Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh Nghệ An

Chia sẻ: Na Na | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:202

Thêm vào BST

Báo xấu

172
lượt xem 44
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Để thực hiện mục tiêu trên, nhiệm vụ của luận án là: (1) Xác định khung lý luận nghiên cứu về chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh. (2) Đánh giá thực trạng chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh Nghệ An giai đoạn 2000 - 2013. (3) Đề xuất một số định hướng và giải pháp hoàn thiện chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh Nghệ An đến năm 2020, tầm nhìn 2030.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh Nghệ An

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Tr−êng ®¹i häc kinh tÕ quèc d©n ---------------- TRÇN Tó KH¸NH CHÝNH S¸CH PH¸T TRIÓN KINH TÕ TRANG TR¹I THEO H¦íNG BÒN V÷NG TR£N §ÞA BµN TØNH NGHÖ AN Chuyªn ngµnh: khoa häc qu¶nqu¶n lý M· sè: 62 34 04 10 Ng−êi h−íng dÉn khoa häc: 1. PGS.ts. mai v¨n b−u 2. gs.TS. hoµng v¨n hoa Hµ néi, n¨m 2015
i LỜI CẢM ƠN Trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành Luận án, tôi đã nhận được sự giúp đỡ nhiệt tình và tạo điều kiện thuận lợi của các thầy giáo hướng dẫn khoa học, các cơ quan, các đồng nghiệp, gia đình và bạn bè. Trước hết, tôi xin chân thành cảm ơn đến hai thầy giáo hướng dẫn khoa học, PGS.TS. Mai Văn Bưu và GS.TS. Hoàng Văn Hoa, đã luôn dành sự nhiệt tình, tâm huyết và định hướng cho tôi trong suốt cả quá trình nghiên cứu, hoàn thành Luận án. Xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo trong Khoa Khoa học Quản lý, Viện Đào tạo Sau đại học thuộc Trường Đại học Kinh tế Quốc dân đã trực tiếp giúp đỡ và có những ý kiến đóng góp quý báu về nội dung Luận án và giúp đỡ trong quá trình học tập và nghiên cứu. Tôi xin trân trọng cảm ơn Trường Đại học Kinh tế Quốc dân, Trường Đại học Vinh, Sở NN & PTNT tỉnh Nghệ An và các cơ quan, các chủ trang trại tỉnh Nghệ An đã tạo điều kiện và hỗ trợ tôi trong quá trình nghiên cứu, khảo sát, phỏng vấn, cung cấp tư liệu và chia sẻ kinh nghiệm quý báu. Cảm ơn Vợ, Con và gia đình đã động viên, giúp đỡ trong suốt thời gian qua./. Nghiên cứu sinh Trần Tú Khánh
ii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan nội dung Luận án tiến sỹ “Chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh Nghệ An” là công trình nghiên cứu khoa học độc lập của tôi. Các số liệu, tư liệu đưa ra trong luận án là trung thực, kết quả nghiên cứu khoa học nêu trong Luận án chưa từng được công bố trong các công trình nghiên cứu khoa học nào khác. Nghiên cứu sinh Trần Tú Khánh
iii MỤC LỤC TRANG PHỤ BÌA LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................. i LỜI CAM ĐOAN ......................................................................................................ii MỤC LỤC ................................................................................................................ iii DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU ĐỒ, HÌNH VÀ HỘP .................................... viii PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1 1. Lý do chọn đề tài................................................................................................ 1 2. Tổng quan các công trình khoa học đã công bố liên quan đến luận án ........ 2 3. Mục tiêu nghiên cứu của Luận án..................................................................... 9 4. Câu hỏi nghiên cứu ............................................................................................. 9 5. Đối tượng nghiên cứu ....................................................................................... 10 6. Phạm vi nghiên cứu .......................................................................................... 10 7. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 10 8. Những đóng góp mới của luận án ................................................................... 12 9. Kết cấu của luận án .......................................................................................... 13 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ BÀI HỌC KINH NGHIỆM VỀ CHÍNH SÁCH PHÁT TRIỂN KINH TẾ TRANG TRẠI THEO HƯỚNG BỀN VỮNG TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH ........................................................................................... 14 1.1. Phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững .................................... 14 1.1.1. Khái niệm, đặc trưng của kinh tế trang trại ................................................ 14 1.1.2. Phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững ...................................... 22 1.2. Chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh .................................................................................................................. 28 1.2.1. Khái niệm chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh .................................................................................................... 28 1.2.2. Mục tiêu và tiêu chí đánh giá chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh ......................................................................... 29
iv 1.2.3. Một số chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh............................................................................................................ 31 1.2.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến chính sách phát triển kinh tế trang trại trên địa bàn tỉnh theo hướng bền vững .............................................................................. 39 1.3. Kinh nghiệm về chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững ở một số nước và địa phương trong nước ................................................. 42 1.3.1. Kinh nghiệm về chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững ở một số nước .............................................................................................. 42 1.3.2. Kinh nghiệm về chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững ở một số địa phương .................................................................................... 47 1.3.3. Bài học kinh nghiệm về chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững đối với tỉnh Nghệ An ............................................................................ 57 Tóm tắt chương 1 .................................................................................................... 61 CHƯƠNG 2 PHÂN TÍCH THỰC TRẠNG CHÍNH SÁCH PHÁT TRIỂN KINH TẾ TRANG TRẠI THEO HƯỚNG BỀN VỮNG TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH NGHỆ AN ..................................................................................................... 62 2.1. Chính sách phát triển kinh tế trang trại ở nước ta thời kỳ đổi mới (từ năm 1986 đến nay) ................................................................................................ 62 2.1.1. Đổi mới quản lý trong nông nghiệp và chính sách phát triển kinh tế trang trại giai đoạn 1988 - 2000 ..................................................................................... 62 2.1.2. Chính sách phát triển kinh tế trang trại từ năm 2000 đến nay .................... 66 2.2. Thực trạng phát triển kinh tế trang trại trên địa bàn tỉnh Nghệ An giai đoạn 2000 - 2013 ................................................................................................... 72 2.2.1. Điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội ảnh hưởng đến chính sách phát triển kinh tế trang trại tỉnh Nghệ An ............................................................................. 72 2.2.2. Thực trạng phát triển kinh tế trang trại trên địa bàn tỉnh Nghệ An giai đoạn 2000 - 2013 ........................................................................................................... 74 2.3. Thực trạng chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh Nghệ An giai đoạn 2000 - 2013 .............................................. 83
v 2.3.1. Xây dựng quy hoạch, kế hoạch phát triển kinh tế trang trại trên địa bàn tỉnh ... 83 2.3.2. Chính sách đất đai, đầu tư, tín dụng cho phát triển kinh tế trang trại trên địa bàn tỉnh. ................................................................................................................ 85 2.3.3. Chính sách đào tạo nguồn nhân lực cho phát triển kinh tế trang trại trên địa bàn tỉnh. ................................................................................................................ 97 2.3.4. Chính sách nghiên cứu và ứng dụng tiến bộ khoa học - kỹ thuật vào sản xuất nông nghiệp nói chung, kinh tế trang tại nói riêng trên địa bàn tỉnh. ........... 99 2.3.5. Chính sách thị trường tiêu thụ sản phẩm của kinh tế trang trại trên địa bàn Tỉnh. 103 2.3.6. Chính sách hợp tác, liên kết sản xuất kinh doanh giữa các trang trại và giữa các trang trại với tổ chức kinh tế khác ................................................................ 105 2.3.7. Chính sách bảo vệ môi trường sinh thái và vệ sinh an toàn thực phẩm ... 107 2.4. Đánh giá chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh Nghệ An ................................................................................. 113 2.4.1. Đánh giá tính hiệu lực của chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh Nghệ An ....................................................... 113 2.4.2. Đánh giá các chính sách phát triển kinh tế trang trại trên địa bàn tỉnh Nghệ An..... 115 Tóm tắt chương 2 .................................................................................................. 121 CHƯƠNG 3 GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN CHÍNH SÁCH PHÁT TRIỂN KINH TẾ TRANG TRẠI THEO HƯỚNG BỀN VỮNG TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH NGHỆ AN ĐẾN NĂM 2020 ............................................................................................... 122 3.1. Quan điểm, định hướng và mục tiêu phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh Nghệ An đến năm 2020, tầm nhìn 2030 . 122 3.2.1 Quan điểm phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững ................... 122 3.2.2. Định hướng phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững đến năm 2020, tầm nhìn 2030 ........................................................................................... 128 3.2.3. Mục tiêu phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững ở tỉnh Nghệ An đến năm 2020, tầm nhìn 2030............................................................................. 131 3.2.4. Định hướng hoàn thiện chính sách phát triển kinh tế trang trại trên địa bàn tỉnh Nghệ An theo hướng bền vững đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030 .... 133
vi 3.3. Giải pháp hoàn thiện chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh Nghệ An đến năm 2020, tầm nhìn 2030 ............. 134 3.3.1. Hoàn thiện quy hoạch, kế hoạch phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững.............................................................................................................. 134 3.3.2. Hoàn thiện các chính sách đất đai, đầu tư, tín dụng đối với phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh............................................ 139 3.3.3. Hoàn thiện chính sách nghiên cứu và ứng dụng tiến bộ khoa học - kỹ thuật vào sản xuất nông nghiệp nói chung, trang trại nói riêng................................... 145 3.3.4. Hoàn thiện chính sách đào tạo nguồn nhân lực cho phát triển kinh tế trang trại ............................................................................................................. 150 3.3.5. Hoàn thiện chính sách hợp tác, liên kết sản xuất kinh doanh giữa các trang trại và giữa các trang trại với tổ chức kinh tế khác............................................. 152 3.3.6. Hoàn thiện chính sách về thị trường tiêu thụ sản phẩm của kinh tế trang trại ...... 156 3.3.7. Hoàn thiện chính sách bảo vệ môi trường sinh thái, vệ sinh an toàn thực phẩm của kinh tế trang trại ................................................................................. 158 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 161 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ ........................................... 164 LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN .............................................................................. 164 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................. 165 PHỤ LỤC
vii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ASEAN : Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á AseanGAP : Quy trình sản xuất tốt cho rau quả tươi trong khu vực Asean CNH : Công nghiệp hóa CP : Chính phủ HĐH : Hiện đại hóa HĐND : Hội đồng Nhân dân FAO : Tổ chức nông - lương của Liên Hợp Quốc GD & ĐT : Giáo dục và Đào tạo GDP : Tổng sản phẩm quốc nội GlobalGAP : Tiêu chuẩn thực hành tốt nông nghiệp toàn cầu HACCP : Tiêu chuẩn kiểm tra, đánh giá an toàn thực phẩm HTX : Hợp tác xã KH, CN & MT : Khoa học, Công nghệ và Môi trường KH & CN : Khoa học và Công nghệ NCS : Nghiên cứu sinh NĐ : Nghị định NHNN : Ngân hàng Nhà nước NHTM : Ngân hàng thương mại NN&PTNT : Nông Nghiệp và Phát triển nông thôn NQ : Nghị quyết QĐ : Quyết định RVAC : Rừng, vườn, ao, chuồng. TCTK : Tổng cục Thống kê TBCN : Tư bản chủ nghĩa UBND : Ủy ban Nhân dân VAC : Vườn, ao, chuồng VietGAP : Tiêu chuẩn thực hành sản xuất nông nghiệp tốt ở Việt Nam WTO : Tổ chức Thương mại thế giới
viii DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU ĐỒ, HÌNH VÀ HỘP 1. Bảng: Bảng 2.1: Số lượng và cơ cấu trang trại ở Nghệ An phân theo huyện, thị xã giai đoạn 2000 - 2013 ...................................................................................78 Bảng 2.2: Diện tích đất bình quân của trang trại ở Nghệ An phân theo loại hình và mục đích sử dụng, năm 2012 .................................................................87 Bảng 2.3: Thực trạng đất đai và nguồn gốc đất đai của trang trại ở Nghệ An năm 2013........................................................................................................88 Bảng 2.4: Vốn đầu tư của các trang trại ở Nghệ An năm 2005 và 2010 ................90 Bảng 2.5: Quy mô vốn của trang trại ở Nghệ An tính bình quân phân theo lĩnh vực sản xuất năm 2012 .........................................................................91 Bảng 2.6: Đánh giá của chủ trang trại ở Nghệ An về cơ sở hạ tầng nông nghiệp, nông thôn ...............................................................................................95 Bảng 2.7: Mức độ khó khăn của trang trại ở Nghệ An khi vay vốn kinh doanh ...96 Bảng 2.8: Trình độ học vấn của chủ trang trại ở Nghệ An, năm 2013 ..................98 Bảng 2.9: Cơ cấu nguồn thông tin kĩ thuật sản xuất của trang trại ở Nghệ An phân theo lĩnh vực sản xuất ..........................................................................102 Bảng 2.10: Mức độ khó khăn của trang trại ở Nghệ An trong tiêu thụ các loại sản phẩm .....................................................................................................105 Bảng 2.11: Tỷ lệ trang trại ở Nghệ An đã thực hiện tốt bảo vệ môi trường ..........110 Bảng 2.12: Nguyên nhân trang trại ở Nghệ An chưa thực hiện tốt bảo vệ môi trường ...................................................................................................111 2. Biểu đồ: Biểu đồ 2.1: Số lượng trang trại ở Nghệ An phân theo loại hình, giai đoạn 2000 - 2013 .....................................................................................................75 Biểu đồ 2.2: Cơ cấu các loại hình trang trại ở Nghệ An năm 2011 .........................76 Biểu đồ 2.3: Cơ cấu các loại hình trang trại ở Nghệ An năm 2013 .........................77 Biểu đồ 2.4: Giá trị sản lượng của kinh tế trang trại trên địa bàn tỉnh Nghệ An giai đoạn 2003 - 2013 .................................................................................80
ix Biểu đồ 2.5: Giá trị sản lượng bình quân/ trang trại trên địa bàn tỉnh Nghệ An giai đoạn 2003 - 2013 .................................................................................81 Biểu đồ 2.6: Tình hình hoạt động kinh doanh tính bình quân của các loại hình trang trại ở Nghệ An năm 2012 ....................................................................82 Biểu đồ: 2.7: Thực trạng cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất năm 2013 ..........89 3. Hình: Hình 1: Khung nghiên cứu chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững..........................................................................................................11 Hình 3.1: Tổ chức mối quan hệ giữa các tổ chức dịch vụ và trang trại .................154 4. Hộp: Hộp 2.1: Hình thành chuỗi sản xuất liên kết trong nông nghiệp ..........................69
1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Ở nước ta, kinh tế trang trại đã xuất hiện từ lâu và thực sự phát triển mạnh mẽ cùng với quá trình đổi mới trong sản xuất nông nghiệp, nhất là từ năm 2000, khi Chính phủ ban hành Nghị quyết 03/2000/NQ-CP về kinh tế trang trại [10] . Sự phát triển của kinh tế trang trại đã góp phần khai thác thêm nguồn vốn trong dân, mở mang thêm diện tích đất trống, đồi núi trọc, đất hoang hoá, nhất là ở các vùng trung du, miền núi và ven biển, tạo thêm việc làm cho người lao động nông thôn, góp phần xoá đói giảm nghèo, tăng thêm nông sản hàng hoá, thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong nông nghiệp, nông thôn. Chính vì vậy, phát triển kinh tế trang trại là xu hướng tất yếu trong sản xuất nông nghiệp, nông thôn ở nước ta hiện nay. Nghệ An là tỉnh có vị trí địa lý quan trọng của khu vực Bắc miền Trung, có địa hình đa dạng và có điều kiện để phát triển trang trại quy mô lớn với nhiều loại sản phẩm đa dạng. Bờ biển dài và nhiều cửa lạch với 3.500 ha nước lợ, có khả năng phát triển các trang trại nuôi trồng thuỷ sản. Theo đánh giá của các nhà địa lý và nông học, điều kiện tự nhiên của Nghệ An tuy khắc nghiệt nhưng có nhiều loại cây trồng, vật nuôi được thị trường trong và ngoài nước ưa chuộng, có giá trị kinh tế cao, phù hợp để phát triển kinh tế trang trại với quy mô lớn. Vấn đề đặt ra là làm thế nào để khai thác một cách hiệu quả những lợi thế này. Mô hình kinh tế trang trại theo hướng sản xuất hàng hóa bắt đầu xuất hiện ở Nghệ An từ những năm 1980. Trong những năm gần đây, kinh tế trang trại ở Nghệ An đã phát triển khá nhanh. Tuy nhiên, theo đánh giá của UBND tỉnh Nghệ An, kinh tế trang trại ở Nghệ An phát triển chưa bền vững, chủ yếu còn mang tính tự phát. Có nhiều nguyên nhân làm cho kinh tế trang trại trên địa bàn tỉnh Nghệ An phát triển chưa bền vững, nhưng nguyên nhân chủ yếu là do chính sách phát triển kinh tế trang trại còn nhiều vấn đề bất cập: hệ thống chính sách chưa đồng bộ, khó áp dụng vào thực tiễn, việc tổ chức thực thi và đánh giá chính sách được kịp thời,... Trong những năm gần đây, đã có một số công trình nghiên cứu về kinh tế trang trại nói chung, kinh tế trang trại ở Nghệ An nói riêng. Tuy nhiên, cho đến nay, chưa có
2 công trình nào nghiên cứu một cách đầy đủ, toàn diện về chính sách phát triển bền vững kinh tế trang trại Nghệ An. Một số công trình nghiên cứu cũng đã nêu lên các giải pháp phát triển kinh tế trang trại, tuy nhiên hầu như các công trình này chưa tập trung đi sâu phân tích, đánh giá về chính sách và đề xuất các giải pháp chính sách phát triển bền vững kinh tế trang trại trên cả ba khía cạnh: kinh tế, xã hội và môi trường. Từ những lý do trên, việc nghiên cứu, đề xuất các giải pháp chính sách phát triển bền vững kinh tế trang trại ở Nghệ An là cấp thiết, có ý nghĩa lý luận và giá trị thực tiễn. Vì vậy, NCS lựa chọn đề tài “Chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh Nghệ An” làm đề tài luận án tiến sĩ. 2. Tổng quan các công trình khoa học đã công bố liên quan đến luận án 2.1. Ngoài nước Phát triển kinh tế trang trại có vai trò hết sức quan trọng, nhất là trong giai đoạn phát triển sản xuất nông nghiệp theo hướng sản xuất hàng hóa với quy mô lớn và hiện đại. Vì vậy, phát triển kinh tế trang trại và xây dựng các mô hình kinh tế trang trại đã và đang thu hút sự quan tâm của đông đảo các nhà nghiên cứu, nhà quản lý ở các nước trên thế giới. Trên thế giới, các trạng trại sản xuất nông nghiệp kiểu TBCN đã được hình thành từ rất sớm, cùng với sự bùng nổ của cuộc cách mạng công nghiệp từ giữa thế kỷ XVIII. Dần dần, mô hình kinh tế trang trại đã trở thành một hình thức tổ chức sản xuất có hiệu quả trong nông - lâm - ngư nghiệp ở hầu hết các nền kinh tế trên thế giới. Tuy nhiên, mỗi nước có hình thức tổ chức sản xuất nông nghiệp với các loại hình trang trại khác nhau. Vì vậy, trong quá trình phát triển nền kinh tế nông nghiệp hàng hóa, trang trại luôn là một chủ đề thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu, nhà quản lý, cả về phương diện lý luận và thực tiễn. Nhiều tác giả nước ngoài cũng đã có các công trình nghiên cứu khá công phu về kinh tế trang trại. Maurice Buckett, trong tác phẩm “Tổ chức quản lý nông trại gia đình” (1993) đã đề cập đến những nguyên lý cơ bản trong quản lý, điều hành nông trại gia đình theo mô hình sản xuất hàng hoá. Theo tác giả, quản lý một nông trại về cơ bản không khác quản lý một doanh nghiệp. Tuy nhiên, do đặc thù của sản phẩm trong
3 quá trình sản xuất phụ thuộc khá lớn vào điều kiện tự nhiên và do nông sản thường nhanh hỏng nên quản lý một nông trại phức tạp hơn rất nhiều so với việc điều hành một doanh nghiệp công nghiệp. Vì lẽ đó, Maurice Buckett cho rằng, các cơ quan quản lý, các hiệp hội cần đặc biệt chú trọng công tác đào tạo và huấn luyện về kỹ năng quản lý cho những người chủ trang trại. A.A Connugin, trong cuốn “Kinh tế nông trại Mỹ” (Trường đại học kinh tế TP HCM dịch và xuất bản năm 1990), đã giới thiệu về các mô hình tổ chức nông trại ở nước Mỹ - quốc gia có nền nông nghiệp hàng hoá thuộc loại phát triển nhất trên thế giới. Mỗi mô hình tổ chức nông trại, theo tác giả, chỉ phù hợp với những điều kiện nhất định về điều kiện tự nhiên, tập quán sản xuất và mối liên kết với thị trường. Công trình này đã tổng kết các loại hình nông trại với những đặc điểm trong tổ chức và quản lý; mức độ áp dụng các tiến bộ khoa học và công nghệ; ưu nhược điểm trước sự tác động của nền kinh tế thị trường và sự tác động của nhà nước đến sự phát triển của các nông trại. Công trình nghiên cứu A.A Connugin đã tạo cơ sở lý luận và thực tiễn cho việc nghiên cứu, đề xuất chính sách phát triển kinh tế trang trại ở một số nước. Ngoài công trình trên, A.A. Conungin còn có nhiều công trình khác về kinh tế trang trại và sản xuất nông nghiệp hàng hóa của Mỹ. Một trong những chuyên gia nổi tiếng nghiên cứu về trang trại gia đình ở Mỹ, Walter Goldschmidt đã nghiên cứu những tác động của các trang trại nhỏ đối với quá trình đô thị hoá ở Thung lũng San Giaoquin, California (Mỹ), năm 1940. Walter cho rằng: “Những cộng đồng nông nghiệp gần các thành phố mà ở đó tập trung các trang trại tập thể quy mô lớn đã chết dần chết mòn”. Sở dĩ xảy ra tình trạng này là vì tại những khu vực này, các khoản thu nhập kiếm được từ hoạt động nông nghiệp đã bị rút ra khỏi khu vực nông thôn để đầu tư vào các xí nghiệp công nghiệp tại các thành phố, chính điều này đã giết chết khu vực nông thôn. Trong khi đó tình hình hoàn toàn khác tại các thành phố được bao quanh bởi các trang trại gia đình quy mô nhỏ, thu nhập của trang trại này “chủ yếu lại được chu chuyển giữa các cơ sở kinh doanh ngay trong địa phương”. Chính điều này đã tạo ra việc làm và sự thịnh vượng cho cộng đồng dân cư nông thôn tại các khu vực đó.
4 Các nghiên cứu của Miguel A. Altieri, Walter Goldschmidt, Maurice Buckett về kinh tế trang trại ở Mỹ và nhiều quốc gia khác đã rất nhấn mạnh đến tính bền vững của kinh tế trang trại. Đây cũng là vấn đề rất được quan tâm ở nhiều nước hiện nay. Các nghiên cứu nêu trên đã chứng minh rằng, ở những nơi trang trại gia đình quy mô nhỏ phát triển mạnh, thì ở đó, trang trại phát triển bền vững hơn. Ở Mỹ, các trang trại nhỏ đóng góp 17% đất đai của họ để trồng rừng, trong khi các trang trại lớn chỉ có 5%. Các trang trại nhỏ sử dụng hiệu quả tốt hơn đất đai của họ cao hơn trong phong trào “Sử dụng hiệu quả đất đai”, bao gồm phủ xanh đất trống và sử dụng phân xanh. Trong nhiều năm gần đây, Tổ chức Nông lương thế giới (FAO) đã có một số công trình nghiên cứu về kinh tế trang trại. Đối với các nước đang phát triển, trong đó có Việt Nam, FAO đã triển khai nhiều dự án nhằm góp phần phát triển kinh tế trang trại, hỗ trợ nông dân phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững, kết hợp phát triển trang trại với xóa đói giảm nghèo,... Đã có nhiều công trình nghiên cứu về kinh tế trang trại ở các nước Tây Âu, châu Á và các vùng lãnh thổ khác trên thế giới. Nhiều công trình nghiên cứu đã phân tích, đánh giá thực trạng kinh tế trang trại ở một số nước như: số lượng, quy mô và cơ cấu; mô hình trang trại và phương thức điều hành sản xuất; vốn, tư liệu sản xuất khác và nguồn lao động; hướng kinh doanh và thu nhập của các trang trại; thị trường đầu vào, đầu ra của các trang trại, về vị trí, vai trò của kinh tế trang trại gia đình trong quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá nông nghiệp, nông thôn; các yếu tố tác động đến sự phát triển bền vững kinh tế trang trại. Đây là những tài liệu có giá trị tham khảo khi nghiên cứu về phát triển bền vững kinh tế trang trại ở Việt Nam nói chung, tỉnh Nghệ An nói riêng. 2.2. T rong nước Kinh tế trang trại theo hướng sản xuất hàng hóa, gắn với thị trường thực sự phát triển mạnh mẽ cùng với quá trình đổi mới quản lý sản xuất nông nghiệp ở nước ta. Trong những năm gần đây, một số cơ quan nghiên cứu và quản lý ở trung ương và địa phương đã bước đầu nghiên cứu, tổng kết về kinh tế trang trại.
5 Từ cuối những năm 1990, Chính phủ, Bộ NN&PTNT cũng như một số cơ quan nghiên cứu ở Trung ương và địa phương đã bắt đầu nghiên cứu, tổng kết về kinh tế trang trại. Báo cáo tổng kết của Bộ NN&PTNT năm 1999 về tình hình phát triển kinh tế trang trại ở một số tỉnh, thành phố đã đánh giá tương đối toàn diện thực trạng phát triển kinh tế trang trại ở Việt Nam giai đoạn 1986 - 1999. Báo cáo cho rằng đây là một mô hình tổ chức sản xuất nông nghiệp hiệu quả, phù hợp với xu hướng phát triển sản xuất hàng hoá trong nông nghiệp ở nước ta thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá. Trên cơ sở các báo cáo tổng kết của các tỉnh, thành phố, Bộ NN&PTNT đã đề ra một số chính sách về phát triển kinh tế trang trại: tạo điều kiện về đất sản xuất, vốn tín dụng ưu đãi và chuyển giao tiến bộ khoa học công nghệ để thúc đẩy phát triển kinh tế trang trại. Sau khi có định hướng của các cơ quan quản lý nhà nước, mô hình kinh tế trang trại đã phát triển ở nhiều nơi, đặc biệt là các tỉnh miền núi phía Bắc và các tỉnh khu vực Tây nguyên. Nhiều công trình nghiên cứu đã được thực hiện, tập trung giải quyết những khó khăn vướng mắc, cản trở sự phát triển của kinh tế trang trại. GS.TS. Trần Đức, Hội Khoa học kinh tế Việt Nam, trong công trình nghiên cứu “Kinh tế trang trại vùng đồi núi”, NXB Thống kê (1998) đã nhấn mạnh hiệu quả kinh tế và những tác động tích cực về môi trường và xã hội khi phát triển kinh tế trang trại ở các tỉnh miền núi. Tuy nhiên, theo tác giả, khó khăn lớn nhất cản trở sự phát triển của mô hình này chính là thói quen, tập quán sản xuất manh mún, nhỏ lẻ của bà con nông dân. Hơn thế nữa, tác giả Trần Đức cho rằng, trình độ dân trí chưa cao đã ảnh hưởng lớn đến hiệu quả chuyển giao công nghệ cho nông dân vùng nông thôn, miền núi. Cũng cùng quan điểm đó, trong công trình nghiên cứu: “Phát triển kinh tế hợp tác và kinh tế trang trại gia đình ở Việt Nam” (năm 2000), tập thể tác giả thuộc Hội Khoa học kinh tế Việt Nam đã nhấn mạnh đến vai trò quan trọng của Nhà nước trong giai đoạn đầu phát triển kinh tế trang trại. Người dân chuyển từ sản xuất nhỏ lẻ, tự cung - tự cấp lên sản xuất hàng hoá theo mô hình kinh tế trang trại, không chỉ cần vốn, khoa học - công nghệ, thị trường mà còn cần kỹ năng tổ chức sản xuất.
6 Đề tài cấp Nhà nước “Thực trạng và giải pháp phát triển kinh tế trang trại trong thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá ở Việt Nam” do Thủ tướng Chính phủ giao cho Trường Đại học Kinh tế Quốc dân chủ trì nghiên cứu từ năm 1999 đến năm 2000, (GS.TS. Nguyễn Đình Hương làm chủ nhiệm), là công trình nghiên cứu công phu và đồ sộ nhất về kinh tế trang trại ở Việt Nam cho đến thời điểm này. Đề tài đã đề xuất một số giải pháp cụ thể về đất đai, về vốn, về phát triển nguồn nhân lực, về thị trường, về khoa học - công nghệ, về phát triển hạ tầng nông thôn, về phát triển công nghiệp chế biến và tăng cường quản lý nhà nước đối với kinh tế trang trại. Kết quả nghiên cứu của đề tài cũng đã được xuất bản thành sách: “Thực trạng và giải pháp phát triển kinh tế trang trại trong thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá ở Việt Nam” do GS.TS. Nguyễn Đình Hương làm chủ biên (Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2000). Từ năm 2000 đến nay, một số trường đại học, viện nghiên cứu và các địa phương đã có một số công trình nghiên cứu, đánh giá về kinh tế trang trại. Từ năm 2005 đến năm 2006, Trường Đại học Kinh tế Quốc dân đã chủ trì đề tài cấp Bộ (PGS.TS. Phạm Hồng Chương làm chủ nhiệm): “Nghiên cứu phát triển mô hình kinh tế trang trại ở tỉnh Quảng Bình”, nghiệm thu năm 2007. Đề tài đã đề xuất các giải pháp chủ yếu để phát triển kinh tế trang trại ở tỉnh Quảng Bình. Năm 2009, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã giao cho Trường Đại học Kinh tế Quốc dân chủ trì, phối hợp với Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Bắc Giang, nghiên cứu đề tài cấp Bộ trọng điểm (PGS.TS. Phạm Văn Khôi làm chủ nhiệm): “Nghiên cứu các mô hình phát triển bền vững trang trại vùng cây ăn quả tỉnh Bắc Giang”, mã số 2009.06139, TĐ, nghiệm thu năm 2011. Đề tài đã hệ thống hoá những vấn đề lý luận và thực tiễn mô hình phát triển kinh tế trang trại theo hình thức sở hữu, theo quy mô, theo phương hướng kinh doanh và trình độ công nghệ. Đề tài đã đề xuất hệ thống các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả kinh doanh và tăng tính phát triển bền vững của các trang trại ở vùng cây ăn quả của tỉnh Bắc Giang trong quá trình đẩy nhanh công nghiệp hoá, hiện đại hoá và hội nhập kinh tế quốc tế. Tại Trường Đại học Ngoại thương, đề tài cấp Bộ về “Kinh tế trang trại và những giải pháp thúc đẩy sự phát triển kinh tế trang trại theo hướng công nghiệp
7 hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn ở Việt Nam” đã được tổ chức nghiên cứu và nghiệm thu năm 2004 (đề tài do ThS. Nguyễn Thị Ngọc Lan làm chủ nhiệm). Các công trình nghiên cứu kể trên, ngoài việc phân tích những thuận lợi, khó khăn trong phát triển kinh tế trang trại, đã đề xuất một số kiến nghị với các cơ quan quản lý nhà nước và các cấp có thẩm quyền ban hành một số chủ trương, chính sách thúc đẩy mô hình kinh tế này phát triển. Tuy nhiên, các công trình nghiên cứu gần đây về kinh tế trang trại mới tập trung chủ yếu vào đề xuất các giải pháp tổ chức, quản lý về phát triển kinh tế trang trại ở một số địa phương cụ thể, gắn với điều kiện tự nhiên - kinh tế - xã hội của địa phương đó, chưa có công trình nào chuyên sâu nghiên cứu chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững. Trong những năm gần đây, kinh tế trang trại ở tỉnh Nghệ An cũng đã bước đầu được nghiên cứu ở các khía cạnh khác nhau. Năm 2010, Trường Đại học Vinh đã có đề tài cấp cơ sở về phát triển kinh tế trang trại miền Tây Nghệ An. Đề tài đã bước đầu phân tích các nhân tố ảnh hưởng tới sự hình thành và phát triển kinh tế trang trại miền Tây Nghệ An; phân tích thực trạng kinh tế trang trại miền Tây Nghệ An trong giai đoạn 2005 - 2010 và đề xuất một số giải pháp phát triển kinh tế trang trại ở miền Tây Nghệ An. Tuy nhiên, đề tài này chỉ mới đề cập đến kinh tế trang trại ở một số huyện miền núi Nghệ An và cũng chưa có điều kiện điều tra, khảo sát, đánh giá toàn diện về phát triển bền vững kinh tế trang trại trên địa bàn toàn tỉnh. Ngoài ra, một số cơ quan ở tỉnh Nghệ An như: Cục Thống kê, Sở Khoa học và Công nghệ, Sở NN&PTNT, một số huyện, thị xã, các trung tâm khuyến nông, .v.v., cũng đã bước đầu thống kê, đánh giá thực trạng phát triển kinh tế trang trại trên địa bàn tỉnh. 2.3. Nhận xét chung về các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án và k hoảng trống cho nghiên cứu của đề tài luận án Theo sự tiếp cận tài liệu và nhận thức của NCS, hầu như chưa có công trình nghiên cứu ở nước ngoài nào nghiên cứu một cách có hệ thống, đồng bộ về chính sách phát triển bền vững kinh tế trang trại ở Việt Nam. Một số công trình nghiên
8 cứu của các nhà khoa học nước ngoài cũng đã đề cập đến sự phát triển nông nghiệp, nông thôn Việt Nam thời kỳ đổi mới. Tuy nhiên, cho đến nay, chưa có tác giả nước ngoài nào nghiên cứu về chính sách phát triển bền vững kinh tế trang trại ở Việt Nam nói chung và Nghệ An nói riêng. Ở trong nước, như đã phân tích ở trên, cho đến nay, đã có khá nhiều cơ quan khoa học, cơ quan quản lý và các nhà khoa học ở nước ta nghiên cứu về kinh tế trang trại trong thời kỳ đổi mới. Kinh tế trang trại cũng đã trở thành chủ đề nghiên cứu của một số đề tài nghiên khoa học cấp Bộ, cấp tỉnh và luận văn thạc sỹ. Các công trình nghiên cứu này có đặc diểm chung là: + Rất ít có công trình nghiên cứu, đánh giá một cách có hệ thống về kinh tế trang trại trên phạm vi cả nước. Đề tài cấp Nhà nước “Thực trạng và giải pháp phát triển kinh tế trang trại trong thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá ở Việt Nam” do Trường Đại học Kinh tế Quốc dân chủ trì nghiên cứu, có thể nói là công trình nghiên cứu đồ sộ nhất về kinh tế trang trại ở Việt Nam, được thực hiện từ năm 1999 đến năm 2000. Tuy nhiên, cho đến nay, sau gần 15 năm kể từ khi hoàn thành đề tài này, ở nước ta hầu như chưa có công trình nghiên cứu nào đánh giá, tổng kết một cách đầy đủ, toàn diện cả về lý luận và thực tiễn phát triển kinh tế trang trại ở Việt Nam. + Một số công trình nghiên cứu đã phân tích, đánh giá khá toàn diện về kinh tế trang trại, nhưng mới chủ yếu đề cập đến kinh tế trang trại ở một địa phương, một vùng cụ thể. Mặt khác, các công trình này cũng chủ yếu tập trung đánh giá thực trạng và đề xuất các giải pháp phát triển kinh tế trang trại nói chung, ít chú ý đến sự phát triển bền vững và chính sách phát triển bền vững kinh tế trang trại. + Chưa có công trình nào tập trung nghiên cứu một cách toàn diện, đầy đủ cả về lý luận và thực tiễn về chính sách phát triển bền vững kinh tế trang trại. Một số chính sách về kinh tế trang trại đã được nghiên cứu, công bố trên các tạp chí khoa học, nhưng mới chỉ đề cập đến những chính sách riêng lẻ, cụ thể (như chính sách tín dụng, chính sách đất đai, chính sách thị trường). + Trong những năm gần đây, đã có một số công trình nghiên cứu về kinh tế trang trại tỉnh Nghệ An nhưng cũng chủ yếu ở phạm vi huyện hoặc vùng và chủ yếu là
9 phân tích định tính. Một số đề tài, bài viết chưa dựa trên kết quả nghiên cứu, khảo sát toàn diện về kinh tế trang trại trên địa bàn toàn tỉnh và chưa đề cập nhiều đến chính sách phát triển bền vững kinh tế trang trại ở tỉnh Nghệ An. Vì vậy cho đến nay, vẫn chưa có công trình nào nghiên cứu có hệ thống, toàn diện cả về lý luận và thực tiễn về chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh Nghệ An. 3. Mục tiêu nghiên cứu của Luận án Mục tiêu nghiên cứu luận án là: Đề xuất một số giải pháp hoàn thiện chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh Nghệ An. Để thực hiện mục tiêu trên, nhiệm vụ của luận án là: - Xác định khung lý luận nghiên cứu về chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh. - Đánh giá thực trạng chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh Nghệ An giai đoạn 2000 - 2013. - Đề xuất một số định hướng và giải pháp hoàn thiện chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh Nghệ An đến năm 2020, tầm nhìn 2030. 4. Câu hỏi nghiên cứu Để đạt được các mục tiêu đặt ra như đã nêu ở trên, đề tài luận án trả lời các câu hỏi nghiên cứu chủ yếu sau: - Phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững có những đặc trưng gì ? - Nội hàm của chính sách phát triển bền vững kinh tế trang trại và các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển bền vững kinh tế trang trại ? - Bài học kinh nghiệm về chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững và khả năng vận dụng đối với Nghệ An ? - Kết quả phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh Nghệ An giai đoạn 2000 - 2013 ? - Thực trạng các chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh Nghệ An trong những năm gần đây ? - Cần hoàn thiện nội dung chính sách nào để kinh tế trang trại trên địa bàn tỉnh Nghệ An phát triển theo hướng bền vững ?
10 5. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh Nghệ An. Luận án nghiên cứu các chính sách phát triển kinh tế trang trại, bao gồm cả các chính sách của Đảng và Nhà nước và các chính sách, biện pháp cụ thể của tỉnh Nghệ An cũng như việc vận dụng chính sách của Trung ương vào điều kiện cụ thể của tỉnh Nghệ An. 6. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi về nội dung: Các chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững được Luận án nghiên cứu chủ yếu bao gồm: Quy hoạch phát triển kinh tế trang trại, chính sách đất đai, tín dụng phục vụ phát triển kinh tế trang trại, đẩy mạnh nghiên cứu và ứng dụng tiến bộ khoa học - kỹ thuật vào sản xuất nông nghiệp, chính sách đào tạo nguồn nhân lực, phát triển hợp tác liên kết, chính sách về thị trường và chính sách bảo vệ môi trường. Luận án chỉ nghiên cứu nội dung các chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững, bao gồm tổng thể chính sách và các chính sách bộ phận, không nghiên cứu quy trình chính sách. Phạm vi về không gian: Luận án nghiên cứu chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh Nghệ An, bao gồm vùng đồng bằng ven biển và vùng trung du miền núi; các loại hình trang trại bao gồm: trang trại trồng trọt, trang trại chăn nuôi, trang trại nuôi trồng thủy sản, trang trại lâm nghiệp và trang trại tổng hợp. Phạm vi về thời gian: Luận án nghiên cứu các chính sách phát triển kinh tế trang trại trên địa bàn tỉnh Nghệ An từ năm 2000, chủ yếu là từ năm 2006 đến năm 2013; các giải pháp hoàn thiện chính sách đến năm 2020, tầm nhìn năm 2030. 7. Phương pháp nghiên cứu 7.1. Cách tiếp cận nghiên cứu Luận án nghiên cứu chính sách phát triển kinh tế trang trại theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh với góc độ là công cụ để phát triển kinh tế trang trại bền vững, bởi vậy mục tiêu phát triển kinh tế trang trại bền vững là thước đo để đánh giá chính sách. Chính sách phát triển kinh tế trang trại là một hệ thống bao gồm nhiều chính