Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Các nhân tố tác động đến chất lượng kiểm toán của các doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam theo định hướng tăng cường năng lực cạnh tranh trong điều kiện hội nhập quốc tế

Chia sẻ: Na Na | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:189

Thêm vào BST

Báo xấu

85
lượt xem 15
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án sẽ góp phần làm sáng tỏ vấn đề đang được quan tâm về mặt lý luận và đưa ra các gợi ý về mặt chính sách nhằm giúp cho các cơ quan hữu quan, đề ra các giải pháp giải quyết các vấn đề cấp thiết trong thực tiễn hoạt động của doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam một cách hữu hiệu.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Các nhân tố tác động đến chất lượng kiểm toán của các doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam theo định hướng tăng cường năng lực cạnh tranh trong điều kiện hội nhập quốc tế

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH ------------------------------------- Phan Văn Dũng CÁC NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN CHẤT LƯỢNG KIỂM TOÁN CỦA CÁC DOANH NGHIỆP KIỂM TOÁN VIỆT NAM THEO ĐỊNH HƯỚNG TĂNG CƯỜNG NĂNG LỰC CẠNH TRANH TRONG ĐIỀU KIỆN HỘI NHẬP QUỐC TẾ LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Tp. Hồ Chí Minh - Năm 2015
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH ------------------------------------- Phan Văn Dũng CÁC NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN CHẤT LƯỢNG KIỂM TOÁN CỦA CÁC DOANH NGHIỆP KIỂM TOÁN VIỆT NAM THEO ĐỊNH HƯỚNG TĂNG CƯỜNG NĂNG LỰC CẠNH TRANH TRONG ĐIỀU KIỆN HỘI NHẬP QUỐC TẾ Chuyên ngành: Kế toán Mã số: 62.34.03.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS. TS. MAI THỊ HOÀNG MINH Tp. Hồ Chí Minh - Năm 2015
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu do chính tôi thực hiện dưới sự hướng dẫn của Người hướng dẫn khoa học. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trong Luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình khoa học nào khác, ngoại trừ một số kết quả được công bố trong các công trình khoa học của chính Tác giả. Tất cả những nội dung được kế thừa, tham khảo từ nguồn tài liệu khác đều được Tác giả trích dẫn đầy đủ và ghi nguồn cụ thể trong Danh mục các tài liệu tham khảo. TÁC GIẢ LUẬN ÁN PHAN VĂN DŨNG
ii LỜI CẢM ƠN Xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, Viện Đào tạo Sau Đại học, Ban Chủ nhiệm khoa và Quý Giảng viên Khoa Kế toán - Kiểm toán Trường Đại học Kinh tế TP. HCM đã tận tình giúp đỡ, hướng dẫn và tạo điều kiện trong suốt quá trình đào tạo, nghiên cứu và thực hiện Luận án. Xin cảm ơn sự giúp đỡ nhiệt tình và hữu ích của lãnh đạo Bộ Tài chính; Vụ Chế độ Kế toán và Kiểm toán; UBCKNN; Kiểm toán Nhà nước; VCCI; VAA; VACPA; ACCA; CPA Australia; Ban Giám hiệu, Ban Chủ nhiệm và Quý Giảng viên khoa Kế toán - Kiểm toán các trường Đại học Kinh tế TP.HCM, Đại học Kinh tế - Luật – Đại học Quốc gia TP.HCM, Đại học Kinh tế - ĐH Đà Nẵng, Đại học Ngân hàng, Đại học Sài Gòn, Đại học Công nghiệp TP. HCM, Đại học Tôn Đức Thắng, Đại học Nguyễn Tất Thành, Đại học Tài chính - Marketing, Đại học Nha Trang, Đại học Duy Tân; Tạp chí Kinh tế - Phát triển - Trường Đại học Kinh tế TP. HCM, Tạp chí Kinh tế và Hội nhập, Tạp chí Kế toán - Hội Kế toán, Tạp chí Nghiên cứu khoa học về Kiểm toán - Kiểm toán Nhà nước, Hội thảo Quốc tế về Kinh tế - Tài chính - 2014 lần 1 (IFCE); Cục thuế TP. HCM, Vũng Tàu, Khánh Hòa, Long An; Ban quản lý Khu chế xuất – Khu công nghiệp TP. HCM; BGĐ, Kế toán trưởng các doanh nghiệp tại các Khu chế xuất – Khu công nghiệp TP. HCM; Ban Quản trị, BGĐ cùng KTV các DNKT. Đã hỗ trợ, trao đổi và chia sẻ, đánh giá và đóng góp ý kiến quý báu trong suốt quá trình nghiên cứu, khảo sát, thu thập dữ liệu. Xin chân thành cảm ơn Quý Thành viên Hội đồng các cấp, đã đóng góp nhiều ý kiến quý báu trong quá trình hoàn thiện Luận án. Xin bày tỏ sự cảm ơn đến các Thân hữu, Đồng nghiệp và Gia đình đã động viên, chia sẻ và tạo điều kiện thuận lợi để Luận án được hoàn thành! Tác giả Luận án
iii MỤC LỤC Lời cam đoan .................................................................................................................... i Lời cảm ơn .......................................................................................................................ii Danh mục bảng ............................................................................................................... ix Danh mục hình................................................................................................................. x Danh mục các chữ viết tắt .............................................................................................xii PHẦN GIỚI THIỆU ........................................................................................................ 1 1. Lý do chọn đề tài ......................................................................................................... 1 2. Mục tiêu nghiên cứu .................................................................................................... 2 3. Câu hỏi nghiên cứu ...................................................................................................... 2 4. Đối tượng nghiên cứu .................................................................................................. 3 5. Phạm vi nghiên cứu ..................................................................................................... 3 6. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................................. 3 7. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của Luận án ................................................................ 5 8. Kết cấu của Luận án .................................................................................................... 5 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN CÁC NGHIÊN CỨU TRƯỚC ......................................... 7 1.1. Tổng quan và phân tích đánh giá các nghiên cứu đã thực hiện về nhân tố tác động đến CLKT và NLCT của DNKT ..................................................................................... 7 1.1.1. Các nghiên cứu đã thực hiện về nhân tố tác động đến CLKT .............................. 7 1.1.1.1. Các nghiên cứu nước ngoài về các nhân tố tác động đến CLKT ....................... 7 1.1.1.2. Các nghiên cứu trong nước về các nhân tố tác động đến CLKT ..................... 28 1.1.2. Các nghiên cứu đã thực hiện về các nhân tố tác động đến NLCT của DNKT ... 33 1.1.2.1. Các nghiên cứu nước ngoài về các nhân tố tác động đến NLCT của DNKT .. 33 1.1.2.2. Các nghiên cứu trong nước về các nhân tố tác động đến NLCT của DNKT ... 35 1.1.3. Các nghiên cứu đã thực hiện về tác động của CLKT đến NLCT của DNKT .... 37 1.2. Những kết quả đạt được từ các nghiên cứu trước và những vấn đề tiếp tục nghiên cứu.. 38 1.2.1. Những kết quả đạt được từ các nghiên cứu trước............................................... 38 1.2.1.1. Đối với các nghiên cứu có liên quan đến nhân tố tác động đến CLKT ........... 38 1.2.1.2. Đối với các nghiên cứu có liên quan đến các nhân tố tác động đến NLCT của DNKT . 40 1.2.1.3. Đối với các nghiên cứu có liên quan đến mối liên quan giữa CLKT và NLCT của DNKT 41 1.2.2. Các vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu và được thực hiện trong Luận án ............... 42 Kết luận Chương 1......................................................................................................... 44
iv CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ THUYẾT VỀ CÁC NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN CLKT CỦA DNKT VIỆT NAM THEO ĐỊNH HƯỚNG TĂNG CƯỜNG NLCT TRONG ĐIỀU KIỆN HỘI NHẬP QUỐC TẾ ............................................................................. 45 2.1. Một số vấn đề chung và cơ sở lý thuyết có liên quan đến các nhân tố tác động đến CLKT . 45 2.1.1. Một số vấn đề chung về kiểm toán và CLKT ..................................................... 45 2.1.1.1. Định nghĩa về kiểm toán .................................................................................. 46 2.1.1.2. Đặc điểm của kiểm toán ................................................................................... 46 2.1.1.3. Chất lượng và đặc điểm của chất lượng ........................................................... 47 2.1.1.4. Chất lượng kiểm toán ....................................................................................... 48 2.1.1.5. Chuẩn mực quốc tế về kiểm soát chất lượng (ISQC1) ..................................... 50 2.1.1.6. Khuôn khổ IAASB về CLKT ........................................................................... 51 2.1.2. Cơ sở lý thuyết các nhân tố tác động đến CLKT ............................................... 52 2.1.2.1. Lý thuyết Ủy nhiệm và các nhân tố tác động đến CLKT ................................. 52 2.1.2.2. Lý thuyết Cung cầu và các nhân tố tác động đến CLKT ................................. 54 2.1.3. Mô hình nghiên cứu các nhân tố tác động đến CLKT được sử dụng trong Luận án . 55 2.2. Một số vấn đề chung và cơ sở lý thuyết có liên quan đến các nhân tố tác động đến NLCT của DNKT ................................................................................................... 57 2.2.1. Một số vấn đề chung về cạnh tranh và NLCT .................................................... 57 2.2.1.1. Khái niệm về cạnh tranh ................................................................................... 57 2.2.1.2. Đặc điểm của cạnh tranh .................................................................................. 57 2.2.1.3. Năng lực cạnh tranh.......................................................................................... 58 2.2.2. Cơ sở lý thuyết có liên quan đến các nhân tố tác động đến NLCT và tác động của CLKT đến NLCT của DNKT ................................................................................. 58 2.2.2.1. Lý thuyết về cạnh tranh và Lý thuyết cạnh tranh đón đầu tương lai với NLCT của DNKT ...59 2.2.2.2. Lý thuyết cạnh tranh dựa trên Nguồn lực của doanh nghiệp (RBV) với các nhân tố tác động đến NLCT của DNKT ........................................................................ 61 2.2.2.3. Lý thuyết cạnh tranh dựa trên năng lực của doanh nghiệp (CBV) và sự tác động của CLKT đến NLCT ..................................................................................... 62 2.2.3. Mô hình nghiên cứu các nhân tố tác động đến NLCT được sử dụng trong Luận án . 63 2.2.4. Mô hình nghiên cứu CLKT và các nhân tố CLKT tác động đến NLCT ............ 64 Kết luận Chương 2......................................................................................................... 66
v CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .......................................................... 67 3.1. Phương pháp nghiên cứu và quy trình nghiên cứu ................................................. 67 3.1.1. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................... 67 3.1.2. Quy trình nghiên cứu .......................................................................................... 69 3.2. Nguồn dữ liệu, phương pháp thu thập và phân tích dữ liệu trong nghiên cứu định tính . 70 3.2.1. Nguồn dữ liệu và phương pháp thu thập dữ liệu ................................................ 70 3.2.2. Đối tượng khảo sát trong nghiên cứu định tính .................................................. 72 3.2.3. Quy trình và phương pháp phân tích dữ liệu định tính....................................... 73 3.2.3.1. Quy trình thực hiện ........................................................................................... 73 3.2.3.2. Phương pháp phân tích dữ liệu định tính ......................................................... 74 3.3. Nguồn dữ liệu và phương pháp thu thập dữ liệu trong nghiên cứu định lượng .... 75 3.3.1. Nguồn dữ liệu của nghiên cứu định lượng ......................................................... 75 3.3.2. Đối tượng khảo sát và mẫu khảo sát trong nghiên cứu định lượng .................... 75 3.3.2.1. Đối tượng khảo sát ........................................................................................... 75 3.3.2.2. Quy mô mẫu khảo sát ....................................................................................... 75 3.3.3. Quy trình và phương pháp phân tích dữ liệu định lượng ................................... 76 3.4. Mô hình nghiên cứu và phương trình hồi quy tổng quát ........................................ 79 3.4.1. Mô hình nghiên cứu ............................................................................................ 79 3.4.2. Phương trình hồi quy tổng quát .......................................................................... 81 Kết luận Chương 3......................................................................................................... 82 CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ BÀN LUẬN ......................................... 83 4.1. Kết quả nghiên cứu về thực trạng hoạt động KTĐL, CLKT và NLCT của DNKT Việt Nam 83 4.1.1. Thực trạng CLKT và NLCT của DNKT Việt Nam ........................................... 83 4.1.2. Đánh giá về CLKT và NLCT của các DNKT Việt Nam ................................... 88 4.1.3. Nguyên nhân của thực trạng ............................................................................... 88 4.2. Kết quả nghiên cứu định tính khám phá các nhân tố tác động đến CLKT và NLCT của DNKT Việt Nam ..................................................................................................... 89 4.2.1. Phương pháp và quy trình thực hiện................................................................... 89 4.2.1.1. Phương pháp thực hiện và đối tượng khảo sát ................................................. 89 4.2.1.2. Quy trình thực hiện ........................................................................................... 90
vi 4.2.2. Kết quả nghiên cứu định tính ............................................................................. 93 4.2.3. Kiểm tra kết quả nghiên cứu định tính ............................................................... 98 4.2.4. Bàn luận từ kết quả nghiên cứu định tính ........................................................... 99 4.3. Kết quả nghiên cứu định lượng và bàn luận ......................................................... 102 4.3.1. Các giả thuyết nghiên cứu ................................................................................ 103 4.3.1.1. Các giả thuyết nghiên cứu về các nhân tố tác động đến CLKT của DNKT Việt Nam 103 4.3.1.2. Các giả thuyết nghiên cứu các nhân tố tác động đến NLCT của DNKT Việt Nam . 103 4.3.1.3. Các giả thuyết nghiên cứu về tác động của CLKT đến NLCT của DNKT Việt Nam .104 4.3.2. Phát triển thang đo ............................................................................................ 104 4.3.3. Mẫu nghiên cứu ................................................................................................ 107 4.3.4. Kết quả đo lường các nhân tố tác động đến CLKT .......................................... 108 4.3.4.1. Tổng hợp kết quả kiểm định chất lượng thang đo.......................................... 108 4.3.4.2. Kết quả phân tích nhân tố khám phá (EFA) ................................................... 110 4.3.4.3. Phân tích khám phá hồi quy đa biến (MRA) .................................................. 114 4.3.4.4. Kết quả kiểm định giả thuyết các nhân tố tác động đến CLKT ..................... 117 4.3.4.5. Bàn luận từ kết quả nghiên cứu các nhân tố tác động đến CLKT .................. 118 4.3.5. Kết quả nghiên cứu các nhân tố tác động đến NLCT....................................... 119 4.3.5.1. Tổng hợp kết quả kiểm định chất lượng thang đo.......................................... 119 4.3.5.2. Kết quả phân tích nhân tố khám phá (EFA) ................................................... 121 4.3.5.3. Phân tích khám phá hồi quy đa biến (MRA) .................................................. 124 4.3.5.4. Kết quả kiểm định giả thuyết các nhân tố tác động đến NLCT ..................... 127 4.3.5.5. Bàn luận về kết quả ........................................................................................ 128 4.3.6. Kết quả nghiên cứu tác động của CLKT đến NLCT của DNKT Việt Nam .... 130 4.3.6.1. Phân tích hồi quy đa biến (MRA) .................................................................. 130 4.3.6.2. Bàn luận về kết quả ........................................................................................ 133 4.3.7. Kết quả nghiên cứu các nhân tố CLKT tác động đến NLCT ........................... 133 4.3.7.1. Giả thuyết nghiên cứu .................................................................................... 134 4.3.7.2. Phân tích hồi quy đa biến (MRA) .................................................................. 134 4.3.7.3. Kết quả kiểm định giả thuyết các nhân tố CLKT tác động đến NLCT .......... 138 4.3.7.4. Bàn luận về kết quả ........................................................................................ 139 Kết luận Chương 4....................................................................................................... 140
vii CHƯƠNG 5: KẾT LUẬN VÀ HÀM Ý CHÍNH SÁCH ........................................... 143 5.1. Kết luận và đóng góp của nghiên cứu ................................................................... 143 5.1.1. Kết luận ............................................................................................................. 143 5.1.2. Đóng góp của Luận án ...................................................................................... 144 5.2. Quan điểm và định hướng nâng cao CLKT, tăng cường NLCT của DNKT Việt Nam trong giai đoạn hội nhập kinh tế thế giới .................................................... 149 5.2.1. Quan điểm nâng cao CLKT và NLCT của DNKT Việt Nam .......................... 149 5.2.2. Định hướng nâng cao CLKT, tăng cường NLCT của các DNKT Việt Nam ... 149 5.3. Định hướng giải pháp nâng cao CLKT và NLCT của các DNKT Việt Nam....... 150 5.3.1. Định hướng giải pháp nâng cao CLKT của các DNKT Việt Nam................... 150 5.3.2. Định hướng giải pháp nâng cao NLCT của các DNKT Việt Nam................... 153 5.3.3. Điều kiện để thực hiện các giải pháp ................................................................ 154 5.4. Ý nghĩa khoa học – thực tiễn, hạn chế của nghiên cứu và hướng nghiên cứu tiếp theo. 157 5.4.1. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn .......................................................................... 157 5.4.2. Hạn chế của nghiên cứu và hướng nghiên cứu tiếp theo .................................. 158 KẾT LUẬN ................................................................................................................. 159 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN .................................................................................................................... xiv TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................ xvi
viii PHỤ LỤC Phụ lục 1: Danh sách các DNKT đang hoạt động tại Việt Nam ............................... 1/PL Phụ lục 2: Bảng tổng hợp các nghiên cứu trước có liên quan đến các nhân tố tác động đến CLKT - Theo loại hình ...................................................................................... 6/PL Phụ lục 3: Các nhân tố tác động đến CLKT theo nghiên cứu của nước ngoài – Việt Nam . 10/PL Phụ lục 4: Khuôn khổ CLKT (IAASB, 2014) ......................................................... 12/PL Phụ lục 5: Dàn bài thảo luận chính thức.................................................................. 16/PL Phụ lục 6: Danh sách Chuyên gia được phỏng vấn trong nghiên cứu định tính ..... 17/PL Phụ lục 7: Danh sách các DNKT là thành viên các hãng KT quốc tế (15/04/2015)18/PL Phụ lục 8: Tổng hợp các nhân tố khám phá CLKT qua ý kiến phỏng vấn sâu Chuyên gia . 19/PL Phụ lục 9: Tổng hợp các nhân tố khám phá NLCT qua ý kiến phỏng vấn sâu Chuyên gia . 36/PL Phụ lục 10: Kết quả nghiên cứu định tính các nhân tố tác động đến CLKT của DNKT Việt Nam ..56/PL Phụ lục 11: Kết quả nghiên cứu định tính các nhân tố tác động đến NLCT của DNKT Việt Nam ..58/PL Phụ lục 12: Bảng khảo sát kiểm tra kết quả nghiên cứu định tính các nhân tố tác động đến chất lượng kiểm toán và năng lực cạnh tranh, tác động của chất lượng kiểm toán đến năng lực cạnh tranh trong điều kiện hội nhập quốc tế ...................................... 60/PL Phụ lục 13: Các khái niệm phục vụ cho việc đo lường các nhân tố ....................... 63/PL Phụ lục 14: Kết quả khảo sát kiểm tra các nhân tố phát hiện trong nghiên cứu định tính . 72/PL Phụ lục 15: Bảng khảo sát nghiên cứu định lượng .................................................. 74/PL Phụ lục 16: Kết quả nghiên cứu nhân tố tác động đến CLKT các DNKT Việt Nam 80/PL Phụ lục 17: Kết quả nghiên cứu nhân tố tác động đến NLCT các DNKT Việt Nam.119/PL Phụ lục 18: Bảng giá trị tới hạn Chi bình phương................................................. 165/PL Phụ lục 19: Danh sách đơn vị được khảo sát......................................................... 166/PL Phụ lục 20: Danh sách các chuyên gia tham gia khảo sát ..................................... 170/PL
ix DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1: Tóm tắt Khuôn khổ CLKT theo IAASB, 2014 .............................................52 Bảng 3.1: Số lượng mẫu và cơ cấu đối tượng khảo sát .................................................76 Bảng 4.1: Cơ cấu các DNKT - Theo loại hình doanh nghiệp .......................................84 Bảng 4.2: Cơ cấu nhân viên trong ngành kiểm toán .....................................................85 Bảng 4.3: So sánh doanh thu DNKT nước ngoài và DNKT Việt Nam ........................ 85 Bảng 4.4: So sánh doanh thu bình quân trên DNKT của DNKT nước ngoài và DNKT Việt Nam ...86 Bảng 4.5: So sánh năng suất bình quân trên KTV của DNKT nước ngoài và DNKT Việt Nam........87 Bảng 4.6: Tình hình chất lượng dịch vụ kiểm toán của các DNKT qua kết quả kiểm tra hàng năm ...87 Bảng 4.7: Kết quả nghiên cứu định tính các nhân tố tác động đến CLKT....................94 Bảng 4.8: Kết quả nghiên cứu định tính các nhân tố tác động đến NLCT....................95 Bảng 4.9: Các nhân tố tác động đến CLKT của DNKT Việt Nam ............................... 97 Bảng 4.10: Các nhân tố tác động đến NLCT của DNKT Việt Nam ............................. 98 Bảng 4.11: Thang đo các nhân tố tác động đến CLKT, NLCT của DNKT Việt Nam ....105 Bảng 4.12: Cơ cấu mẫu khảo sát dùng trong nghiên cứu định lượng – Theo vị trí công tác.... 107 Bảng 4.13: Bảng tổng hợp kết quả kiểm định chất lượng thang đo các nhân tố tác động đến CLKT... 108 Bảng 4.14: Kết quả kiểm định các giả thuyết về các NT tác động đến CLKT của DNKT Việt Nam .........................................................................................................117 Bảng 4.15: Tầm quan trọng của các nhân tố tác động đến CLKT của DNKT Việt Nam 119 Bảng 4.16: Bảng tổng hợp kết quả kiểm định chất lượng thang đo các nhân tố tác động đến NLCT... 119 Bảng 4.17: Kết quả kiểm định các giả thuyết về các nhân tố tác động đến NLCT của DNKT Việt Nam .........................................................................................................128 Bảng 4.18: Tầm quan trọng của các nhân tố tác động đến NLCT của DNKT Việt Nam .. 129 Bảng 4.19: Kết quả kiểm định các giả thuyết về các nhân tố CLKT tác động đến NLCT của DNKT Việt Nam ......................................................................................138 Bảng 4.20: Tầm quan trọng của các nhân tố CLKT tác động đến NLCT DNKT Việt Nam .. 140
x DANH MỤC HÌNH Hình A: Quy trình nghiên cứu các nhân tố tác động đến chất lượng kiểm toán của doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam theo định hướng tăng cường năng lực cạnh tranh trong điều kiện hội nhập quốc tế .....................................................................................4 Hình 1.1: Các quan điểm về CLKT ...............................................................................10 Hình 1.2: Mô hình CLKT của Wooten (2003) .............................................................. 16 Hình 1.3: Mô hình Auditqual của Duff (2004) ............................................................. 17 Hình 1.4: Khung CLKT của Defond & Zhang (2014) ..................................................20 Hình 1.5: Các nhân tố tác động đến CLKT - Theo các nghiên cứu của nước ngoài.....27 Hình 1.6: Các nhân tố tác động đến CLKT - Theo các nghiên cứu ở Việt Nam ..........32 Hình 1.7: Các nhân tố tác động đến NLCT của doanh nghiệp – Theo WEF ................33 Hình 2.1: Khung các Nhóm nhân tố tác động đến CLKT .............................................51 Hình 2.2: Mô hình Quả cầu các nhân tố tác động đến CLKT .......................................56 Hình 2.3: Mô hình 5 động lực cạnh tranh .....................................................................59 Hình 2.4: Mô hình Kim Cương .....................................................................................60 Hình 2.5: Mối quan hệ giữa các nguồn lực, năng lực và lợi thế cạnh tranh..................62 Hình 2.6: Các yếu tố chủ yếu của Mô hình APP ........................................................... 64 Hình 2.7: Mô hình Năng lực động.................................................................................66 Hình 3.1: Quy trình nghiên cứu hỗn hợp.......................................................................70 Hình 3.2: Quy trình phân tích dữ liệu định tính ............................................................ 74 Hình 3.3: Quy trình và phương pháp phân tích dữ liệu định lượng .............................. 79 Hình 3.4: Mô hình nghiên cứu các nhân tố tác động đến CLKT của DNKT Việt Nam ....80 Hình 3.5: Mô hình nghiên cứu các nhân tố tác động đến NLCT của DNKT Việt Nam ....80 Hình 3.6: Mô hình nghiên cứu CLKT và các nhân tố CLKT tác động đến NLCT.......80 Hình 3.7: Mô hình phân tích tương quan tổng quát ......................................................81 Hình 4.1: Quá trình khám phá nhân tố CLKT của DNKT Việt Nam – Qua nghiên cứu định tính .....92 Hình 4.2: Quá trình khám phá nhân tố NLCT của DNKT Việt Nam – Qua nghiên cứu định tính .....92 Hình 4.3: Kiểm định về tính thích hợp của phương pháp và dữ liệu thu thập (KMO and Bartlett)....110
xi Hình 4.4: Kiểm định mức độ giải thích của các biến quan sát đối với nhân tố tác động đến CLKT của DNKT Việt Nam (Total Variance Explained) ....................................110 Hình 4.5: Ma trận nhân tố xoay (Rotated Component Matrixa) ..................................111 Hình 4.6: Thang đo điều chỉnh Cronbach’s Alpha và phân tích nhân tố khám phá ...113 Hình 4.7: Kiểm định tương quan từng phần của các hệ số hồi quy (Coefficients) .....114 Hình 4.8: Kiểm định mức độ giải thích của mô hình (Model Summary) ...................115 Hình 4.9: Kiểm định mức độ phù hợp của mô hình (phương sai - ANOVA) .............115 Hình 4.10: Mô hình hồi quy phụ (Model Summary) ..................................................116 Hình 4.11: Kết quả nghiên cứu định lượng các nhân tố tác động đến CLKT .............117 Hình 4.12: Kiểm định tính thích hợp giữa phương pháp và dữ liệu thu thập (KMO and Bartlett's)...121 Hình 4.13: Kiểm định mức độ giải thích của các biến quan sát đối với nhân tố.........121 Hình 4.14: Bảng kết quả ma trận nhân tố xoay (Rotated Component Matrixa) ..........122 Hình 4.15: Thang đo điều chỉnh Cronbach’s Alpha và phân tích nhân tố khám phá .124 Hình 4.16: Kiểm định tương quan từng phần của các hệ số hồi quy (Coefficients) ...125 Hình 4.17: Kiểm định mức độ thích hợp của mô hình (Model Summary) .................126 Hình 4.18: Kiểm định mức độ phù hợp của mô hình (phương sai - ANOVA) ...........126 Hình 4.19: Mô hình hồi quy phụ (Model Summary) ..................................................127 Hình 4.20: Kết quả nghiên cứu định lượng các nhân tố tác động đến NLCT .............128 Hình 4.21: Kết quả kiểm định tác động của CLKT đến NLCT của DNKT Việt Nam ....130 Hình 4.22: Kiểm định tương quan từng phần của các hệ số hồi quy (Coefficients) ...131 Hình 4.23: Kiểm định mức độ giải thích của mô hình (Model Summary) .................131 Hình 4.24: Kiểm định mức độ phù hợp của mô hình (phương sai - ANOVA) ...........132 Hình 4.25: Mô hình hồi quy phụ (Model Summary) ..................................................133 Hình 4.26: Kiểm định tương quan từng phần của các hệ số hồi quy (Coefficients) ...135 Hình 4.27: Kiểm định mức độ thích hợp của mô hình (Model Summary) .................136 Hình 4.28: Kiểm định mức độ phù hợp của mô hình (phương sai - ANOVA) ...........136 Hình 4.29: Mô hình hồi quy phụ (Model Summary) ..................................................137 Hình 4.30: Kết quả nghiên cứu định lượng tác động của CLKT và các nhân tố CLKT đến NLCT của DNKT Việt Nam................................................................................138 Hình 5.1: Khung phân tích các nhân tố tác động đến CLKT ......................................148
xii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT American Accounting Association AAA (Hiệp hội Kế toán Mỹ) Association of Chartered Certified Accountants ACCA (Hiệp hội Kế toán công chứng Anh) Asian Development Bank ADB (Ngân hàng Phát triển Châu Á) BCTC Báo cáo tài chính BGĐ Ban Giám đốc Chief Executive Officer CEO (Giám đốc điều hành) CLKT Chất lượng kiểm toán CMKiT Chuẩn mực Kiểm toán Certified Public Accountant Australia CPAA (Hội Kế Toán Công Chứng Úc) DNKT Doanh nghiệp kiểm toán DNNY Doanh nghiệp niêm yết European Commission EC (Ủy ban Châu Âu) Government Accountability Office GAO (Cơ quan Kiểm toán Nhà nước Hoa Kỳ) General Agreement on Trade in Services GATS (Hiệp định chung về Thương mại Dịch vụ) The International Auditing and Assurance Standards Board IAASB (Uỷ ban Chuẩn mực Kiểm toán Quốc tế) The Institute of Chartered Accountants Australia ICAA (Viện Kế toán công chứng Úc) Institute of Chartered Accountants in England and Wales ICAEW (Viện Kế toán công chứng Anh và Xứ Wales) Institute of Certified Public Accountants of Singapore ICPAS (Viện Kế toán công chứng Singapore)
xiii Institute of Public Auditors in Germany IDW (Hội Kiểm toán viên công chứng Đức) International Federation of Accountants IFAC (Liên đoàn Kế toán Quốc tế) The Institute of Internal Auditors IIA (Hiệp hội Kiểm toán viên nội bộ) International Institute for Management Development IMD (Học viện Phát triển Quản trị Quốc tế) KSCL Kiểm soát chất lượng KTĐL Kiểm toán độc lập KTV Kiểm toán viên LTCT Lợi thế cạnh tranh Ministry Of Finance MOF (Bộ Tài chính) NLCT Năng lực cạnh tranh Official Development Assistance ODA (Hỗ trợ Phát triển Chính thức) Public Company Accounting Oversight Board PCAOB (Ủy ban Giám sát hoạt động kiểm toán) Research & Development R&D (Nghiên cứu và Phát triển) Resource Based View of Firm RBV (Lý thuyết Nguồn lực doanh nghiệp) State Securities Commission of Vietnam SSC (Ủy ban Chứng khoán Nhà nước) Trans-Pacific Strategic Economic Partnership Agreement TPP (Hiệp định Đối tác Kinh tế Chiến lược xuyên Thái Bình Dương) Vietnam Association of Accountants and Auditors VAA (Hội Kế toán và Kiểm toán Việt Nam) Vietnam Association of Certified Public Accountants VACPA (Hội Kiểm toán viên hành nghề Việt Nam) Vietnam Chamber of Commerce and Industry VCCI (Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam) World Bank WB (Ngân hàng Thế Giới) The World Economic Forum WEF (Diễn đàn Kinh tế Thế giới) World Trade Organization WTO (Tổ chức Thương mại Thế giới)
1 PHẦN GIỚI THIỆU 1. Lý do chọn đề tài Chất lượng nói chung và chất lượng kiểm toán nói riêng luôn là mối quan tâm hàng đầu của Doanh nghiệp kiểm toán, Người sử dụng báo cáo tài chính và các Cơ quan chức năng. Hơn 30 năm qua, khá nhiều các Nhà nghiên cứu đã cố gắng định nghĩa chất lượng kiểm toán, cách thức đo lường các nhân tố ảnh hưởng đến chất lượng và tác động của chất lượng đến năng lực cạnh tranh. Thế nhưng, cho đến nay, các khái niệm này vẫn chưa thống nhất và nghiên cứu chủ đề này vẫn tiếp tục thực hiện. Điều này là do chất lượng kiểm toán là một khái niệm đa diện, khó quan sát và đo lường, phụ thuộc vào cảm nhận của Người sử dụng, trong khi đó sự cảm nhận phụ thuộc rất nhiều vào sự xét đoán của từng cá nhân, do vậy khó có thể dẫn đến một quan điểm thống nhất. Việt Nam đã chính thức gia nhập WTO, là thành viên TPP, Cộng đồng kinh tế ASEAN (AEC) và đang tiếp tục thực hiện lộ trình đã cam kết, theo đó, từ năm 2015 sẽ mở cửa hoàn toàn các dịch vụ tài chính; Trong xu thế toàn cầu hóa, chất lượng sản phẩm hàng hóa dịch vụ, năng lực cạnh tranh ngày càng có vai trò quan trọng trong quá trình cạnh tranh trên thị trường. Do vậy, sự thành công của các doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam phụ thuộc rất nhiều vào chất lượng kiểm toán và khả năng cạnh tranh trên thị trường để có thể đạt được vị thế cạnh tranh bền vững. Trong khi đó, theo đánh giá của Bộ Tài chính (2011, 2015): “Quy mô và chất lượng kiểm toán độc lập vẫn chưa đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội, chất lượng kiểm toán chưa đạt mong muốn và còn rất khó khăn để được khu vực và quốc tế thừa nhận, sự cạnh tranh giữa các Doanh nghiệp kiểm toán còn vì lợi ích cục bộ, chưa thông qua cạnh tranh để nâng cao trình độ, kinh nghiệm chuyên môn, cũng như phát triển nghề nghiệp kiểm toán, phát sinh tình trạng cạnh tranh không lành mạnh như giảm giá phí kiểm toán, dẫn đến chất lượng kiểm toán không đảm bảo”. Thực trạng này đòi hỏi cần có nhiều nghiên cứu về chất lượng kiểm toán theo định hướng nâng cao năng lực cạnh tranh của Doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam trong điều kiện hội nhập kinh tế ngày càng sâu rộng hiện nay.
2 Để đáp ứng yêu cầu trên, trên cơ sở khoảng trống lý thuyết trong các nghiên cứu trước, yêu cầu của quá trình hội nhập kinh tế thế giới và thực trạng chất lượng kiểm toán, năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam. Tác giả thực hiện nghiên cứu với đề tài: “Các nhân tố tác động đến chất lượng kiểm toán của các doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam theo định hướng tăng cường năng lực cạnh tranh trong điều kiện hội nhập quốc tế” nhằm góp phần làm sáng tỏ vấn đề đang được quan tâm về mặt lý luận và đưa ra các gợi ý về mặt chính sách nhằm giúp cho các cơ quan hữu quan, đề ra các giải pháp giải quyết các vấn đề cấp thiết trong thực tiễn hoạt động của doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam một cách hữu hiệu. 2. Mục tiêu nghiên cứu Mục tiêu chung của đề tài là khám phá nhân tố chất lượng kiểm toán và đo lường tác động của các nhân tố đến chất lượng kiểm toán và năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam. Mục tiêu cụ thể:  Khám phá và đo lường các nhân tố tác động đến chất lượng kiểm toán của các doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam.  Khám phá và đo lường các nhân tố tác động đến năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam.  Khám phá và đo lường tác động của chất lượng kiểm toán đến năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam. 3. Câu hỏi nghiên cứu Để đạt được 3 mục tiêu nghiên cứu trên, các câu hỏi nghiên cứu sau giúp xác lập quy trình nghiên cứu của Luận án: Q1: Những nhân tố nào tác động đến chất lượng kiểm toán, những nhân tố nào tác động đến năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam trong giai đoạn hội nhập kinh tế hiện nay? Q2: Chất lượng kiểm toán có tác động đến năng lực cạnh tranh? Những nhân tố chất lượng kiểm toán nào tác động đến năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam trong giai đoạn hội nhập kinh tế hiện nay? Q3: Mức độ tác động của các nhân tố đến chất lượng kiểm toán, mức độ tác động của các nhân tố đến năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam trong giai đoạn hội nhập kinh tế hiện nay? Q4: Mức độ tác động của chất lượng kiểm toán đến năng lực cạnh tranh, Mức độ tác động của các nhân tố chất lượng kiểm toán tác động đến năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam trong giai đoạn hội nhập kinh tế hiện nay?
3 4. Đối tượng nghiên cứu Từ các mục tiêu nghiên cứu trên, đối tượng nghiên cứu trong Luận án này là các nhân tố tác động đến chất lượng kiểm toán, năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam theo định hướng tăng cường năng lực cạnh tranh trong điều kiện hội nhập quốc tế. 5. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện đối với các doanh nghiệp đang hoạt động trong lĩnh vực kiểm toán tại Việt Nam với đối tượng chủ yếu là các doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam, không bao gồm các doanh nghiệp kiểm toán nước ngoài như các công ty thuộc nhóm Big Four (KPMG, EY, PwC, Deloitte), các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài tại Việt Nam (xem Phụ lục 1: Danh sách các doanh nghiệp kiểm toán đang hoạt động tại Việt Nam). Phạm vi nghiên cứu cũng không bao gồm các hoạt động kiểm toán như Kiểm toán Nhà nước, Kiểm toán nội bộ. Nghiên cứu được thực hiện tập trung vào việc khám phá các nhân tố tác động đến chất lượng kiểm toán, đo lường tác động của chất lượng kiểm toán đến năng lực cạnh tranh theo định hướng tăng cường năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam, không đi sâu nghiên cứu về năng lực cạnh tranh cũng như tác động của năng lực cạnh tranh đến chất lượng kiểm toán. Thời gian nghiên cứu: Được thực hiện từ tháng 10/2010 đến tháng 10/2015. Địa bàn nghiên cứu và khảo sát được thực hiện tại các khu vực tập trung nhiều doanh nghiệp kiểm toán với quy mô lớn, hoạt động kiểm toán đa dạng và phong phú như: TP. Hà Nội, TP. Đà Nẵng, TP. Hồ Chí Minh. 6. Phương pháp nghiên cứu Phương pháp nghiên cứu được sử dụng trong Luận án này là phương pháp nghiên cứu hỗn hợp, kết hợp giữa phương pháp nghiên cứu định tính và định lượng. Trong đó, phương pháp nghiên cứu định tính nhằm mục tiêu khảo sát sự hình thành và phát triển, thực trạng về chất lượng kiểm toán và năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam cũng như khám phá các nhân tố tác động đến chất lượng kiểm toán và năng lực cạnh tranh, sự tác động của chất lượng kiểm toán nói chung và nhân tố chất lượng kiểm toán nói riêng đến năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam qua việc phân tích tài liệu từ các nghiên cứu trước, báo cáo tổng kết và phương pháp phỏng vấn sâu. Phương pháp nghiên cứu định lượng được thực hiện ở
4 bước tiếp theo. Trong đó các nhân tố được xác định trong bước nghiên cứu định tính sẽ được sử dụng trong nghiên cứu định lượng để đo lường mức độ tác động của từng nhân tố đến chất lượng kiểm toán và năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam. Quy trình nghiên cứu được thể hiện qua hình A: Quy trình nghiên cứu các nhân tố tác động đến chất lượng kiểm toán của doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam theo định hướng tăng cường năng lực cạnh tranh trong điều kiện hội nhập quốc tế”. Vấn đề nghiên cứu Các nhân tố tác động đến chất lượng kiểm toán của doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam theo định hướng tăng cường năng lực cạnh tranh trong điều kiện hội nhập quốc tế Cơ sở lý thuyết Nghiên cứu lý thuyết nền tảng về chất lượng kiểm toán, năng lực cạnh tranh, tác động của chất lượng kiểm toán đến năng lực cạnh tranh và các nghiên cứu trước có liên quan Nghiên cứu định tính - Thu thập dữ liệu từ Báo cáo tổng kết và tài liệu có liên quan đến mục tiêu nghiên cứu - Xây dựng Đề cương thảo luận và thực hiện phỏng vấn sâu với Chuyên gia - Phân tích và thảo luận kết quả khảo sát, so với các nghiên cứu trước - Khám phá các nhân tố tác động đến chất lượng kiểm toán, năng lực cạnh tranh, tác động của chất lượng kiểm toán và các nhân tố chất lượng kiểm toán đến năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam làm cơ sở cho bước nghiên cứu định lượng - Kiểm tra kết quả nghiên cứu định tính bằng phương pháp thống kê Nghiên cứu định lượng - Thiết kế Bảng câu hỏi khảo sát và khảo sát thử - Xác định đối tượng khảo sát, phương pháp chọn mẫu, kích thước mẫu - Gửi Phiếu khảo sát và nhận kết quả trả lời - Làm sạch dữ liệu và xử lý dữ liệu - Đánh giá độ tin cậy, kiểm định chất lượng thang đo (Cronbach’s Alpha), phân tích nhân tố khám phá (EFA) - Đo lường mức độ tác động của các nhân tố qua mô hình hồi quy (MRA) - Kiểm định mức độ phù hợp của mô hình Bàn luận và đề xuất quan điểm, định hướng nâng cao chất lượng kiểm toán, tăng cường năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam trong điều kiện hội nhập quốc tế - Bàn luận về kết quả nghiên cứu về thực trạng, đánh giá chất lượng kiểm toán, năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam - Bàn luận về kết quả nghiên cứu định tính và đưa ra quan điểm định hướng liên quan đến chất lượng kiểm toán và năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam - Bàn luận về kết quả nghiên cứu định lượng và đưa ra quan điểm định hướng liên quan đến chất lượng kiểm toán và năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam Hình A: Quy trình nghiên cứu các nhân tố tác động đến chất lượng kiểm toán của doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam theo định hướng tăng cường năng lực cạnh tranh trong điều kiện hội nhập quốc tế
5 7. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của Luận án  Ý nghĩa khoa học Trên cơ sở nghiên cứu các nhân tố tác động đến chất lượng kiểm toán, năng lực cạnh tranh của các nghiên cứu trước và đặc biệt là trong điều kiện cụ thể ở Việt Nam, Luận án đã khám phá các nhân tố tác động đến chất lượng kiểm toán, năng lực cạnh tranh, các nhân tố chất lượng kiểm toán tác động đến năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam và chỉ ra mức độ cũng như thứ tự tác động của các nhân tố chất lượng kiểm toán có tác động đến năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam.  Ý nghĩa thực tiễn Nhờ vào việc khám phá và chỉ ra các nhân tố tác động đến chất lượng kiểm toán, năng lực cạnh tranh, tác động của các nhân tố chất lượng kiểm toán đến năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam một cách có hệ thống mà Luận án có thể là tư liệu tham khảo cho các tổ chức và cá nhân nghiên cứu về hoạt động kiểm toán độc lập ở Việt Nam. 8. Kết cấu của Luận án Ngoài phần Giới thiệu, Luận án được chia thành 5 chương được trình bày theo thứ tự với các nội dung chính như sau: Phần Giới thiệu: Trình bày sự cần thiết của nghiên cứu, mục tiêu, đối tượng và phạm vi nghiên cứu, ý nghĩa khoa học và thực tiễn của Luận án. Chương 1: Tổng quan các nghiên cứu trước. Chương này trình bày tổng quan và phân tích đánh giá các nghiên cứu đã thực hiện về các nhân tố tác động đến chất lượng kiểm toán và năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp kiểm toán; Kết quả đạt được từ những nghiên cứu trước và những vấn đề tiếp tục nghiên cứu. Từ đó chỉ ra khoảng trống lý thuyết mà Luận án sẽ tập trung giải quyết. Chương 2: Cơ sở lý thuyết về các nhân tố tác động đến chất lượng kiểm toán của doanh nghiệp kiểm toán Việt Nam theo định hướng tăng cường năng lực cạnh tranh trong điều kiện hội nhập quốc tế. Trong Chương này trình bày một số vấn đề chung về kiểm toán, chất lượng kiểm toán, năng lực cạnh tranh, đồng thời giới thiệu các lý thuyết có liên quan được dùng làm nền tảng cho việc nghiên cứu các nhân tố tác động đến chất lượng kiểm toán và năng lực cạnh tranh. Qua cơ sở lý thuyết đã được nghiên cứu, trong Chương này sẽ