SKKN: Tổ chức hoạt động nhóm qua dạy học khóa trình lịch sử thế giới cận đại ở lớp 10 THPT

Chia sẻ: Nguyễn Thi A | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:56

Thêm vào BST

Báo xấu

177
lượt xem 29
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Dạy học lịch sử cũng như dạy học bất cứ môn học nào ở trường phổ thông đều nhằm cung cấp kiến thức, hình thành thế giới quan khoa học, giáo dục tư tưởng, chính trị, phẩm chất đạo đức và phát triển học sinh. Điều này giúp cho các em hiểu được sự phát triển hợp quy luật của tự nhiên, xã hội, con người. Để biết rõ về vấn đề này mời các bạn hãy tham khảo sáng kiến kinh nghiệm dưới đây.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: SKKN: Tổ chức hoạt động nhóm qua dạy học khóa trình lịch sử thế giới cận đại ở lớp 10 THPT

ĐỀ TÀI: Tổ chức hoạt động nhóm qua dạy học khóa trình lịch sử thế giới cận đại ở lớp 10 THPT Chƣơng 1 CƠ SỞ XUẤT PHÁT CỦA VẤN ĐỀ HOẠT ĐỘNG NHÓM TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƢỜNG THPT Phương pháp dạy học là một khoa học, vì vậy mỗi phương pháp đều dựa trên những cơ sở lý luận và thực tiễn nhất định, phương pháp hoạt động nhóm cũng không nằm ngoài nguyên tắc ấy. Thông qua nghiên cứu tài liệu lý luận và tìm hiểu thực tiễn, tôi nêu lên những cơ sở xuất phát của vấn đề ho ạt động nhóm trong dạy học nói chung, dạy học lịch sử ở trường THPT nói riêng. 1.1. XUẤT PHÁT TỪ YÊU CẦU ĐỔI MỚI PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC THEO HƢỚNG TÍCH CỰC Đổi mới phương pháp dạy học nói chung, phương pháp dạy học lịch sử nói riêng ở trường THPT từ lâu đã trở thành nhiệm vụ không chỉ của người làm công tác giáo dục mà là của toàn xã hội. Bởi lẽ, chất lượng giáo dục phụ thuộc rất lớn vào nội dung và phương pháp dạy học. Song, hiện nay việc đổi mới phương pháp dạy học ở trường THPT chưa thực sự sôi nổi và đạt hiệu quả cao. 1 Nguyễn Đình Sim THPT Quốc Học - Tổ chức hoạt động nhóm qua dạy học khóa trình lịch sử thế giới cận đại ở lớp 10 THPT
Do đó, vấn đề đổi mới phương pháp dạy học nói chung, phương pháp dạy học lịch sử nói riêng đã trở thành yêu cầu cấp thiết đã và đang đặt ra nếu chúng ta muốn nâng cao chất lượng dạy học ở trường THPT hiện nay. Vậy, đổi mới phương pháp dạy học theo hướng nào? Ngay từ năm 1963, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã khuyên người học: “Phải tự nguyện, tự giác, xem công tác học tập là một nhiệm vụ... Do đó mà tự hoàn thành kế hoạch học tập, nêu cao tinh thần chịu khó, cố gắng không lùi bước trước bất kỳ khó khăn nào trong học tập”.Tại Hội nghị tổng kết phong trào thi đua “Dạy tốt, học tốt” của ngành Giáo dục (1963) Bác Hồ lại căn dặn “ Về giảng dạy, tránh lối học nhồi sọ”, “ Về học tập, tránh lối học vẹt” [22, tr. 614- 616]. Sinh thời, Phạm Văn Đồng đã từng nói: “Phương pháp dạy học mà đồng chí nêu ra, nói gọn lại là lấy người học làm trung tâm… nói cho cùng phương pháp này là tích cực. Sự tích cực này thể hiện nó có chiều sâu, nó tạo cho người học, tức trung tâm phát huy được trí tuệ, tư duy, óc thông minh của mình…Điều thứ hai của phương pháp này là giúp cho người ta phương pháp tự học và và lòng ham học. Đó là cái quý nhất” [20, tr. 319]. Ngoài ra còn có những triết lí về phương pháp nói chung, phương pháp dạy học nói riêng được các nhà tư tưởng nêu ra như sau: “Phương pháp là linh hồn của một nội dung đang vận động”; “Học phương pháp chứ không học dữ liệu”; “Thầy giáo tồi truyền đạt chân lý. Thầy giáo giỏi dạy cách làm ra chân lý”; “Phương pháp tốt là làm đơn giản những phức tạp. Phương pháp tồi làm phức tạp những đơn giản” [27, tr.15]. Những quan điểm trên đây được Đảng và Nhà nước ta quán triệt trong Nghị quyết Trung ương 4 khóa VII (1/1993), Nghị quyết Trung ương 2 khóa VIII (12/1996), Luật Giáo dục của nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam và cụ thể trong các chỉ thị của Bộ Giáo dục và Đào tạo, đặc biệt là chỉ thị số 14 (4/1999)... Cụ thể như: 2 Nguyễn Đình Sim THPT Quốc Học - Tổ chức hoạt động nhóm qua dạy học khóa trình lịch sử thế giới cận đại ở lớp 10 THPT
Nghị quyết Trung ương 2 khoá VIII (12/1996) nhấn mạnh: “Đổi mới mạnh mẽ phương pháp giáo dục đào tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện thành nếp tư duy sáng tạo của người học. Từng bước áp dụng phương pháp tiên tiến và phương pháp hiện đại vào quá trình dạy học. Đảm bảo điều kiện và thời gian tự học, tự nghiên cứu cho học sinh” [9, tr. 41]. Điều 5.2, Luật Giáo dục (sửa đổi) nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam (2007): “Phương pháp giáo dục phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của người học; bồi dưỡng cho người học năng lực tự học, khả năng thực hành, lòng say mê học tập và ý chí vươn lên” [21, tr. 9]. Chương trình Giáo dục phổ thông ban hành theo quyết định số 16/2006/QĐ- BGD&ĐT ngày 5/5/2006 của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo cũng đã nêu: “Phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh, phù hợp với đặc trưng môn học, đặc điểm đối tượng học sinh, điều kiện từng lớp học; bồi dưỡng cho học sinh phương pháp tự học, khả năng hợp tác; rèn luyện kỹ năng vận dụng vào thực tiễn; tác động đến tình cảm đem lại niềm vui; hứng thú và trách nhiệm học tập cho học sinh” [27, tr. 15]. Cốt lõi của của việc đổi mới phương pháp dạy học được nêu trong Luật giáo dục, các Nghị quyết, Chỉ thị trên đây là hướng tới hoạt động học tập chủ động, chống lại thói quen học tập thụ động. Điều đó có nghĩa là đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát huy tính tích cực học tập của người học nhằm giúp học sinh chủ động, sáng tạo, rèn luyện kỹ năng và thói quen tự học, tinh thần hợp tác, kỹ năng vận dụng kiến thức vào những tình huống khác nhau trong học tập và thực tế. Về mặt bản chất, đổi mới phương pháp dạy học là đổi mới cách tiến hành các phương pháp trên cơ sở khai thác triệt để ưu điểm của phương pháp cũ và vận dụng linh hoạt một số phương pháp mới nhằm phát huy tối đa tính tích cực, chủ động và sáng tạo của người học. Mục đích cuối cùng của 3 Nguyễn Đình Sim THPT Quốc Học - Tổ chức hoạt động nhóm qua dạy học khóa trình lịch sử thế giới cận đại ở lớp 10 THPT
đổi mới phương pháp dạy học là làm thế nào để học sinh thực sự tích cực, chủ động, tự giác, luôn trăn trở, tìm tòi, suy nghĩ và sáng tạo trong quá trình lĩnh hội tri thức và lĩnh hội cả cách thức để có được tri thức ấy nhằm phát triển và hoàn thiện nhân cách của mình. Vậy, cần nhận thức phương pháp dạy học tích cực như thế nào cho đúng? Tính tích cực là một phẩm chất vốn có của con người trong đời sống xã hội. Bởi vì khác với các động vật khác, con người không chỉ tiêu thụ những gì sẵn có trong tự nhiên mà còn chủ động sáng tạo ra mọi giá trị vật chất, tinh thần cần thiết cho sự tồn tại và phát triển của mình và xã hội; chủ động cải biến môi trường tự nhiên và cải tạo xã hội. Tính tích cực được xem là một điều kiện đồng thời là kết quả sự phát triển nhân cách của mỗi người trong mối quan hệ với cộng đồng và xã hội. Việc học tập của học sinh là một quá trình nhận thức, song đó là quá trình nhận thức đặc thù - một sự nhận thức đã được làm cho dễ dàng đi và được thực hiện dưới sự chỉ đạo của giáo viên. Vì vậy, tính tích cực học tập thực chất là tính tích cực nhận thức của học sinh biểu hiện ở khát vọng học tập, có cố gắng trí tuệ và nghị lực cao trong quá trình chiếm lĩnh tri thức. Thuật ngữ “tích cực” trong “phương pháp tích cực” được dùng theo nghĩa “hoạt động chủ động” trái nghĩa với “không hoạt động, thụ động” chứ không phải theo nghĩa trái với “tiêu cực”. Phương pháp tích cực là một thuật ngữ được rút gọn được dùng ở nhiều quốc gia nhằm để chỉ những phương pháp dạy học theo hướng phát huy tính tích cực chủ động, sáng tạo của người học. Quá trình dạy học bao gồm hai hoạt động: dạy của thầy và học của trò, có quan hệ biện chứng với nhau. Để thực hiện đổi mới phương pháp dạy học 4 Nguyễn Đình Sim THPT Quốc Học - Tổ chức hoạt động nhóm qua dạy học khóa trình lịch sử thế giới cận đại ở lớp 10 THPT
thành công cần phải có sự hợp tác giữa thầy và trò, sự phối hợp hoạt động dạy với hoạt động học. Theo tinh thần đó nhiều tài liệu còn dùng thuật ngữ “dạy và học tích cực” để phân biệt với thuật ngữ “dạy và học thụ động”. Do đó thuật ngữ “phương pháp tích cực” bao hàm cả phương pháp dạy và phương pháp học. Để phân biệt với các phương pháp dạy học khác, đặc biệt là phương pháp thụ động, các nhà nghiên cứu đưa ra 4 đặc trưng cơ bản của phương pháp tích cực, đó là: - Dạy và học thông qua tổ chức các hoạt động học tập của học sinh. - Dạy và học chú trọng phương pháp tự học. - Tăng cường học tập cá thể phối hợp với học tập hợp tác. - Kết hợp đánh giá của thầy với tự đành giá của trò. Đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tích cực hóa hoạt động nhận thức của học sinh không có nghĩa là gạt bỏ hoàn toàn phương pháp dạy học truyền thống hay phải “nhập nội” một số phương pháp xa lạ vào trong quá trình dạy học. Bởi lẽ, bất kì phương pháp dạy học nào cũng có những ưu điểm và hạn chế của nó và phương pháp dạy học truyền thống không phải là chỉ chứa yếu tố hạn chế. Vì vậy, có thể nói rằng không có phương pháp thụ động mà vấn đề là ở chỗ giáo viên sử dụng các phương pháp dạy học như thế nào. Khi đổi mới phương pháp dạy học cần phải kế thừa, phát huy những mặt tích cực của phương pháp dạy học hiện có, đồng thời phải học hỏi, vận dung một số phương pháp dạy học mới một cách linh hoạt, phù hợp với điều kiện cụ thể. Theo hướng đó, chúng ta nên quan tâm đến một số phương pháp tích cực cần được phát triển ở trường phổ thông như: dạy học vấn đáp, đàm 5 Nguyễn Đình Sim THPT Quốc Học - Tổ chức hoạt động nhóm qua dạy học khóa trình lịch sử thế giới cận đại ở lớp 10 THPT
thoại; dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề; dạy học hợp tác trong nhóm; dạy học theo lý thuyết kiến tạo. Trong số những phương pháp tích cực vừa nêu trên, hoạt động nhóm là một phương pháp mới đang bước đầu được áp dụng ở các trường phổ thông trong cả nước. Thông qua các mối quan hệ với nhiều đối tượng học tập khác nhau, hoạt động nhóm không những giúp học sinh tích cực, chủ động trong quá trình lĩnh hội kiến thức mà còn rèn luyện những kĩ năng cần thiết, bồi dưỡng tình cảm và thái độ của học sinh với học sinh, học sinh với đối tượng học tập và với giáo viên. Do đó, hoạt động nhóm có nhiều ưu thế để thực hiện mục tiêu, định hướng đổi mới giáo dục, góp phần nâng cao chất lượng dạy học nói chung, dạy học lịch sử nói riêng ở trường phổ thông hiện nay. 1.2. CƠ SỞ TÂM LÝ HỌC, LÝ LUẬN DẠY HỌC VÀ ĐẶC TRƢNG CỦA DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƢỜNG THPT 1.2.1. Cơ sở Tâm lý học, Lý luận dạy học Theo quan điểm của Tâm lý học thì nhân cách của con người chỉ có thể hình thành và phát triển toàn diện thông qua hoạt động của chính bản thân họ. “Tính chất của hoạt động ảnh hưởng quyết định đến sự hình thành nhân cách: hoạt động rập khuôn, bắt chước máy móc, học tập theo lối tái hiện sẽ cho kết quả là những con người chỉ biết thừa hành, thiếu năng động, sáng tạo” [30, tr. 68- 69]. Điều này đã được Lênin trình bày một cách có hình ảnh như sau: “Cùng với dòng sữa mẹ con người hấp thụ tâm lí, đạo đức của xã hội mà nó là thành viên. Chính nhờ các mối quan hệ với thế giới tự nhiên, với thế giới đồ vật do các thế hệ trước tạo ra và các quan hệ xã hội mà con người gắn bó. Thông qua các hoạt động nói trên, nhân cách con người đã dần hình thành và phát triển” [13, tr. 50]. Những thành tựu của lý luận dạy học hiện đại khẳng định: “nhân cách không có sẵn…, chính trong quá trình sống, học tập, lao đông, vui chơi, giải 6 Nguyễn Đình Sim THPT Quốc Học - Tổ chức hoạt động nhóm qua dạy học khóa trình lịch sử thế giới cận đại ở lớp 10 THPT
trí, con người đã hình thành và phát triển nhân cách của mình” [13, tr. 50]. Muốn có những con người năng động, sáng tạo cần phải tổ chức các hoạt động vui chơi, học tập tích cực, sáng tạo. Vận dụng quan điểm này vào lĩnh vực giáo dục các nhà tâm lý học sư phạm khẳng định “Trong quá tình dạy học để phát triển nhân cách của học sinh cần phải tăng cường hoạt động nhận thức cho các em” [28, tr. 4]. Theo Vưgôtxki, nhà tâm lý học lịch sử cho rằng “Các chức năng tâm lý xuất hiện trước hêt ở mức độ liên nhân cách giữa các cá nhân, trước khi chúng tồn tại nhân cách bên trong”. Chính vì vậy theo ông, “trong một lớp học cần coi trọng sự khám phá có trợ giúp” [7, tr. 99]. Lý thuyết kiến tạo ra đời những năm 80 của thế kỷ XX cũng là một cơ sở của dạy học hiện đại. Nội dung của lý thuyết này đề cập đến một số điểm: Thứ nhất, hoạt động nhận thức ở người là quá trình tiếp nhận thông tin từ ngoài vào, được chọn lọc trên sơ sở nhu cầu và lợi ích cá nhân. Như vậy học là quá trình người học tự kiến tạo, xây dựng kiến thức cho mình. Thứ hai, khi nghiên cứu hoạt động học cần gắn với một hoàn cảnh cụ thể. Thứ ba, học là quá trình mang tính xã hội, văn hóa và liên nhân cách. Do vậy, học không chỉ chịu sự tác động của tác nhân nhận thức mà còn chịu sự ảnh hưởng của tác nhân xã hội và sự tương tác giữa các cá nhân [25, tr. 30- 34]. GS. Phạm Minh Hạc nhấn mạnh “Nhà trường hiện đại ngày nay là nhà trường hoạt động…Thu hẹp sự cưỡng bức của nhà giáo thành sự hợp tác bậc cao…Hoạt động cùng nhau, hoạt động hợp tác giữa thầy và trò, hoạt động hợp tác giữa trò và trò có tác dụng lớn” [12]. Từ những kết quả nghiên cứu lý thuyết trên cho thấy, trong quá trình dạy học cần tăng cường tổ chức hoạt động nhận thức cho học sinh, trong đó 7 Nguyễn Đình Sim THPT Quốc Học - Tổ chức hoạt động nhóm qua dạy học khóa trình lịch sử thế giới cận đại ở lớp 10 THPT
sự tương tác giữa các cá nhân nhận thức cần được phát huy, phải tạo ra các tác động dạy học khác nhau như tác động nhận thức cá nhân (tự phát hiện, tìm tòi, lĩnh hội), tác động tâm lý (sự hợp tác, phối hợp, chia sẻ trách nhiệm và lợi ích). Muốn vậy giáo viên cần phải tìm tòi, áp dụng những phương pháp dạy học có hiệu quả vào trong quá trình dạy học. Trong số các phương pháp dạy học đang được sử dụng, phương pháp hoạt động nhóm có thể đáp ứng những yêu cầu của dạy học hiện đại nêu trên. Bởi hoạt động nhóm chính là hoạt động tương tác có tổ chức và nguyên tắc riêng. 1.2.2. Đặc trƣng của dạy học lịch sử ở trƣờng THPT Dạy học lịch sử cũng như dạy học bất cứ môn học nào ở trường phổ thông đều nhằm cung cấp kiến thức, hình thành thế giới quan khoa học, giáo dục tư tưởng, chính trị, phẩm chất đạo đức và phát triển học sinh. Điều này giúp cho các em hiểu được sự phát triển hợp quy luật của tự nhiên, xã hội, con người và vận dụng một cách sáng tạo những hiểu biết đó vào thực tiễn cuộc sống. Tuy nhiên, so với các môn học khác, môn Lịch sử có những đặc trưng riêng mà trong quá trình dạy học cần phải lưu ý: Thứ nhất, dạy học lịch sử trước hết là cung cấp cho học sinh những kiến thức cơ bản về quá khứ của xã hội loài người và của dân tộc trên tất cả các lĩnh vực (kinh tế, xã hội, chính trị, tư tưởng, văn hóa, giáo dục, quân sự...). Nhưng quá khứ xã hội loài người là một hiện thực khách quan, đã xảy ra, từng tồn tại thật, song không "hiện có” [18, tr. 51], vận động theo quy luật từ thấp đến cao, trải qua những bước quanh co, phức tạp song không ngừng phát triển đi lên ngày càng tiên tiến. Do đó, trong quá trình học tập lịch sử, học sinh không thể "trực tiếp” trực quan sinh động các sự kiện, hiện tượng của quá khứ, kể cả những sự kiện đang diễn ra bên ngoài tầm mắt của chúng ta. Thứ hai, lịch sử là cái đã xảy ra không tái diễn nguyên vẹn như cũ, “song nó lặp lại trên cơ sở không lặp lại, tức là ở dạng khác cao hơn, hợp quy 8 Nguyễn Đình Sim THPT Quốc Học - Tổ chức hoạt động nhóm qua dạy học khóa trình lịch sử thế giới cận đại ở lớp 10 THPT
luật” [18, tr. 51]. Vì thế, trong dạy học lịch sử, chúng ta không thể tái hiện lại quá khứ bằng thí nghiệm để học sinh trực tiếp quan sát như một số môn khoa học tự nhiên khác (mặc dù ngày nay khoa học đã tương đối phát triển, người ta có thể tái hiện trong một phạm vi nhỏ, ở mức độ nào đó các sự kiện đã xảy ra). Thứ ba, nhận thức lịch sử bao giờ cũng khó khăn và phức tạp hơn so với các khoa học khác; bởi vì, lịch sử chính là bản thân cuộc sống - kết quả hoạt động của con người, cho nên khi học tập lịch sử con người (học sinh) vừa là chủ thể vừa là khách thể (đối tượng) nhận thức. Do đó, trong nhận thức lịch sử, giáo viên và học sinh ít nhiều bị chi phối bởi hệ tư tưởng của giai cấp, thời đại nhất định nào đó. Mặt khác, chương trình bộ môn Lịch sử ở trường phổ thông được cấu tạo từ quá khứ đến hiện tại, từ xa xưa đến ngày nay, mà quá trình nhận thức phù hợp với đặc điểm tâm lý lứa tuổi và trình độ của học sinh là từ gần đến xa, từ cụ thể đến trừu tượng, từ đơn giản đến phức tạp. Thứ tư, kiến thức lịch sử vô cùng phong phú đa dạng, không chỉ có các biến cố, hiện tượng, niên đại, nhân vật, địa danh mà còn các khái niệm, quy luật, nguyên lý, bài học kinh nghiệm, phương pháp học tập và vận dụng kiến thức lịch sử. Cho nên, việc cung cấp những kiến thức cơ bản, cụ thể để tạo biểu tượng, hình thành khái niệm, nêu quy luật và rút ra bài học kinh nghiệm là nhiệm vụ trung tâm của quá trình dạy học lịch sử ở trường phổ thông. Với những đặc trưng như vậy, chúng ta không thể tiến hành việc dạy học lịch sử ở trường THPT theo lối truyền thụ kiến thức có sẵn mà phải đảm bảo tính chính xác, có hình ảnh, cụ thể, sinh động của nội dung lịch sử; đồng thời phải làm cho học sinh tích cực nhận thức, tích cực tư duy để tạo ra những biểu tượng của quá khứ rộng lớn về không gian, dài dằng dặc về thời gian và hình thành những khái niệm lịch sử thường ở mức độ trừu tượng, phức tạp [18]. Muốn vậy phải áp dụng các phương pháp tích cực vào quá 9 Nguyễn Đình Sim THPT Quốc Học - Tổ chức hoạt động nhóm qua dạy học khóa trình lịch sử thế giới cận đại ở lớp 10 THPT
trình dạy học, trong đó phương pháp hoạt động nhóm nếu được thiết kế và sử dụng một cách hợp lý, phối hợp đồng bộ với các phương pháp truyền thống và hiện đại khác sẽ thực hiện yêu cầu trên một cách có hiệu quả, góp phần nâng cao chất lượng dạy học lịch sử ở trường phổ thông. 1.3. CHẤT LƢỢNG BỘ MÔN VÀ TÌNH HÌNH TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NHÓM TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƢỜNG THPT Cùng với sự phát triển kinh tế, các quốc gia trên thế giới đều hướng tới xu hướng toàn cầu hóa, xóa bỏ khoảng cách địa lý để cùng hợp tác và cạnh tranh trong môi trường hội nhập. Xu thế ấy buộc những con người của thời đại mới phải có những phẩm chất, năng lực nhất định, trong đó nổi lên năng lực hợp tác, thích ứng, nhạy bén và năng động. Những phẩm chất, năng lực ấy chỉ có thể tôi luyện được trong quá trình làm việc, học tập, hợp tác ở môi trường tập thể. Thông qua những mối quan hệ xã hội phong phú con người mới tự hoàn thiện và khẳng định mình. Điều này cũng hoàn toàn đúng trong dạy học, thành công của mỗi cá nhân không chỉ đạt được thông qua sự nỗ lực của bản thân họ mà còn nhờ sự hợp tác, học hỏi những người xung quanh. Để thực hiện điều đó, không có gì hiệu quả hơn là tổ chức hoạt động nhóm trong giờ học. Những mối quan hệ xã hội được đưa vào dạy học thông qua hoạt động nhóm không những giúp lĩnh hội kiến thức mà còn làm giàu kinh nghiệm sống, giao tiếp, hợp tác… của học sinh. Thời gian qua dư luận đã phản ánh rất nhiều về việc giảm sút chất lượng học tập lịch sử ở trường THPT nước ta. "Thực trạng bi đát" là cụm từ mà nhiều nhà nghiên cứu lịch sử nói về việc dạy và học môn học này ở trường phổ thông. "Bàng hoàng", "kinh hoàng" là cách mà báo chí ba năm liên tiếp gần đây gọi tên cho chất lượng môn Lịch sử từ kết quả các bài thi đại học. "Trớ trêu" là cảm giác của người xem một chương trình thi kiến thức trên truyền hình khi có sinh viên trường Đại học Văn Lang không biết Quốc hiệu của nước ta thời vua Hùng là gì… 10 Nguyễn Đình Sim THPT Quốc Học - Tổ chức hoạt động nhóm qua dạy học khóa trình lịch sử thế giới cận đại ở lớp 10 THPT
Trong kỳ thi đại học năm 2007, có hơn 150.000 bài thi Lịch sử "gặt" mức điểm từ 4,5 trở xuống. Con số này chiếm tỷ lệ tới 95,74% tổng số thí sinh thi khối C. Trong đó, điểm 0 chiếm gần 4%. Mức điểm "đẹp" khá khiêm tốn với 17 thí sinh đạt điểm 8,5. Điểm số trung bình của môn sử là 2,09/10, đứng hạng thấp nhất so với điểm số trung bình của các môn thi (4,28). Ở kỳ thi tốt nghiệp THPT, mức điểm trung bình 6,19 của môn Lịch sử cũng xếp hàng "đội sổ" trong tương quan với các môn còn lại [1]. Nhiều bài làm của thí sinh trong các kì thi tốt nghiệp và tuyển sinh đại học trả lời sai kiến thức, sự kiện và khái niệm cơ bản, diễn đạt, hành văn lủng củng, sai cả từ ngữ, ngữ pháp và tệ hại nhất là những sự "nhầm lẫn" và lệch lạc về nhận thức lịch sử. Trong kỳ thi tốt nghiệp THPT vừa qua có nhiều bài làm sai kiến thức nghiêm trọng đã khiến người ta nhiều phen “cười ra nước mắt”, có thể đơn cử một vài ví dụ: Khi nói đến sự thống nhất các tổ chức Cộng sản để thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam , có thí sinh viết: "Trước tình hình đất nước bị bọn thực dân xâm lược, Đảng và Nhà nước ta quyết định thành lập ra Đảng Cộng sản Việt Nam ...” (SBD HES 2521). Có thí sinh dùng sai thuật ngữ và ngữ pháp: "Thông qua chính sách điều lệ vắn tắt, sinh hoạt vắn tắt”, "kỷ cương vắn tắt” (SBS HNS 3001)... Một thí sinh khác: "Chiến dịch Hồ Chí Minh 1970, quân ta tiến vào Him Lan, Bản Kéo, lần lượt giành các đồi A1, C1, D, E... Hai bên chiến đấu giằng co quyết liệt và cuối cùng ta đã giành thắng lợi buộc Mỹ phải kí hiệp định Pari năm 1972”. Thí sinh có bài thi mang mã số phách HSS 6206 nhầm lẫn sự kiện Tổng tiến công và nổi dậy mùa xuân 1975 với chiến dịch Điện Biên Phủ: "...Đến ngày 30/4/1975, bộ đội ta đã tiến thẳng và bao vây Điện Biên Phủ... . Ở phần thi Lịch sử thế giới, sự sai sót cũng rất phổ biến. Trình bày diễn biến cuộc nội chiến ở Trung Quốc (1946- 1949), có thí sinh viết: "...Mở đầu là cuộc binh biến Ba Son. Tại đây công nhân đã nổi dậy đình công, đứng đầu là Ba Son, một liệt sĩ cách mạng. Phong trào bị phát xít Nhật đàn áp dã man. Ba Son đã bị giết hại...” (KBS 3208) [1]. 11 Nguyễn Đình Sim THPT Quốc Học - Tổ chức hoạt động nhóm qua dạy học khóa trình lịch sử thế giới cận đại ở lớp 10 THPT
Còn rất nhiều bài thi có những sự “nhầm lẫn” và thể hiện những sự hiểu biết nông cạn của thí sinh mà không thể kể hết trong khuôn khổ một vài trang giấy. Qua đây, có thể nhận ra thực trạng đã đến mức "báo động" trong việc dạy học Lịch sử ở nhà trường hiện nay. Nếu tình trạng này nếu cứ tiếp diễn thì dần dần việc “Dân ta phải biết sử ta” như Bác Hồ đã căn dặn khó thực hiện được. Chất lượng dạy học bộ môn Lịch sử trên đây đã gây nên nỗi bức xúc không chỉ của những người trong ngành giáo dục mà là của toàn xã hội. Thực trạng đó đã khiến người ta không khỏi thắc mắc, trước hết là nguyên nhân và sau đó là giải pháp để khắc phục. Hiện nay ở nước ta đang diễn ra quá trình thay đổi nội dung chương trình, sách giáo khoa lịch sử ở trường THPT và cùng với nó là phải nhanh chóng đổi mới về mặt phương pháp dạy học. Những phương tiện, phương pháp, hình thức tổ chức dạy học mới được các giáo viên lịch sử ở trường THPT quan tâm và đưa vào áp dụng trong các giờ học ở trên lớp. Tổ chức hoạt động nhóm là một trong những phương pháp dạy học mới mà giáo viên các trường THPT ở nước ta đang bước đầu áp dụng vào dạy học lịch sử. Vậy, hoạt động nhóm trong dạy học lịch sử ở trường THPT được giáo viên và học sinh nhận thức và thực hiện như thế nào? Hiệu quả của nó ra sao? Để làm rõ vấn đề này, trong thời gian qua tôi đã tiến hành khảo sát, điều tra, tìm hiểu qua 200 học sinh các trường THPT trên địa bàn thành phố và 100 học sinh trường THPT Quốc học Quy Nhơn, cùng 65 giáo viên lịch sử của hơn 24 trường THPT trên địa bàn tỉnh Bình Định. Đối với học sinh, qua câu hỏi “Em có thích giáo viên tổ chức hoạt động nhóm trong giờ học lịch sử không?”, chúng tôi thu được kết quả ở bảng 1.1. Khối Số Các mức độ 12 Nguyễn Đình Sim THPT Quốc Học - Tổ chức hoạt động nhóm qua dạy học khóa trình lịch sử thế giới cận đại ở lớp 10 THPT
lớp lượng Thích Bình thường Không thích HS SL % SL % SL % 10 140 75 53,57 47 33,58 18 12,85 11 124 60 48,39 48 38,71 16 12.90 12 36 21 58,3 13 36,1 2 5,6 Tổng 300 156 52,00 108 36,00 36 12,00 Bảng 1.1: Thái độ học sinh đối với hoạt động nhóm trong giờ học lịch sử Kết quả từ bảng trên cho thấy, rất nhiều học sinh thích tổ chức hoạt động nhóm trong giờ học lịch sử: có 156/300 học sinh chiếm 52%, cụ thể: khối 10: 53,57%; khối 11: 48,39%, khối 12: 58,3%. Trong khi đó chỉ có 36/300 học sinh (12%) không thích tổ chức hoạt động nhóm trong giờ học. Điều này chứng tỏ hoạt động nhóm đã được đa số học sinh hưởng ứng và ủng hộ. Đối với giáo viên, đa phần giáo viên các trường được điều tra đều nhận thức và đánh giá cao vai trò của hoạt động nhóm trong dạy học học lịch sử, họ cho rằng đây là phương pháp mới, cần thiết phải tiến hành áp dụng. Trên thực tế, một số giáo viên đã áp dụng phương pháp này trong các giờ học lịch sử, góp phần làm cho tiết học sinh động, học sinh học tập hứng thú hơn. Thầy giáo Nguyễn Chí Ron, tổ trưởng tổ Sử - Giáo dục công dân trường THPT Nguyễn Trân (Hoài Nhơn) khẳng định: “Nên áp dụng phương pháp mới vào giờ học, chẳng hạn thảo luận nhóm…”. Thầy Võ Trung Huân, trường THPT Hoài Ân: “Đây là một hoạt động cần thiết trong dạy học lịch sử…”; Thầy Huỳnh Văn Long, trường THPT số 1 Phù Cát: “Cần thiết sử dụng thảo luận nhóm trong giờ học lịch sử”… 13 Nguyễn Đình Sim THPT Quốc Học - Tổ chức hoạt động nhóm qua dạy học khóa trình lịch sử thế giới cận đại ở lớp 10 THPT
Như vậy, cả giáo viên và học sinh THPT hiện nay đều đánh giá cao tầm quan trọng của hoạt động nhóm trong giờ học. Hoạt động nhóm đã trở thành một trong những phương pháp dạy học mới được quan tâm nhiều nhất trong dạy học phổ thông hiện nay. Việc áp dung hoạt động nhóm vào giờ học là phù hợp với mục tiêu, yêu cầu của dạy học hiện đại. Tuy nhiên, việc nhận thức xung quanh các vấn đề như số lượng, nội dung, hình thức, quy trình, thời gian hoạt động nhóm... vẫn còn nhiều ý kiến khác nhau nên trong quá trình thực hiện còn tùy tiện, tự phát, hiệu quả mang lại không cao. Theo cô Nguyễn Thị Ngọc Ánh, trường THPT Hoài Ân thì: “Mỗi nhóm khoảng 8- 10 học sinh là hợp lý…Hoạt động nhóm thì tất cả các nhóm có nhiệm vụ như nhau”. Thầy Hồ Văn Toàn, trường THPT Quốc học Quy Nhơn cho rằng: “Nhiệm vụ các nhóm có thể khác nhau hoặc giống nhau tùy vào nội dung thảo luận, còn số lượng phù hợp là 4 nhóm”, … Một số giáo viên khác tuy đánh giá cao vai trò của hoạt động nhóm, nhưng lấy lý do là trình độ học lực của học sinh yếu nên không thể tổ chức hoạt động nhóm. Cô Lê Thị Đình, trường THPT Trần Cao Vân cho biết: “Vì lực học của học sinh yếu lại hay mất trật tự nên giáo viên không tổ chức hoạt động nhóm mà chỉ áp dụng các phương pháp truyền thống”. Số giáo viên còn lại thì cho rằng: lúc đầu cũng áp dụng, nhưng sau một số lần tổ chức hoạt động nhóm, hiệu quả đưa lại không cao nên không thực hiện nữa. Thực trạng trên đây đặt ra yêu cầu phải nghiên cứu đưa ra lý luận và minh họa cụ thể về phương pháp hoạt động nhóm cho từng môn học trong đó có môn lịch sử nhằm giúp giáo viên phổ thông thuận lợi hơn khi áp dụng nó vào giờ học, tránh tình trạng kém tác dụng hoặc phản tác dụng sư phạm. * * * 14 Nguyễn Đình Sim THPT Quốc Học - Tổ chức hoạt động nhóm qua dạy học khóa trình lịch sử thế giới cận đại ở lớp 10 THPT
Xuất phát từ những cơ sở lý luận và thực tiễn trên đây cho phép chúng ta khẳng định việc tiến hành hoạt động nhóm - một trong những phương pháp dạy học tích cực là hết sức cần thiết, nó phù hợp với đặc điểm tâm lý của học sinh phổ thông, đó là sự nhiệt tình, sôi nổi và sáng tạo. Hoạt động nhóm là môi trường tốt để năng lực cá nhân của học sinh được bộc lộ và phát triển. Hiện nay, hoạt động nhóm đang là hình thức phổ biến nhằm thực hiện xu hướng cộng tác và liên kết với nhau để cùng đạt được lợi ích trong học tập để hướng tới mục tiêu chung. Một khi được áp dụng vào giờ học, hoạt động nhóm sẽ góp phần hạn chế lối học thụ động trước đây, nhất là với môn lịch sử - một bộ môn có quá nhiều ngày tháng, sự kiện…mà nếu chỉ đọc - chép thì học sinh không khỏi chán và ngán. Chƣơng 2 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ HOẠT ĐỘNG NHÓM TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƢỜNG THPT 15 Nguyễn Đình Sim THPT Quốc Học - Tổ chức hoạt động nhóm qua dạy học khóa trình lịch sử thế giới cận đại ở lớp 10 THPT
Hoạt động nhóm là một phương pháp còn mới mẻ trong dạy học nói chung, dạy học lịch sử ở trường phổ thông nói riêng. Vì vậy cần có nhận thức đúng đắn về bản chất, yêu cầu và quy trình tổ chức của nó. 2.1. QUAN NIỆM VỀ HOẠT ĐỘNG NHÓM TRONG DẠY HỌC 2.1.1. Nhóm, nhóm học tập Theo Từ điển tiếng Việt “Nhóm là tập hợp một số ít người hoặc sự vật được hình thành theo những nguyên tắc và tiêu chí nhất định” [29, tr.153]. Từ định nghĩa “nhóm” như trên, có thể đi đến nhận thức về “nhóm học tập” là tập hợp một số ít người được hình thành nên nhằm cùng tiếp nhận và giải quyết những nhiệm vụ đặt ra trong quá trình học tập. Nhóm học tập là phương tiện để giáo viên chuyển các tác động dạy học đến cá nhân học sinh. Đối với học sinh, nhóm học tập không chỉ là môi trường học tập tích cực (hợp tác với nhau để giải quyết nhiệm vụ học tập, là nơi học sinh giao tiếp, chia sẻ…) mà còn là đối tượng học tập của học sinh (học giải quyết các mối quan hệ trong nhóm, học cách tổ chức, lập kế hoạch, học các kỹ năng xã hội). 2.1.2. Hoạt động nhóm trong dạy học “Hoạt động nhóm” là cách gọi tắt của “hoạt động của nhóm học tập” hay “dạy học và hợp tác trong nhóm”. Trong tiếng Anh hoạt động nhóm được gọi là “Group work” (làm việc nhóm). Từ trước đến nay các nhà nghiên cứu về lý luận dạy học đã nêu lên những định nghĩa về hoạt động nhóm trong dạy học như sau: Trên cơ sở quan niệm về hoạt động nhóm của A.T. Francisco: “Hoạt động nhóm là một phương pháp học tập mà theo đó học viên trong nhóm trao đổi, giúp đỡ và hợp tác với nhau” [26], GS. Vũ Hồng Tiến cho rằng: “Hợp tác 16 Nguyễn Đình Sim THPT Quốc Học - Tổ chức hoạt động nhóm qua dạy học khóa trình lịch sử thế giới cận đại ở lớp 10 THPT
nhóm là một phương pháp dạy học chú trọng khai thác tối đa mối quan hệ học sinh - học sinh trong quá trình dạy học. Theo đó học sinh được tổ chức thành các nhóm nhỏ từ 2 đến 5, 6 em cùng tham gia một cách tích cực để giải quyết một nhiệm vụ học tập chung” [26]. TS. Trần Quốc Tuấn:“ Học tập cùng người khác theo cặp, theo nhóm nhỏ và theo nhóm lớn được gọi là học tập và hợp tác trong nhóm” [27, tr.22]. Theo PGS. TS. Trần Ngọc Giao: “Hoạt động dạy học theo nhóm là hoạt động trong đó giáo viên tổ chức cho học sinh hoạt động và hợp tác với nhau trong các nhóm nhằm đạt được mục tiêu học tập” [2, tr. 90]. Các quan niệm về hoạt động nhóm trên đây tuy có diễn đạt khác nhau, nhưng đều nhấn mạnh đến bản chất của hoạt động nhóm là hoạt động của người học trong quá trình dạy học. Cụ thể là hoạt động hợp tác giữa các cá nhân trong một tập thể nhỏ, đó là “nhóm” để cùng thực hiện nhiệm vụ chung. Dạy học theo cách này là đặt học sinh vào môi trường học tập cùng quan sát, thực hành, thí nghiệm, thảo luận… nhằm khuyến khích các em chia sẻ với nhau trong quá trình học tập. Đây là một chiến lược học tập hữu ích trong mọi tình huống được tóm tắt thành khẩu hiệu “suy nghĩ- từng đôi- chia sẻ” [27, tr. 22]. Bản chất hay triết lý của hoạt động nhóm là sử dụng các mối quan hệ mang tính tương tác trực tiếp, đa chiều ở nhiều cấp độ khác nhau giữa các chủ thể để tổ chức dạy học. Mối quan hệ này được thể hiện ở hai mặt: Mặt nội dung, nói lên tính chất của các mối quan hệ trong dạy học đó là hợp tác và cạnh tranh lành mạnh giữa các chủ thể học tập, sự cộng hưởng của nhiều người để tạo nên sức mạnh của trí tuệ. Về vấn đề này, một học giả đã nói “Nếu bạn có một quả táo, tôi có một quả táo, chúng ta trao đổi cho nhau thì mỗi người cũng chỉ có một quả táo. Nhưng nếu bạn có một ý tưởng, 17 Nguyễn Đình Sim THPT Quốc Học - Tổ chức hoạt động nhóm qua dạy học khóa trình lịch sử thế giới cận đại ở lớp 10 THPT
tôi có một ý tưởng, chúng ta trao đổi cho nhau thì mỗi người sẽ có hai ý tưởng”. Mặt hình thức, bao gồm tổng thể các mối quan hệ xã hội đa dạng giữa các chủ thể học tập. Bên cạnh đề cao sự hợp tác, phối hợp trong học tập, hoạt động nhóm cũng là kết quả của hoạt động cá nhân mang tính tích cực cao. Việc học tập của mỗi người không chỉ là thu nhận kiến thức cho cá nhân mà còn thể hiện tính chủ thể của người học trong mối quan hệ giữa các chủ thể khác ở một hoàn cảnh cụ thể. Những tác động tích cực từ bên ngoài sẽ tạo nên động lực thôi thúc sự tìm tòi của cá nhân. Như vậy, sử dụng hoạt động nhóm cần phải tạo ra mối quan hệ đa chiều giữa những người học, sử dụng mối quan hệ ấy như là một phương tiện dạy học có hiệu quả. 2.1.3. Ƣu điểm và hạn chế của hoạt động nhóm trong dạy học Bất kỳ một phương pháp dạy học nào cũng có những ưu điểm và hạn chế nhất định, hoạt động nhóm không phải là trường hợp ngoại lệ. Vì vậy cần nhận thức ưu điểm và hạn chế của nó để thực hiện cho tốt. 2.1.3.1. Ưu điểm - Phát huy được sự lĩnh hội sáng tạo của học sinh thông qua việc tìm tòi suy nghĩ rồi trao đổi, chia sẻ với nhau hoặc tranh luận, bác bỏ, kiểm tra lẫn nhau. Qua đó kiến thức mà học sinh lĩnh hội phong phú sâu sắc hơn bởi lẽ nó đã được giảm bớt tính chủ quan, phiến diện. - Phát triển năng lực hoạt động theo nhóm mà cụ thể là rèn luyện những kỹ năng cần thiết như: giao tiếp, phối hợp giữa các cá nhân trong một nhóm làm việc, phát hiện, trao đổi, tiếp nhận, trình bày thông tin… Học sinh dễ thể hiện khả năng của bản thân trước các bạn trong nhóm mà có khi trước 18 Nguyễn Đình Sim THPT Quốc Học - Tổ chức hoạt động nhóm qua dạy học khóa trình lịch sử thế giới cận đại ở lớp 10 THPT
lớp hoặc trước giáo viên học sinh không tự tin trình bày. Nói cách khác hoạt động nhóm là cơ hội để học sinh tự khẳng định mình. - Giáo dục cho học sinh tinh thần hợp tác, ý thức trách nhiệm của bản thân đối với nhiệm vụ chung của tập thể. Biết tôn trọng thành quả lao động của người khác và có ý thức cùng người khác hướng tới một mục đích chung. Đồng thời hoạt động nhóm còn hỗ trợ tình cảm do được khuyến khích bởi sự nhiệt tình của cả nhóm hay nhóm trưởng. - Giáo viên thu nhận được nhiều ý kiến phản hồi từ học sinh để từ đó điều chỉnh phương pháp giang dạy cho phù hợp hơn. 2.1.3.2. Hạn chế - Có nhóm có thể đi “chệch hướng”, tức là thảo luận về một vấn đề không liên quan đến nhiệm vụ được giao. - Học sinh có thể lợi dụng cơ hội để nói chuyện hoặc làm việc riêng nếu giáo viên không quản lý tốt. Nhất là trong trường hợp số lượng học sinh trong nhóm đông. - Do năng lực hoạt động của mỗi thành viên trong nhóm không giống nhau nên dễ dẫn đến việc một hoặc một số cá nhân có thể lấn át các cá nhân khác, lại có những cá nhân thụ động, ỷ lại và không tham gia hoạt động. - Nếu không kết hợp tốt hoạt động của nhóm và của cả lớp sẽ làm cho học sinh chỉ nắm được những kiến thức thuộc nhiệm vụ của nhóm mình. Có nhóm sẽ trở thành “bù nhìn”, nếu giáo viên không đảm bảo được mọi thành viên trong nhóm đều có trách nhiệm với công việc bằng cách theo dõi sát sao và bằng tín hiệu phản hồi. - Hoạt động nhóm mất nhiều thời gian. 19 Nguyễn Đình Sim THPT Quốc Học - Tổ chức hoạt động nhóm qua dạy học khóa trình lịch sử thế giới cận đại ở lớp 10 THPT
Hoạt động nhóm có những ưu điểm và hạn chế nhất định. Vì vậy, trong quá trình sử dụng không nên tuyệt đối hóa, xem nó là phương pháp vạn năng mà cần có sự phối hợp với nhiều phương pháp khác để có thể phát huy tối đa ưu điểm, khắc phục những hạn chế của nó. Phương pháp dạy học theo nhóm có thể được tiến hành ở nhiều hình thức tổ chức dạy học khác nhau: ở trên lớp, tại thực địa, ở nhà… Ở đây chúng tôi chỉ tập trung nhấn mạnh việc tổ chức hoạt động nhóm trong giờ học trên lớp. 2.2. NHỮNG YÊU CẦU CỦA HOẠT ĐỘNG NHÓM TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƢỜNG THPT Để tổ chức hoạt động nhóm trong dạy học chung, dạy học lịch sử nói riêng đạt hiệu quả, cần đảm bảo một số yêu cầu sau đây: 2.2.1. Sự phụ thuộc tích cực Đây là dấu hiệu cơ bản đầu tiên của học tập và hợp tác theo nhóm. Đó là sự phụ thuộc giữa các cá nhân trong một nhóm và giữa các nhóm với nhau. Kết quả hoạt động của mỗi cá nhân sẽ đóng góp vào kết quả hoạt động chung của cả nhóm và kết quả hoạt động của nhóm sẽ là đóng góp vào kết quả của cả lớp. Ví dụ, dạy học Bài 25: "Tình hình chính trị, kinh tế, văn hóa dưới triều Nguyễn” (lớp 10), khi tìm hiểu về "Tình hình kinh tế và chính sách của triều Nguyễn (Nửa đầu thế kỷ XIX)”, giáo viên tổ chức cho học sinh thảo luận nhóm bằng cách chia nhỏ vấn đề cần tìm hiểu thành 3 nhiệm vụ thảo luận: tình hình nông nghiệp, thủ công nghiệp và thương nghiệp. Mỗi lĩnh vực sẽ giao cho một hoặc một vài nhóm, mỗi nhóm có thể chia nhỏ hơn nhiệm vụ thành: nông nghiệp, thủ công nghiệp Nhà nước và nông nghiệp, thủ công nghiệp nhân 20 Nguyễn Đình Sim THPT Quốc Học - Tổ chức hoạt động nhóm qua dạy học khóa trình lịch sử thế giới cận đại ở lớp 10 THPT