LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ-ĐỀ TÀI "NGHIÊN CỨU HÌNH THỨC QUẢN LÝ DỰA VÀO CỘNG ĐỒNG CÁC CÔNG TRÌNH CẤP NƯỚC TẬP TRUNG TAI NÔNG THON VIỆT NAM"

Chia sẻ: Pham Linh Dan | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:0

Thêm vào BST

Báo xấu

239
lượt xem 76
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo luận văn - đề án 'luận án tiến sĩ kinh tế-đề tài "nghiên cứu hình thức quản lý dựa vào cộng đồng các công trình cấp nước tập trung tai nông thon việt nam"', luận văn - báo cáo phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ-ĐỀ TÀI "NGHIÊN CỨU HÌNH THỨC QUẢN LÝ DỰA VÀO CỘNG ĐỒNG CÁC CÔNG TRÌNH CẤP NƯỚC TẬP TRUNG TAI NÔNG THON VIỆT NAM"

B GIÁO D C VÀ ðÀO T O TRƯ NG ð I H C KINH T QU C DÂN ------------*---------- NGUY N TH LAN HƯƠNG NGHIÊN C U HÌNH TH C QU N LÝ D A VÀO C NG ð NG CÁC CÔNG TRÌNH C P NƯ C T P TRUNG T I NÔNG THÔN VI T NAM LU N ÁN TI N S KINH T HÀ N I - 2010
B GIÁO D C VÀ ðÀO T O TRƯ NG ð I H C KINH T QU C DÂN ------------*---------- NGUY N TH LAN HƯƠNG NGHIÊN C U HÌNH TH C QU N LÝ D A VÀO C NG ð NG CÁC CÔNG TRÌNH C P NƯ C T P TRUNG T I NÔNG THÔN VI T NAM Chuyên ngành : Kinh t Nông nghi p Mã s : 62.31.10.01 LU N ÁN TI N S KINH T NGƯ I HƯ NG D N KHOA H C 1. PGS. TS. Ph m Văn Khôi 2. PGS. TS. Vũ ðình Th ng HÀ N I - 2010
i L I CAM ðOAN Tôi xin cam ñoan, ñây là công trình nghiên c u ñ c l p c a b n thân v i s giúp ñ c a các giáo viên hư ng d n. Nh ng thông tin, d li u, s li u ñưa ra trong lu n án ñư c trích d n rõ ràng, ñ y ñ v ngu n g c. Nh ng s li u thu th p và t ng h p c a cá nhân b o ñ m tính khách quan và trung th c. Tác gi Nguy n Th Lan Hương
ii M CL C L I CAM ðOAN ...................................................................................................... I M C L C................................................................................................................ II DANH M C CÁC B NG, BI U, HÌNH............................................................VII M ð U ....................................................................................................................1 CHƯƠNG 1: CƠ S LÝ LU N VÀ TH C TI N V HÌNH TH C QU N LÝ D A VÀO C NG ð NG CÁC CÔNG TRÌNH C P NƯ C T P TRUNG T I NÔNG THÔN ..................................................................................................13 1.1. CƠ S LÝ LU N V HÌNH TH C QU N LÝ D A VÀO C NG ð NG CÁC CÔNG TRÌNH C P NƯ C T P TRUNG T I NÔNG THÔN...................13 1.1.1. Khái ni m hình th c qu n lý d a vào c ng ñ ng các công trình c p nư c t p trung t i nông thôn ..............................................................................................13 1.1.2. Vai trò c a các công trình c p nư c t p trung và các hình th c qu n lý d a vào c ng ñ ng các công trình c p nư c t p trung t i nông thôn ..................19 1.1.3. Các mô hình qu n lý d a vào c ng ñ ng ph bi n trong c p nư c t p trung nông thôn ...................................................................................................................25 1.1.4 Nh ng nhân t nh hư ng ñ n hình th c qu n lý d a vào c ng ñ ng các công trình c p nư c t p trung t i nông thôn............................................................29 1.1.5. ðánh giá m c ñ phù h p c a hình th c qu n lý d a vào c ng ñ ng các công trình c p nư c t p trung t i nông thôn............................................................32 1.2. KINH NGHI M TH C TI N V HÌNH TH C QU N LÝ D A VÀO C NG ð NG TRONG C P NƯ C T P TRUNG NÔNG THÔN .................45 1.2.1. L ch s hình thành hình th c qu n lý d a vào c ng ñ ng các công trình c p nư c t p trung t i nông thôn..............................................................................45 1.2.2 Kinh nghi m qu n lý d a vào c ng ñ ng các công trình c p nư c t p trung t i nông thôn trên th gi i.........................................................................................48 1.2.3. Kinh nghi m qu n lý d a vào c ng ñ ng công trình cơ s h t ng nông thôn Vi t Nam ...........................................................................................................57
iii 1.2.4. Nh ng bài h c cho qu n lý d a vào c ng ñ ng các công trình c p nư c t p trung t i nông thôn Vi t Nam...................................................................................59 CHƯƠNG 2: TH C TR NG HÌNH TH C QU N LÝ D A VÀO C NG ð NG CÁC CÔNG TRÌNH C P NƯ C T P TRUNG T I NÔNG THÔN VI T NAM ..............................................................................................................64 2.1. HI N TR NG C P NƯ C NÔNG THÔN VI T NAM ................................64 2.1.1 Khái quát th c tr ng c p nư c nông thôn Vi t Nam.....................................64 2.1.2. Th c tr ng c p nư c t p trung nông thôn Vi t Nam....................................67 2.2. TH C TR NG HO T ð NG C A HÌNH TH C QU N LÝ D A VÀO C NG ð NG CÁC CÔNG TRÌNH C P NƯ C T P TRUNG T I NÔNG THÔN VI T NAM .....................................................................................................................73 2.2.1. Khái quát th c tr ng t ch c và v n hành công trình c p nư c t p trung nông thôn ...................................................................................................................73 2.2.2. Hi u qu b n v ng c a hình th c qu n lý d a vào c ng ñ ng các công trình c p nư c t p trung t i nông thôn Vi t Nam ............................................................75 2.2.3. Hình th c qu n lý công trình c p nư c t p trung nông thôn phi Nhà nư c khác ............................................................................................................................93 2.2.4. ðánh giá tính ưu vi t c a hình th c qu n lý d a vào c ng ñ ng các công trình c p nư c t p trung t i nông thôn Vi t Nam ...................................................94 2.3. NH NG K T QU ð T ðƯ C VÀ V N ð ð T RA C N GI I QUY T ð I V I HÌNH TH C QU N LÝ D A VÀO C NG ð NG CÁC CÔNG TRÌNH C P NƯ C T P TRUNG T I NÔNG THÔN VI T NAM .......99 2.3.1. ði u ki n T nhiên - Tài nguyên nư c .........................................................99 2.3.2. Khung chính sách và pháp lý .......................................................................101 2.3.3. Kinh t nông thôn và m c s ng c a ngư i dân nông thôn Vi t Nam.......113 2.3.4. ði u ki n văn hoá – xã h i...........................................................................116 2.3.5. Th trư ng công ngh c p nư c s ch nông thôn.........................................118
iv CHƯƠNG 3: PHƯƠNG HƯ NG VÀ GI I PHÁP PHÁT TRI N HÌNH TH C QU N LÝ D A VÀO C NG ð NG CÁC CÔNG TRÌNH C P NƯ C T P TRUNG T I NÔNG THÔN VI T NAM ð N 2020 ..................121 3.1. QUAN ðI M PHÁT TRI N HÌNH TH C QU N LÝ D A VÀO C NG ð NG CÁC CÔNG TRÌNH C P NƯ C T P TRUNG T I NÔNG THÔN VI T NAM ð N NĂM 2020.....................................................................................................................121 3.1.1. Nâng cao tinh th n làm ch c a ngư i dân yêu c u c p bách nâng cao hi u qu b n v ng c a các công trình c p nư c t p trung nông thôn..........................121 3.1.2. T o ñi u ki n cho th trư ng nư c s ch phát tri n .....................................122 3.1.3. ð y m nh xã h i hóa cung c p d ch v công trong c p nư c s ch nông thôn...........................................................................................................................123 3.1.4. Tôn tr ng tính ña d ng c a hình th c qu n lý công trình c p nư c t p trung nông thôn .................................................................................................................125 3.2. CÁC PHƯƠNG HƯ NG XÂY D NG VÀ PHÁT TRI N HÌNH TH C QU N LÝ D A VÀO C NG ð NG CÁC CÔNG TRÌNH C P NƯ C T P TRUNG NÔNG THÔN..........................................................................................126 3.2.1. Khuy n khích phát tri n hình th c qu n lý d a vào c ng ñ ng công trình CNTT nông thôn .....................................................................................................126 3.2.2. Khuy n khích ña d ng hóa mô hình qu n lý d a vào c ng ñ ng công trình c p nư c t p trung nông thôn.................................................................................128 3.2.3. Xây d ng môi trư ng pháp lý phù h p, thúc ñ y s hình thành và phát tri n b n v ng c a hình th c qu n lý d a vào c ng ñ ng ............................................129 3.2.4. Phân ñ nh rõ ràng vai trò qu n lý nhà nư c và vai trò qu n lý s n xu t kinh doanh........................................................................................................................131 3.2.5. T p trung h tr nâng cao năng l c c ng ñ ng ..........................................133 3.3. CÁC GI I PHÁP XÂY D NG VÀ PHÁT TRI N HÌNH TH C QU N LÝ D A VÀO C NG ð NG CÁC CÔNG TRÌNH C P NƯ C T P TRUNG T I NÔNG THÔN ..............................................................................................................133 3.3.1. Nâng cao ch t lư ng công tác quy ho ch và k ho ch phát tri n ngành .......133
v 3.3.2. Ti p t c hoàn thi n khung pháp lý h tr hình th c qu n lý d a vào c ng ñ ng các công trình c p nư c t p trung nông thôn ho t ñ ng có hi u qu .........135 3.3.3. Nâng cao hi u qu s d ng v n ngân sách cho ñ u tư công trong ngành c p nư c nông thôn........................................................................................................138 3.3.4. C i ti n phương pháp l a ch n và xây d ng mô hình t ch c qu n lý phù h p............................................................................................................................141 3.3.5. Nâng cao năng l c các cơ quan qu n lý Nhà nư c ....................................152 3.3.6. M r ng áp d ng các ñ nh ch và cơ ch tài chính phù h p......................159 3.3.7. Nâng cao năng l c qu n lý và v n hành b o dư ng cho c ng ñ ng.........160 K T LU N VÀ KI N NGH ..............................................................................164 DANH M C TÀI LI U THAM KH O.............................................................169 PH L C 1: T ng h p s li u v hình th c qu n lý các công trình c p nư c t p trung nông thôn PH L C 2: Tiêu chu n v sinh nư c s ch PH L C 3: K t qu kh o sát
vi DANH M C VI T T T BNN & PTNT B Nông nghi p và Phát tri n Nông thôn BYT B Yt CERWASS Trung tâm nư c s ch và v sinh môi trư ng nông thôn CNNT C p nư c nông thôn CNTTNT C p nư c t p trung nông thôn CN&VSNT C p nư c và V sinh nông thôn CP C ph n CTMTQG Chương trình m c tiêu Qu c gia Cty Công ty HTX H p tác xã NN&PTNT Nông nghi p và phát tri n nông thôn NS&VSMTNT Nư c và và v sinh môi trư ng nông thôn ODA H tr chính th c pCERWASS Trung tâm nư c s ch và v sinh môi trư ng nông thôn t nh TN Tư nhân TNHH Trách nhi m h u h n Chi TX Chi thư ng xuyên UBND y ban nhân dân WSP Chương trình c p nư c và v sinh
vii DANH M C CÁC B NG, BI U, HÌNH Danh m c các hình Hình 1.1. Chi c thang v s tham gia c a c ng ñ ng c a Michael Dower ...................29 Hình 1.2. Các nhân t tác ñ ng ñ n hình th c qu n lý c a St. Gallen............................29 Hình 1.3: Mô hình b n v ng c a Mariela Garcia Vargas................................................32 Hình 1.4: Y u t tác ñ ng ñ n năng l c qu n lý c a c ng ñ ng.....................................37 Hình 1.5: Y u t tác ñ ng ñ n năng l c tài chính c a c ng ñ ng..................................40 Hình 1.6: Y u t tác ñ ng hi u qu ho t ñ ng c a các cơ quan h tr ..........................42 Hình 2.1: T l v n ñóng góp xây d ng c p nư c nông thôn t các ngu n khác nhau 71 Hình 2.2: Sơ ñ t ch c qu n lý H i ñ ng thôn b n........................................................79 Hình 2.3: Lư c ñ quan h s h u và quan h cung c p d ch v c a HTX tiêu dùng qu n lý công trình c p nư c t p trung nông thôn ............................................86 Hình 2.4: Sơ ñ khái quát cơ c u t ch c mô hình HTX tiêu dùng................................87 Hình 2.5. Lư c ñ quan h s h u và quan h mua-bán d ch v c a HTX trách nhi m h u h n qu n lý, khai thác công trình c p nư c t p trung nông thôn............90 Hình 3.1: So sánh “qu n lý cho c ng ñ ng” hay “c ng ñ ng qu n lý”........................143 Hình 3.2: Mô hình ñ ng s h u qua Ban ñ i di n .........................................................146 Hình 3.3: Mô hình “h p ñ ng qu n lý” ..........................................................................148 Hình 3.4: Các bư c qui trình xây d ng t ch c qu n lý d a vào c ng ñ ng ...............150
viii Danh m c b ng B ng 2.1: Dân cư nông thôn ti p c n v i nư c sinh ho t h p v sinh theo vùng sinh thái c a Vi t Nam ( 1998-2008) ..............................................................65 B ng 2.2: Phân lo i công trình theo qui mô công trình và công ngh x lý.............69 B ng 2.3: T ng h p cơ c u ngu n v n Chương trình m c tiêu qu c gia ................72 B ng 2.4: Hi n tr ng qu n lý v n hành công trình c p nư c t p trung hoàn thành ñ u tư giai ño n 1998-2005 .....................................................................74 B ng 2.5: Hình th c qu n lý c p nư c nông thôn theo ñ c ñi m th trư ng và công ngh ................................................................................................74 B ng 2.6: Hi u qu ho t ñ ng công trình c p nư c do t h p tác qu n lý...............81 B ng 2.7: Hi u qu ho t ñ ng m t s công trình c p nư c do H i s d ng nư c qu n lý .....................................................................................................84 B ng 2.8: Hi u qu ho t ñ ng m t s công trình c p nư c do HTX tiêu dùng qu n lý .....................................................................................................88 B ng 2.9: Hi u qu ho t ñ ng m t s công trình c p nư c do HTX c ph n qu n lý91 B ng 2.10: B ng tóm t t ñ c ñi m gi a các mô hình t ch c qu n lý c p nư c t p trung nông thôn........................................................................................97 B ng 2.11: T ng quan ngu n nư c Vi t Nam .......................................................99 B ng 2.12: Tình hình phân b ngu n v n Chương trình MTQG Nư c s ch và V sinh Môi trư ng nông thôn ...................................................................110 B ng 2.13: Thu nh p bình quân ñ u ngư i m t tháng theo thành th , nông thôn và vùng ......................................................................................................114 B ng 3.1: Tóm t t khung ch c năng, nhi m v c a các c p qu n lý ngành d c ...152 B ng 3.2: Mô t nhi m v h tr c ng ñ ng c a cơ quan ch c năng trong t ng giai ño n ................................................................................................156
1 M ðU 1. TÍNH C P THI T C A ð TÀI NGHIÊN C U Vi t Nam có 73% dân s và 90% ngư i nghèo c a c nư c ñang sinh s ng khu v c nông thôn. Thu nh p th p, không ñư c hư ng l i các d ch v công, ñ c bi t là nư c s ch và v sinh là m t thi t thòi l n không ch nh hư ng ñ n ñi u ki n s ng hi n t i mà c s phát tri n v th l c và trí l c th h sau c a cư dân nông thôn. Chi n lư c qu c gia v C p nư c và V sinh nông thôn là m t trong 11 Chi n lư c qu c gia hư ng t i m c tiêu xóa ñói gi m nghèo, nh m nâng cao ñi u ki n s ng c a ngư i dân nông thôn. M c tiêu c th c a Chi n lư c là “ñ n năm 2010, có 80% dân nông thôn có nư c h p v sinh 60 lít/ngư i/ngày và 70% gia ñình có h xí h p v sinh. ð n năm 2020, 100% dân cư nông thôn s d ng 60 lít/ngư i/ngày nư c s ch ñ t tiêu chu n ch t lư ng qu c gia m i ngày” [35, 4-5]. M t trong b n nguyên t c th c thi Chi n lư c là xã h i hóa [35,13-15]. Xã h i hóa ñã thay ñ i hoàn toàn phương th c ñ u tư xây d ng cơ b n truy n th ng. Trư c ñây cách ti p c n ngu n v n ph bi n là truy n “m nh l nh”, ñ u tư c p nư c nông thôn ch y u theo ki u “ban - cho”, ngân sách ñư c rót t trên xu ng dư i. Ngư i dân không ñư c tham gia vào quá trình ra quy t ñ nh, l a ch n theo nhu c u, d n ñ n thái ñ trông ch , l i, “cho sao nh n v y”. ði u ñó d n ñ n tình tr ng thi u trách nhi m b o v , v n hành b o dư ng công trình, ñ c bi t là công trình c p nư c t p trung. Ch trương xã h i hóa, m t m t, tăng ngu n l c ñóng góp c a c ng ñ ng, gi m gánh n ng ngân sách cho ñ u tư phát tri n xây d ng h t ng, m t khác, nâng cao ý th c t ch c a ngư i dân ñ m b o tính b n v ng c a công trình [19, 25-35].
2 Thông qua chương trình giáo d c truy n thông sâu r ng trong c ng ñ ng, trình ñ nh n th c v nư c s ch và v sinh nông thôn ñã ñư c nâng cao. Qua giai ño n 1 và giai ño n 2 c a Chương trình M c tiêu qu c gia v Nư c s ch và V sinh nông thôn, t tr ng ngân sách Nhà nư c ngày càng gi m khi v n do dân ñóng góp ngày càng tăng so v i t ng m c ñ u tư ngành c a xã h i. Theo Văn phòng Chương trình m c tiêu qu c gia, trong t ng v n ñ u tư xã h i cho CN&VSNT, ph n ñóng góp t ngư i hư ng l i chi m t tr ng cao nh t (44% so v i 18% t ngân sách Nhà nư c, 16% c a các nhà tài tr và g n 1% c a tư nhân) [18, 36-40]. T tr ng v n góp t dân cũng ti p t c tăng trong các năm t i. Cơ c u v n ñ u tư thay ñ i thì quan h s h u công trình cũng thay ñ i. Các công trình không còn thu c s h u 100% c a nhà nư c. C ng ñ ng ñư c xem như là m t ch s h u, có t l v n góp l n nh t vào ñ u tư công trình. S thay ñ i v quan h s h u d n ñ n thay ñ i v quan h t ch c qu n lý, th hi n thông qua hình th c qu n lý công trình. T trư c ñ n nay, công trình c p nư c v n ñư c Trung tâm nư c s ch và v sinh nông thôn t nh, cơ quan ñ i di n nhà nư c ch u trách nhi m v CN&VSNT, qu n lý; V a th c hi n ch c năng s nghi p ph c v qu n lý nhà nư c và ch c năng kinh doanh d ch v c p nư c và v sinh nông thôn t i trung tâm ñã d n ñ n tình tr ng quá t i v công vi c, coi nh công tác cung c p d ch v s nghi p d n ñ n thi u sót trong qu n lý nhà nư c, .... và ñ c bi t là s thi u minh b ch v qu n lý ñ u tư công trình. Vì v y, cung c p d ch v c p nư c c n d n d n xã h i hóa và tư nhân hóa. Hơn n a, khi c ng ñ ng ñư c giao quy n t ch thì ngu n v n ñ u tư huy ñ ng t c ng ñ ng s tăng, hi u qu s d ng v n ñư c nâng cao, và tính b n v ng c a công trình ñư c nâng lên do công tác duy tu, b o dư ng ti n hành k p th i. Th c hi n ch trương c a Chính ph cũng như nh n th c ñư c tính c p
3 thi t c a vi c giao quy n cho c ng ñ ng, nhi u mô hình t ch c qu n lý công trình c p nư c t p trung d a vào c ng ñ ng nông thôn ñã hình thành. Tuy nhiên, s hình thành này ho c mang tính t phát ho c mang n ng tư tư ng ch quan, áp ñ t c a các cơ quan qu n lý ñ a phương, nên ph n l n các mô hình v n hành chưa hi u qu , công trình xu ng c p m t th i gian ng n sau khi khánh thành [8] [19, 25-26] [30, 2-3]. Xu t phát t ñó, tác gi ñã ch n v n ñ “Nghiên c u hình th c qu n lý d a vào c ng ñ ng các công trình c p nư c t p trung t i nông thôn Vi t Nam” ñ làm ñ tài nghiên c u lu n án ti n s . 2. T NG QUAN CÁC NGHIÊN C U LIÊN QUAN ð N ð TÀI ðÃ ðƯ C TH C HI N ð i v i các nư c phát tri n, gi i pháp qu n lý c p nư c và v sinh môi trư ng nông thôn ñã ñư c gi i quy t t lâu, ch y u là phương th c “ñ u tư cu n chi u” và theo ki u “nhà giàu”, h th ng nư c ñư c ñ u tư ñ ng b , giao cho các ñơn v ñ a phương qu n lý. Cũng có nơi các công ty và các nhà ñ u tư tư nhân xây d ng h th ng công trình, thu ti n nư c c a ngư i s d ng như h th ng c p nư c ñô th . Trong nghiên c u mang tên “Qua gi ng ”, J.F. Rischand ñã ñưa ra “20 v n ñ th i ñ i gi i quy t trong 20 năm”, v n ñ qu n lý c p nư c ñư c xem là h t s c c p bách [72, 52-58]. các nư c ñang phát tri n, ñ c bi t là châu Á các nghiên c u xung quanh lĩnh v c qu n lý d a vào c ng ñ ng cho công trình c p nư c t p trung ñư c nhi u nhà nghiên c u quan tâm. Công ñ u ph i k ñ n các nhà nghiên c u thu c t ch c Chương trình c p nư c và v sinh (WSP) c a Ngân hàng Th gi i. Sau khi t ch c nghiên c u nhi u nư c ñang phát tri n châu Á và châu Phi, các nhà nghiên c u thu c WSP ñưa ra ba hư ng chính:
4 - T o môi trư ng ñ c i t công tác qu n lý cung c p nư c s ch, d a ch y u vào ngư i hư ng l i; - T o th trư ng ngu n v n và công ngh t các t ch c tư nhân, t ngư i hư ng l i; - ð m b o công b ng, bình ñ ng cho m i ngư i, giúp ñ ngư i nghèo ti p c n d ch v nư c s ch và v sinh. Vi t Nam do ñang chuy n t cơ ch bao c p sang n n kinh t th trư ng có s ñi u ti t c a nhà nư c, nên các hư ng nghiên c u trong lĩnh v c ñ u tư, qu n lý d a vào c ng ñ ng còn r t m i m . Các nghiên c u ñã có ch y u t p trung vào lĩnh v c qu n lý cơ s h t ng thu l i. Qu n lý ngu n nư c và s d ng h p lý ngu n nư c ñư c coi như m t y u t c p thi t c a b o v môi trư ng sinh thái, nâng cao ñi u ki n s ng c a ngư i dân. Vi c nghiên c u nh ng y u t v th c thi chính sách, quá trình tham gia c a ngư i dân trong vi c ra quy t ñ nh cũng như trong qu n lý v n hành công trình thu l i t i nông thôn cũng ñã có nhi u nghiên c u có giá tr c n ñư c xem xét và k th a v lý lu n cũng như th c t trong nghiên c u này. C th , trong “Th y L i và Quan h Làng xã”, Mai Văn Hai và Bùi Xuân ðính [23, 45-63] ñã phân tích v nh ng thay ñ i gi a qu n lý công trình ki u cũ và ki u m i. Trong nghiên c u c a h , thông qua ví d v công trình thu l i t i m t huy n thu c t nh H i Hưng, b c tranh qu n lý công trình t i ñ ng b ng sông H ng, nói chung, ñư c th hi n. Tác gi ñã so sánh v n ñ th ch th c hi n qu n lý công trình qua các giai ño n l ch s . T xa xưa, nguyên t c chia s nư c ñã ñư c hình thành như lu t b t thành văn gi a dân làng v i nhau và gi a các làng, g i là “Hương ư c”. Trong nh ng năm 1950- 1980, khi công trình ñư c nhà nư c qu n lý, thì các v n ñ mâu thu n trong ñi u ki n bình thư ng ñ u ñư c dân làng t gi i quy t theo Hương ư c trên
5 [26, 5-7] [40, 4-5]. Nhưng trong mùa ñói kém ho c h n hán, thì nguyên t c trên ñôi khi không ñư c th c hi n, m t s ngư i t phá b kênh ñ d n nư c vào ru ng mình, và xung ñ t b t ñ u n y sinh [82, 12-15] [97, 27-36]. Nghiên c u này cũng ñ c p t i các v n ñ c a công trình ñ u m i khi công ty thu nông ho t ñ ng không hi u qu , không c p ñ nư c cho t t c các h p tác xã, không thu ñư c thu l i phí... Và ñ gi i quy t v n ñ trên, các hình th c qu n lý tư i có s tham gia c a c ng ñ ng (PIM) ñư c xây d ng nh m nâng cao tính c ng ñ ng trong qu n lý v n hành, gi m mâu thu n cũng như gánh n ng n ñ ng thu l i phí c a các công ty thu nông [49, 17-29]. Trong lu n án nghiên c u sinh ti n s c a Andrew Smith, “Water First: A Political History of Hydraulics in Vietnam’s Red River Delta”, cũng ñã ñưa nguyên t c mang tính l ch s trong qu n lý ngu n nư c và s d ng ngu n nư c là d a trên s tho thu n gi a nhà nư c và ngư i s d ng. Andrew Smith cũng ch ra s liên h ch t ch gi a chính sách, quá trình t p th hoá và hình th c qu n lý công trình ki u m i [48, 19-26]. Các h p tác xã ñư c hình thành ñ qu n lý công trình tư i tiêu và ñ i di n l i ích t p th d a trên cơ s l i ích chung c a t ng xã viên. Tuy nhiên, trong th c t HTX ho t ñ ng kém hi u qu do tính c c b , thi u ñoàn k t gi a các nhóm l i ích trong cùng HTX. Theo Hector Malano và Paul van Hofwege trong “Management of Irrigation and Drainage Systems: a Service Approach”, thì qu n lý công trình thu l i có th ñ t ñư c khi áp d ng nguyên t c chia s trách nhi m gi a nhà nư c, t p th và các t ch c tư nhân [66, 121-127]. Theo Hugh Turral trong “Devolution of Management in Public Irrigation Systems: Cost Shedding, Empowerment and Performance”, cho r ng ngư i s d ng ngu n nư c c n ñư c giao thêm quy n ki m soát trong vi c tăng cư ng công tác qu n lý. Nhi u hình th c qu n lý nh m chuy n giao quy n t nhà
6 nư c cho c ng ñ ng c n ñư c nghiên c u. Turral cũng cho r ng, trong th p k qua, s c ép tài chính ñư c coi là m t tiêu chí ch y u ñ chuy n giao trách nhi m qu n lý. ði u này là m t t t y u khi ngu n v n tài tr chính th c (ODA) b gi m ñi, và b n thân chính ph không th bù ñ p ñư c chi phí s a ch a thư ng xuyên, th m chí là thu không ñ bù chi phí v n hành. Ngân hàng Th gi i cũng có r t nhi u nghiên c u t i nhi u nư c trên th gi i v lĩnh v c qu n lý d a vào c ng ñ ng và có khá nhi u quan ñi m ñ ng ý v i Turral. Trong “The Legal Framework for Water Users’ Associations” [99, 26-87], khung pháp lý cho h i s d ng nư c c a sáu nư c ñã ñư c so sánh g m: Columbia, n ñ , Mexico, Nepal, Philippines và Th Nhĩ Kỳ, và “Meeting the financing chanllenge for Water suply and Sanitation”, tuy ch d ng vi c nghiên c u khung pháp lý, tài li u này cũng xây d ng ñư c lý lu n ch ra r ng “n u ngư i dân ñư c tham gia qu n lý công trình, bao g m c thu phí nư c qua các t ch c thì hi u qu s d ng nư c s ñư c tăng lên” [119, 323-334]. Tuy nhiên, so v i các nghiên c u ñã có v thu l i c ng ñ ng, các công trình nghiên c u v c p nư c t p trung nông thôn còn r t ít i, r i r c, r i rác. Nghiên c u ñáng k nh t là “Báo cáo hi n tr ng ngành c p nư c và v sinh nông thôn Vi t Nam” c a giáo sư Ti n s John Sousan. Sousan ñã phân tích phương th c “ti p c n theo nhu c u”, gi i quy t nhu c u ngư i s d ng thông qua s tham gia tích c c c a c ng ñ ng nông thôn và cho r ng Vi t Nam hi n nay ñây là v n ñ m u ch t [21, 21-78]. Nhìn chung, qua phân tích nh ng nghiên c u liên quan trên th gi i, c a khu v c và nh t là c a Vi t Nam, tác gi th y còn có t n t i sau: - V n ñ liên quan ñ n khung pháp lý h tr quá trình xã h i hoá trong ngành nư c ñã ñư c ñ c p nhưng ch y u m i ch t p trung vào qu n lý và v n hành công trình thu l i;
7 - Theo quy ñ nh c a Lu t Tài nguyên Nư c, th t ưu tiên khai thác ngu n nư c theo m c ñích “nư c sinh ho t cho ngư i dân ñư c ưu tiên s m t, r i m i ñ n nư c cho s n xu t nông nghi p – thu l i...” nhưng trong th c t , ngư i dân v n ưu tiên nư c cho s n xu t hơn vì g n li n tr c ti p v i v n ñ “cơm, áo, g o, ti n” trư c m t c a m i h dân, trong khi tác ñ ng c a nư c sinh ho t g n v i b nh t t và s c kho gi ng nòi mang tính dài h n, ít ñư c quan tâm; - Nghiên c u v c p nư c t p trung nông thôn còn r t ít, r i r c, chưa mang tính t ng th và toàn di n. Ngay các công trình nghiên c u v qu n lý tư i có s tham gia c a c ng ñ ng (PIM) cũng ch nghiên c u v môi trư ng pháp lý và cơ c u t ch c, nói chung, chưa có nh ng nghiên c u sâu v các nhân t t ng th bao g m c kinh t , xã h i, văn hóa tác ñ ng ñ n s phù h p c a các hình th c qu n lý; - Vai trò c a c ng ñ ng tham gia cung c p d ch v công nh ng nư c có n n kinh t ñang phát tri n, trong giai ño n chuy n ñ i sang n n kinh t th trư ng ñ nh hư ng xã h i ch nghĩa chưa ñư c ñ c p ñ y ñ ; - Chưa ñ xu t ñư c các gi i pháp mang tính c i cách và ñ c bi t chưa toát lên ñư c vai trò làm ch c a ngư i hư ng l i, - Chưa có ñư c m t lý thuy t mang tính t ng h p v hình th c qu n lý d a vào c ng ñ ng có th áp d ng cho nhi u lĩnh v c c a n n kinh t . Trên cơ s phân tích t ng quan nh ng nghiên c u ñã có, tác gi lu n án l a ch n ñ tài “Nghiên c u hình th c qu n lý d a vào c ng ñ ng các công trình c p nư c t p trung t i nông thôn Vi t Nam” v i câu h i tr ng tâm “Hi u qu ho t ñ ng b n v ng c a hình th c qu n lý d a vào c ng ñ ng công trình c p nư c t p trung nông thôn b các nhân t nào tác ñ ng? Nhà nư c c n ph i làm gì ñ xây d ng môi trư ng phù h p khuy n khích hình th c qu n lý d a vào c ng ñ ng phát tri n? ”
8 3. M C TIÊU NGHIÊN C U C A LU N ÁN Trên cơ s t p h p, lu n gi i, minh ch ng và phân tích các d li u khoa h c và th c ti n, lu n án s nh m ñ t các m c tiêu sau: - H th ng hoá cơ s lý lu n và th c ti n v hình th c qu n lý d a vào c ng ñ ng công trình c p nư c t p trung trong ñi u ki n xã h i hoá ñ u tư và qu n lý; - Phân tích, ñánh giá th c tr ng hình th c qu n lý d a vào c ng ñ ng các công trình c p nư c t p trung nông thôn Vi t Nam hi n nay; - ð xu t phương hư ng và gi i pháp t o d ng môi trư ng phù h p thúc ñ y quá trình phát tri n và nhân r ng hình th c qu n lý d a vào c ng ñ ng nông thôn Vi t Nam trong th i gian t i. K t qu nghiên c u s cung c p cơ s lý lu n cho các nhà qu n lý, ho ch ñ nh chính sách ngành, vùng và ngư i dân hư ng l i khi xác ñ nh hình th c qu n lý d a vào c ng ñ ng phù h p cho các công trình c p nư c t p trung nông thôn t i ñ a phương. Bên c nh ñó, nghiên c u cũng s ñóng góp nh ng lý lu n chung có th áp d ng cho các lĩnh v c cơ s h t ng nông thôn khác như qu n lý công trình th y l i, ñư ng giao thông, ñi n nông thôn, giáo d c và y t trong xu hư ng xã h i hóa cung c p d ch v công, nói chung. 4. ð I TƯ NG VÀ PH M VI NGHIÊN C U 4.1. ð i tư ng nghiên c u - Các công trình c p nư c t p trung t i nông thôn Vi t Nam; - Hình th c qu n lý d a vào c ng ñ ng các công trình c p nư c t p trung t i nông thôn Vi t Nam. 4.2. Ph m vi nghiên c u - Lu n án t p trung nghiên c u, phân tích hi u qu ho t ñ ng t thu hút ñ u tư ñ n v n hành, b o dư ng c a các mô hình qu n lý d a vào c ng ñ ng công trình c p nư c t p trung t p trung nông thôn t i các t nh áp d ng theo
9 nguyên t c Chi n lư c C p nư c và V sinh Môi trư ng Nông thôn. Theo s li u th ng kê các t nh thu c ph m vi nghiên c u s g m 39 t nh thu c mi n núi phía B c, ñ ng b ng sông H ng, ven bi n Trung b , Cao nguyên và ñ ng b ng sông C u Long (ph l c 1) ñã phân tách s li u qu n lý công trình CNTT nông thôn theo các hình th c qu n lý khác nhau. - Lu n án cũng nghiên c u và phân tích các nhân t t nhiên, chính tr , kinh t , xã h i, văn hoá và khoa h c k thu t tác ñ ng tích c c ñ n s hình thành và phát tri n c a hình th c qu n lý d a vào c ng ñ ng. Kinh nghi m qu c t và ñi u ki n Vi t Nam cũng s ñư c rà soát và ñánh giá, t ñó ñưa ra các tiêu chí ñánh giá s phù h p c a hình th c qu n lý d a vào c ng ñ ng trên góc ñ khung chính sách, pháp lý th ch chung, ñ nh hư ng, chi n lư c ngành, ñ c ñi m kinh t , văn hoá, xã h i, trình ñ phát tri n th trư ng công ngh k thu t và năng l c c a c ng ñ ng. - Gi i h n c a ñ tài: trong khuôn kh có h n c a lu n án, nghiên c u lu n án ch t p trung phân tích ñ c ñi m chung, yêu c u v môi trư ng thu n l i ñ phát tri n hình th c qu n lý d a vào c ng ñ ng; không ñi sâu ñánh chuyên môn sâu v k toán, h ch toán, huy ñ ng và qu n lý v n, gi i pháp ch ng rò r , th t thoát, th t thu .... c a t ng t ch c qu n lý d a vào c ng ñ ng công trình c p nư c t p trung nông thôn. 5. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U Phương pháp lu n xuyên su t quá trình nghiên c u là phép duy v t bi n ch ng và phương pháp duy v t l ch s . Hai phương pháp trên ñư c coi là phương pháp lu n ñ tri n khai các phương pháp nghiên c u c th . Ngoài ra, lu n án s d ng các phương pháp nghiên c u c th sau: - Phương pháp chuyên gia: Lu n án s d ng phương pháp chuyên gia ñ ti p c n tri th c và công trình nghiên c u c a các nhà khoa h c, nhà qu n lý v các v n ñ liên quan ñ n hình th c qu n lý d a vào c ng ñ ng công trình c p nư c t p trung nông thôn trong nư c và qu c t . Tác gi cũng s
10 nghiên c u các văn b n chính sách ñ rà soát môi trư ng phát tri n ngành t : ngu n nư c, kinh t , văn hóa, xã h i, pháp lý và trình ñ th trư ng công ngh c p nư c. Phương pháp chuyên gia cung c p ngu n thông tin th c p, giúp tác gi có ñư c t ng quan ban ñ u v v n ñ nghiên c u. Tác gi ñang tham gia các d án có liên quan v i nhi u chuyên gia nư c ngoài và s t n d ng thu n l i này ñ thu th p thông tin và kinh nghi m qu n lý c a nư c ngoài v lĩnh v c lu n án nghiên c u. - Phương pháp ñi u tra kh o sát t i hi n trư ng nh m cung c p ngu n thông tin sơ c p ñ ki m ch ng các nh n ñ nh ban ñ u thu th p ñư c t ngu n thông tin th c p khi áp d ng phương pháp chuyên gia. B ng vi c s d ng các b ng h i, tác gi lu n án ti p c n v i m t s ñ a bàn nghiên c u ñ th c hi n ñi u tra xã h i h c v i các ñ i tư ng là nh ng ngư i dùng nư c, các t ch c qu n lý cung c p nư c s ch theo các mô hình qu n lý khác nhau. Qua ñi u tra, nh ng thông tin sâu v v n ñ c p nư c và tiêu dùng nư c d a vào c ng ñ ng s ñư c thu th p. Thông tin này s b sung cho các thông tin trong báo cáo và nghiên c u hi n có. + V ñ a bàn kh o sát: Lu n án ti n hành ñi u tra kh o sát t i 39 t nh ñã th ng kê có áp d ng t ch c c ng ñ ng qu n lý c p nư c s ch trong giai ño n 1 c a Chương trình M c tiêu qu c gia v CN&VSNT. + V ñ i tư ng kh o sát: Các cơ s c p nư c t p trung ñó có th i gian v n hành ít nh t 2 năm, ch l a ch n các công trình do c ng ñ ng qu n lý. Danh m c công trình ñư c li t kê trong b ng MS Excel, và s d ng l nh “Random” ñ l a ch n ng u nhiên kho ng 100 m u. Ph ng v n cán b qu n lý công trình, cán b ñ a phương và kh o sát các h dùng nư c trong ph m vi công trình. ð l n c a m u không quá 20 h m i công trình. Ph ng v n c h nghèo và h không nghèo, ngư i già, ph n , tr em và nam gi i. + S d ng phương pháp th ng kê, phân tích ñ nh tính và ñ nh lư ng: H th ng s li u và thông tin thu th p ñư c s ñư c l p thành cơ s d li u