Để đánh giá sự phân bố dân cư người ta thường sử dụng tiêu chí nào? Tiêu chí đó có ý nghĩa tuyệt đối hay tương đối, vì sao? Nêu dẫn chứng cụ thể theo bản đồ. - Tại sao sự phân bố dân cư ở Hà Tĩnh có đặc điểm như vậy? Học sinh quan sát bản đồ và trả lời các câu hỏi của giáo viên. Dân số Hà Tĩnh hiện nay phân bố không đều. Dân cư tập trung đông nhất ở thành phố Hà Tĩnh (chiếm khoảng 1/3 dân số toàn tỉnh), trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa của tỉnh. Các huyện miền núi có mật độ dân số tương đối thấp là Vũ Quang, Hương Sơn, Hương Khê… Ví dụ 2. Bài 28: “Địa lí ngành trồng trọt” Khi dạy bài này ở phần khởi động, giáo viên sử dụng một số mẫu vật là các loại nông sản của Hà Tĩnh như: gạo, ngô, khoai lang, mía, lạc, đậu, sắn, ổi, cam, bưởi... Sau đó, giáo viên yêu cầu học sinh: - Sắp xếp các loại nông sản theo nhóm cây lương thực, cây ăn quả và cây công nghiệp. - Cho biết vì sao Hà Tĩnh có thể trồng được những loại cây trồng đó? - Giá trị kinh tế của từng nhóm sản phẩm là gì? Vận dụng kiến thức địa lí địa phương trong dạy học Địa lí 10 nhằm tạo hứng thú học tập cho học sinh 11
Học sinh sắp xếp các sản phẩm theo yêu cầu của giáo viên. Các em trả lời câu hỏi và bước đầu hình dung được mỗi loại cây trồng đều có vai trò, đặc điểm sinh thái và sự phân bố khác nhau. Hình ảnh về việc sử dụng mẫu vật tại lớp học Ví dụ 3. Bài 37: “Địa lí các ngành giao thông vận tải” Khi dạy bài này, giáo viên có thể sử dụng một số hình ảnh minh họa về các loại hình giao thông vận tải ở Hà Tĩnh như: Quốc lộ 1A, Đường Hồ Chí Minh, Cảng nước sâu Vũng Áng, Đèo Ngang, Cửa khẩu quốc tế Cầu Treo… Qua đó học sinh thấy được những điều kiện thuận lợi, khó khăn đối với sự phát triển giao thông vận tải đồng thời đề xuất một số giải pháp khắc phục khó khăn, phát huy thế mạnh đối với ngành giao thông vận tải Hà Tĩnh. 2.4.3. Phương pháp điều tra, sưu tầm Phương pháp điều tra, sưu tầm là phương pháp phổ biến ở các lớp bậc THPT, đặc biệt là đối với môn Địa lí, GV có thể sử dụng phương pháp mô tả hoặc trích dẫn tài liệu là một đoạn văn, một bài viết, bài báo về Hà Tĩnh… giúp học sinh tìm hiểu, phân tích được những khía cạnh khác nhau về đặc điểm của địa phương có liên quan đến nội dung bài học. Ví dụ 1. Bài 23: “Cơ cấu dân số”, khi dạy mục II.1 (Cơ cấu dân số theo lao động), giáo viên có thể trích dẫn tài liệu về nguồn lao động của Hà Tĩnh: “Theo kết quả sơ bộ Tổng điều tra, vào thời điểm 0 giờ ngày 1/4/2019, tổng dân số Hà Tĩnh là 1.288.866 người, chiếm hơn 1,3% dân số cả nước, tăng 61.828 người so với năm 2009. Số người sống tại khu vực thành thị là 251.968 người, chiếm 19,55% và ở khu vực nông thôn là 1.036898 người, chiếm 80,45%. Dân số nam là 640.709 người, chiếm 49,71% và dân số nữ là 648.157 người, chiếm 50,29% tổng dân số. Tỷ số giới Vận dụng kiến thức địa lí địa phương trong dạy học Địa lí 10 nhằm tạo hứng thú học tập cho học sinh 12
tính 98,9 nam/100 nữ. Tỷ lệ biết chữ của dân số 15 tuổi trở lên ở Hà Tĩnh được cải thiện đáng kể, đạt 98,5%, không có sự khác biệt lớn giữa thành thị và nông thôn, tỷ lệ biết chữ giữa nam và nữ trong 10 năm qua cũng được thu hẹp. Tỷ lệ hộ có nhà ở thiếu kiên cố và đơn sơ chỉ chiếm 1,9%. Diện tích bình quân đầu người ở Hà Tĩnh là 26,6 m2/người, cao hơn diện tích ở bình quân đầu người toàn quốc” (trích baohatinh.vn) Qua đoạn tài liệu học sinh thấy được những hạn chế của nguồn lao động Hà Tĩnh hiện nay. Từ đó nhận thức được trách nhiệm của bản thân các em - những người lao động trẻ tương lai đối với sự nghiệp xây dựng và phát triển kinh tế - xã hội tỉnh nhà ngày càng giàu mạnh, văn minh. Ví dụ 2. Bài 24: “Phân bố dân cư. Các loại hình quần cư. Đô thị hóa” Khi dạy mục III (Đô thị hóa), giáo viên có thể trích dẫn đoạn tài liệu để học sinh nắm được sự phân bố, số lượng, các loại đô thị ở Hà Tĩnh và sự phát triển đô thị trong tương lai của tỉnh nhà. “Đến ngày 1 tháng 8 năm 2018, Hà Tĩnh có ba loại đô thị: loại II, loại IV và loại V với 15 đô thị, trong đó gồm: 1 đô thị loại II (Ngày 13/2/2019, Thủ tướng Chính phủ đã ký Quyết định số 175/QĐ-TTg công nhận TP Hà Tĩnh là đô thị loại II trực thuộc tỉnh Hà Tĩnh), 2 đô thị loại IV (Thị xã Hồng Lĩnh, Thị xã Kỳ Anh) và 12 đô thị loại V….” (trích baohatinh.vn) 2.4.4. Phương pháp cho bài tập vận dụng và nghiên cứu Đối với một số bài học, giáo viên có thể yêu cầu học sinh làm các bài tập vận dụng và nghiên cứu ở trên lớp hoặc chuẩn bị ở nhà như tìm hiểu về đặc điểm tự nhiên, quá trình phát triển kinh tế, dân cư – xã hội, vấn đề môi trường…của địa phương mình. Muốn thực hiện tốt một bài tập nghiên cứu, giáo viên cần phải chú ý đến các vấn đề sau: + Bài tập đưa ra phải rõ ràng, không đánh đố học sinh. + Mục đích, yêu cầu của nghiên cứu phải rõ ràng, dễ hiểu. + Quá trình nghiên cứu và phương pháp nghiên cứu phải dựa trên những nguyên tắc và nguyên lí chung, rút ra được những giải pháp, kết luận. Để tiến hành nghiên cứu, HS phải quan sát tình hình thực tế ở địa phương, thu thập các tài liệu…nhờ đó rèn luyện được một số kĩ năng địa lí cơ bản, phát triển được năng lực tư duy, năng lực thực hành và đặc biệt giúp các em hiểu rõ hơn đặc điểm của địa phương làm cơ sở để sau này các em trở thành những người lao động có ích cho quê hương. Vận dụng kiến thức địa lí địa phương trong dạy học Địa lí 10 nhằm tạo hứng thú học tập cho học sinh 13
Ví dụ 1. Bài 20:“Lớp vỏ địa lí. Quy luật thống nhất và hoàn chỉnh của lớp vỏ địa lí”. Để học sinh hiểu được nội dung quy luật, giáo viên giao nhiệm vụ cho học sinh nghiên cứu trước khi học bài mới: - Chia lớp thành 4 nhóm, yêu cầu các em tìm hiểu hậu quả của việc khai thác rừng quá mức ở tỉnh Hà Tĩnh, kèm theo một số câu hỏi gợi mở như sau: + Ở Hà Tĩnh, phần lớn diện tích rừng tập trung ở những huyện nào? + Nguyên nhân diện tích rừng của Hà Tĩnh bị suy giảm? + Khi diện tích rừng suy giảm sẽ có những ảnh hưởng tiêu cực như thế nào đến các thành phần tự nhiên khác và đời sống con người? Liên hệ thực tế. + Theo em, cần có giải pháp gì để bảo vệ rừng ở địa phương? - Học sinh tìm hiểu, thảo luận và vẽ sơ đồ. - Bài làm của các nhóm phải dựa vào các câu hỏi gợi mở để phân tích, tổng hợp và giúp các em nhận thức được “trong tự nhiên bất cứ lãnh thổ nào cũng gồm nhiểu thành phần tự nhiên ảnh hưởng qua lại, phụ thuộc lẫn nhau, nếu một thành phần thay đổi sẽ dẫn đến sự thay đổi của các thành phần còn lại và toàn bộ lãnh thổ”. Ví dụ 2. Bài 33: “Một số hình thức chủ yếu của tổ chức lãnh thổ công nghiệp” Để dạy mục II (Một số hình thức của tổ chức lãnh thổ công nghiệp), giáo viên yêu cầu HS chia nhóm tìm hiểu và sưu tầm hình ảnh về các hình thức tổ chức lãnh thổ công nghiệp có ở Hà Tĩnh trước khi đến lớp. Đối với bài tập này, giáo viên có thể gợi ý cho HS tìm hiểu các hình thức tổ chức lãnh thổ công nghiệp ở Hà Tĩnh: - Điểm công nghiệp: nhà máy chế biến nước mắm ở Nghi Xuân, Lộc Hà, Kỳ Anh, nhà máy sản xuất gỗ Vũ Quang, khai thác mỏ sắt Thạch Khê... - Khu công nghiệp tập trung: Vũng Áng, Hạ Vàng, Gia Lách... Ví dụ 3. Bài 42: “Môi trường và sự phát triển bền vững” Để HS hiểu rõ hơn về vấn đề môi trường, giáo viên có thể giao bài tập vận dụng cho các em:“Tìm hiểu thực tế và viết báo cáo ngắn về vấn đề ô nhiễm nguồn nước trên địa bàn huyện Thạch Hà”. Trong báo cáo phải thể hiện được: - Địa điểm quan sát nguồn nước: HS có thể chọn một trong các địa điểm sau: + Xung quanh các khu chợ (chợ Cày, chợ Già, chợ Mương ...). Vận dụng kiến thức địa lí địa phương trong dạy học Địa lí 10 nhằm tạo hứng thú học tập cho học sinh 14
+ Khu vực xung quanh sông Cày, Sông Già..... + Khu vực nuôi trồng thủy sản ở Thạch Long, Thạch Sơn... + Khu vực gần nơi chăn nuôi (trang trại ở Thạch Ngọc, Ngọc Sơn...)... - Nguồn nước tại các địa điểm quan sát ô nhiễm như thế nào? - Nguyên nhân gây ô nhiễm nguồn nước ở các địa điểm quan sát trên địa bàn huyện Thạch Hà gì? - Giải pháp bảo vệ nguồn nước và sử dụng hợp lý nguồn tài nguyên nước ở địa phương. Giáo viên tổng hợp và đánh giá bài làm của các nhóm HS. Một số bài báo cáo tìm hiểu về vấn đề môi trường ở địa phương của HS 2.4.5. Sử dụng trò chơi trong dạy học “Học mà chơi - chơi mà học”, Trò chơi dạy học là một loại hoạt động giáo dục do giáo viên tiến hành để dạy học. Trong quá trình dạy học, sử dụng trò chơi kết hợp với kiến thức địa lí địa phương sẽ tạo được môi trường, không khí học tập vui vẻ, lý thú, giúp học sinh học và rèn luyện những kỹ năng sống, kĩ năng giao tiếp, kĩ năng xã hội, kỹ năng cộng tác…Trong chương trình Địa lí 10, tôi áp dụng một số trò chơi như: - Trò chơi tiếp sức: Ví dụ 1. Chương VII - Địa lí Nông nghiệp: GV thiết kế trò chơi “Nhận dạng sản phẩm nông nghiệp ở Hà Tĩnh”, chia đội chơi theo huyện (3 đội: Thạch Hà, Hương Khê, Lộc Hà) lần lượt các HS lên bảng viết, đội nào viết đúng và nhanh sản phẩm huyện mình được phân công thì đội đó giành chiến thắng. Trò chơi giúp HS Vận dụng kiến thức địa lí địa phương trong dạy học Địa lí 10 nhằm tạo hứng thú học tập cho học sinh 15
phân biệt các sản phẩm nông nghiệp và lí giải được vì sao các vùng lại có sản phẩm nông nghiệp khác nhau như vậy. - Trò chơi đóng vai: Các trò chơi phân vai theo các chủ đề, đóng kịch, trò chơi tập thể, trò chơi phóng tác những nghề nghiệp…có liên hệ kiến thức địa lí Hà Tĩnh. Ví dụ 2. Chương X- Môi trường và sự phát triển bền vững, sau khi học xong, GV tổ chức cho HS: + đóng vai là người lãnh đạo địa phương em đề xuất giải pháp nào để bảo vệ môi trường địa phương. + đóng vở kịch: Một nhóm bạn trên đường đi học về gặp 1 người dân ý thức kém đem rác ra đổ xuống sông. Xử lí tình huống của nhóm bạn sẽ như thế nào? + đóng vai là một phóng viên truyền hình: trình bày về tình hình môi trường ở địa phương em và phỏng vấn một số người dân xã mình … HS hứng thú với trò chơi “Khi tôi là phóng viên” ở lớp 10A4 2.4.6. Hoạt động trải nghiệm sáng tạo Đây là các hoạt động giáo dục thực tiễn được tiến hành song song với hoạt động dạy học trong nhà trường phổ thông. Hoạt động trải nghiệm sáng tạo được tổ chức dưới nhiều hình thức như hoạt động câu lạc bộ, trò chơi, diễn đàn, tham quan dã ngoại, các hội thi, hoạt động giao lưu, sân khấu hóa … -Tham quan, dã ngoại là một hình thức tổ chức học tập thực tế hấp dẫn đối với HS. Mục đích là để học sinh được tìm hiểu, tiếp xúc với các sự vật, hiện tượng ở ngoài thực tế. Các lĩnh vực tham quan, dã ngoại xung quanh Hà Tĩnh có thể được tổ chức là: Vận dụng kiến thức địa lí địa phương trong dạy học Địa lí 10 nhằm tạo hứng thú học tập cho học sinh 16
Ví dụ 1. Chương VII - Địa lí nông nghiệp: Tham quan một số trang trại chăn nuôi hoặc trồng chè ở Thạch Ngọc, Hương Khê, trang trại Hoa Hồng … Ví dụ 2. Chương VIII - Địa lí công nghiệp: Tham quan các công trình nhà máy, xí nghiệp: Khu công nghiệp Vũng Áng, khu vực khai thác mỏ sắt Thạch Khê… Ví dụ 3. Chương IX - Địa lí dịch vụ: Tham quan các di tích, danh lam thắng cảnh: Ngã Ba Đồng Lộc, Khu di tích (Trần Phú, Nguyễn Du), Hồ Kẻ Gỗ, bãi biển Thạch Bằng, Thạch Hải, Thiên Cầm… Tham quan các cơ sở sản xuất, làng nghề: nghề làm nón Thạch Việt, nghề đan lát Thạch Long, nghề chế biến nước mắm ở Thạch Hải, làng mộc Thái Yên, làng rèn Trung Lương… Ví dụ 4. Chương X - Môi trường và sự phát triển bền vững: Tham quan và dọn vệ sinh xung quanh môi trường biển (Thạch Bằng, Thạch Hải, Thiên Cầm, Kỳ Anh…), sông (Cày, Hộ Độ, Nghèn…)…. hoặc xung quanh khu vực mà bản thân HS đang học tập và sinh sống. Hoạt động trải nghiệm của HS tại khu công nghiệp Vũng Áng (Kỳ Anh) HS dọn vệ sinh môi trường xung quanh trường học Vận dụng kiến thức địa lí địa phương trong dạy học Địa lí 10 nhằm tạo hứng thú học tập cho học sinh 17
- Xây dựng các chuyên đề dạy học dưới hình thức sân khấu hóa, áp dụng cho đối tượng toàn khối 10, thể hiện được nội dung kiến thức bài học và có liên hệ thực tế vấn đề tại địa phương. Trong chuyên đề, GV tổ chức cho HS thi thiết kế video, trò chơi, diễn thời trang…gây hứng thú đối với HS. Hình ảnh thực hiện chuyên đề “Chung tay bảo vệ môi trường” tại trường THPT 2.5. Kết quả thực hiện Trong năm học 2018 – 2019, tôi tiến hành dạy học thực nghiệm vận dụng kiến thức địa lí địa phương ở lớp 10A4, lớp đối chứng là 10A5. Kết quả thực nhiệm được thể hiện qua bảng tổng hợp kết quả bài kiểm tra 1 tiết học kì II môn Địa lí năm học 2018 - 2019: Vận dụng kiến thức địa lí địa phương trong dạy học Địa lí 10 nhằm tạo hứng thú học tập cho học sinh 18
Kết quả kiểm tra Yếu – Trung Khá Giỏi Lớp Tổng Kém bình ( 7- 8 ( 9- 10 điểm) số lớp ( 1- 4 (5–6 điểm) điểm) điểm) Số Tỉ lệ Số Tỉ lệ Số Tỉ lệ Số Tỉ lệ bài % bài % bài % bài % TN:10A4 40 1 2,5 10 25,0 18 45,0 11 27,5 ĐC:10A5 40 3 7,5 18 45,0 14 35,0 5 12,5 Bảng phân phối tổng hợp điểm kiểm tra ở lớp ĐC và TN Biểu đồ tổng hợp so sánh kết quả TN và ĐC * Nhận xét kết quả thực nghiệm: Căn cứ kết quả sau thực nghiệm của hai lớp 10A4 và 10A5, có thể rút ra nhận xét: - Kết quả đánh giá bài kiểm tra ở các lớp TN cao hơn lớp ĐC, cụ thể: tỉ lệ khá giỏi ở các lớp TN là 29 bài (chiếm 72,5%) trong khi đó các lớp ĐC là 19 bài (chiếm 47,5%). Ngược lại, tỉ lệ học sinh yếu kém ở các lớp TN ít hơn so với các lớp ĐC. Cụ thể: Nhóm ĐC có số bài đạt điểm TB trở xuống là 21 bài (chiếm 52,5%), trong khi đó nhóm TN số bài đạt điểm TB trở xuống là 11 bài (chiếm 27,5%). Vận dụng kiến thức địa lí địa phương trong dạy học Địa lí 10 nhằm tạo hứng thú học tập cho học sinh 19
- Điểm trung bình chung giữa lớp TN và ĐC cũng có sự chênh lệch. Lớp TN có điểm trung bình chung cao hơn lớp ĐC. Qua đó chúng ta thấy các lớp tham gia TN có kết quả tốt hơn lớp ĐC. Điều này chứng tỏ việc dạy học TN bước đầu thu được kết quả nhất định trong việc vận dụng liên hệ thực tế địa lý địa phương trong giảng dạy. Qua kết quả trên có thể khẳng định việc dạy học vận dụng địa lí địa phương giúp học sinh dễ hiểu bài hơn, làm cho tiết học trở nên sinh động hơn, học sinh hứng thú với những vấn đề liên quan trực tiếp tới cuộc sống hằng ngày. Phần lớn các em có khả năng trả lời được câu hỏi của bài học sau khi giáo viên đã vận dụng Địa lí địa phương. Như vậy HS có thể nắm kiến thức bài học lâu hơn và đặc biệt là có khả năng vận dụng kiến thức bài học vào thực tế dễ dàng hơn. Vận dụng kiến thức địa lí địa phương trong dạy học Địa lí 10 nhằm tạo hứng thú học tập cho học sinh 20