Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Giải pháp tài chính hỗ trợ xuất khẩu gạo của Đồng bằng sông Cửu Long

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:202

Thêm vào BST

Báo xấu

19
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trên cơ sở đánh giá tác động của tài chính đến việc hỗ trợ xuất khẩu gạo của Đồng bằng Sông Cửu Long thời gian qua đề xuất giải pháp tài chính hỗ trợ xuất khẩu gạo ở Đồng bằng Sông Cửu Long trong giai đoạn tới. Mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Giải pháp tài chính hỗ trợ xuất khẩu gạo của Đồng bằng sông Cửu Long

LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan bản luận án là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và có nguồn gốc rõ ràng. TÁC GIẢ LUẬN ÁN Võ Thị Yên Hà i
MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU 1. Sự cần thiết của đề tài ................................................................................................ 1 2. Tổng quan các công trình đã công bố liên quan đến đề tài NC ............................. 2 3. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài ................................................................................. 5 3.1. Mục tiêu tổng quát ................................................................................................. 5 3.2. Mục tiêu cụ thể ....................................................................................................... 5 4. Đối tượng, phạm vi và phương pháp nghiên cứu .................................................... 5 4.1. Đối tượng nghiên cứu của luận án ....................................................................... 5 4.2. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................................... 5 4.3. Phương pháp nghiên cứu ...................................................................................... 6 5. Những đóng góp mới của luận án ............................................................................. 6 6. Kết cấu của luận án .................................................................................................... 7 Chương 1 XUẤT KHẨU GẠO VÀ TÀI CHÍNH VỚI VIỆC HỖ TRỢ XUẤT KHẨU GẠO 1.1. NHẬN THỨC CHUNG VỀ XUẤT KHẨU GẠO .................................................... 8 1.1.1. Đặc điểm của thị trường xuất khẩu gạo ............................................................ 8 1.1.2. Nhân tố ảnh hưởng đến thị trường xuất khẩu gạo ........................................ 11 1.1.3. Vai trò của xuất khẩu gạo đến phát triển kinh tế - xã hội ............................ 14 1.2. TÀI CHÍNH VỚI VIỆC HỖ TRỢ XUẤT KHẨU GẠO ....................................... 18 1.2.1 Vai trò của các chính sách tài chính đối với xuất khẩu gạo ............................ 18 1.2.1.1. Tạo lập nguồn tài chính để tài trợ cho quá trình hoạt động xuất khẩu gạo. .............................................................................................. 19 1.2.1.2. Phân phối, sử dụng có hiệu quả các nguồn tài chính phục vụ quá trình hoạt động xuất khẩu gạo. ........................................................... 21 ii
1.2.1.3. Định hướng hoạt động xuất khẩu gạo. ................................................... 23 1.2.2. Tác động của các chính sách tài chính đến xuất khẩu gạo ............................. 24 1.2.2.1. Chính sách chi NSNN ................................................................................ 26 1.2.2.2 - Tín dụng đối với hoạt động xuất khẩu gạo.................................................. 33 1.2.3. Tác động của hội nhập kinh tế quốc tế đến các chính sách tài chính hỗ trợ xuất khẩu gạo. ....................................................................................... 38 1.2.3.1. Cam kết quốc tế và lộ trình thực hiện liên quan tới các chính sách tài chính đối với tiêu thụ nông sản. .......................................................... 38 1.2.3.2. Tác động của chính sách bảo hộ sản xuất nông nghiệp đến xuất khẩu gạo. .............................................................................................. 40 1.2.3.3. Đánh giá những tác động của các cam kết quốc tế đến hoạch định các chính sách tài chính hỗ trợ xuất khẩu gạo ................................. 41 1.3. KINH NGHIỆM CỦA MỘT SỐ NƯỚC VỀ SỬ DỤNG TÀI CHÍNH HỖ TRỢ XUẤT KHẨU GẠO ............................................................................ 42 1.3.1. Kinh nghiệm của Trung Quốc. .......................................................................... 42 1.3.2. Kinh nghiệm của Thái Lan ............................................................................... 44 1.3.3. Bài học cho Việt Nam......................................................................................... 47 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1................................................................................................. 49 Chương 2 THỰC TRẠNG CÁC GIẢI PHÁP TÀI CHÍNH HỖ TRỢ XUẤT KHẨU GẠO CỦA ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG THỜI GIAN QUA 2.1. ĐẶC ĐIỂM TỰ NHIÊN, XÃ HỘI VÀ SẢN XUẤT GẠO Ở VÙNG ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG . ............................................................ 50 2.1.1. Vị trí địa lý ........................................................................................................... 51 2.1.2. Lợi thế về điều kiện tự nhiên ............................................................................. 52 2.1.3. Nguồn lực lao động ........................................................................................... 55 2.1.4 Tình hình sản xuất gạo ở ĐBSCL trong những năm qua ................................ 58 iii
2.2. TÌNH HÌNH XUẤT KHẨU GẠO VÙNG ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG . ........................................................................................................... 61 2.2.1 Hệ thống thu mua và xuất khẩu gạo ở ĐBSCL ............................................... 61 2.2.2 Tình hình xuất khẩu gạo của ĐBSCL trong thời gian qua. ............................. 64 2.2.3 Năng lực xuất khẩu gạo ĐBSCL......................................................................... 66 2.2.3.1. Lợi thế so sánh. ......................................................................................... 67 2.2.3.2. Chất lượng gạo xuất khẩu (chênh lệch về chất lượng so với đối thủ cạnh tranh) .......................................................................................... 68 2.2.3.3. Giá xuất khẩu (mức chênh lệch về giá xuất khẩu so với đối thủ cạnh tranh) ................................................................................................... 70 2.2.4. Phân tích đóng góp và thụ hưởng của các thành phần tham gia xuất khẩu gạo trong chuỗi giá trị ................................................................................ 75 2.3. THỰC TRẠNG CHI NSNN VÀ TÍN DỤNG CHO VAY TẠM TRỮ GẠO XUẤT KHẨU Ở VÙNG ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG. .................... 77 2.3.1. Chi ngân sách nhà nước. .................................................................................... 77 2.3.1.1. Chi đầu tư cho quy hoạch xây dựng các vùng sản xuất gạo xuất khẩu. ........................................................................................................... 77 2.3.1.2.Đầu tư xây dựng hệ thống kết cấu hạ tầng ngành nông nghiệp, nông thôn............................................................................................................. 83 2.3.1.3.Đầu tư nghiên cứu và chuyển giao các tiến bộ khoa học và công nghệ phục vụ sản xuất và xuất khẩu gạo ................................................. 86 2.3.2 Chính sách tín dụng cho vay tạm trữ ................................................................. 93 2.4 ĐÁNH GIÁ CHUNG TÁC ĐỘNG CỦA CHÍNH SÁCH TÀI CHÍNH ĐẾN XUẤT KHẨU GẠO VÙNG ĐBSCL ................................................ 98 2.4.1 Kết quả đạt được .................................................................................................. 99 2.4.2 Hạn chế và nguyên nhân ................................................................................... 100 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2............................................................................................... 105 iv
Chương 3 GIẢI PHÁP TÀI CHÍNH HỖ TRỢ XUẤT KHẨU GẠO CỦA ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG 3.1. NHỮNG DỰ BÁO VỀ TÌNH HÌNH SẢN XUẤT VÀ XUẤT KHẨU GẠO Ở ĐBSCL ........................................................................................................ 106 3.1.1. Dự báo về biến đổi khí hậu - nước biển dâng và biến đổi dòng chảy ảnh hưởng đến sản xuất lúa ĐBSCL ........................................................ 106 3.1.1.1 Kịch bản biến đổi khí hậu ....................................................................... 106 3.1.1.2 Kịch bản nước biển dâng ......................................................................... 108 3.1.1.3 Kịch bản biến đổi dòng chảy thượng lưu ............................................... 109 3.1.2 Dự báo nhu cầu thế giới và khả năng xuất khẩu gạo của ĐBSCL ................ 112 3.1.2.1 Thị trường xuất khẩu thế giới ................................................................. 112 3.1.2.2 Xuất khẩu gạo của ĐBSCL ..................................................................... 113 3.2. QUAN ĐIỂM VÀ ĐỊNH HƯỚNG CHIẾN LƯỢC VỀ XUẤT KHẨU GẠO Ở VIỆT NAM ...................................................................................... 114 3.2.1. Quan điểm về mở rộng thị trường gạo ở Việt Nam đến năm 2020 ............. 116 3.2.2 Định hướng mở rộng thị trường gạo .............................................................. 117 3.3. QUAN ĐIỂM VỀ SỬ DỤNG CÁC GIẢI PHÁP TÀI CHÍNH PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG GẠO Ở ĐBSCL .................................................... 120 3.3.1. Đầu tư có trọng điểm và đồng bộ cho sản xuất và xuất khẩu gạo ở ĐBSCL........................................................................................................ 120 3.3.2. Các giải pháp tài chính phải phù hợp với cơ chế thị trường nhưng không tách rời sự hỗ trợ của Nhà nước đối với xuất khẩu gạo ........................ 122 3.3.3. Chú trọng phối hợp các giải pháp tài chính với hệ thống các giải pháp khác như: xây dựng chiến lược, quy hoạch, tổ chức, nhân sự, khoa học và công nghệ ......................................................................................... 124 v
3.3.4. Sử dụng các giải pháp tài chính phải phát huy tiềm năng và thế mạnh của ĐBSCL về phát triển nông nghiệp nói chung và sản xuất gạo nói riêng ............................................................................................................. 124 3.4. MỘT SỐ GIẢI PHÁP TÀI CHÍNH NHẰM HỖ TRỢ XUẤT KHẨU GẠO CỦA ĐBSCL NHỮNG NĂM TỚI ..................................................... 125 3.4.1. Giải pháp về chi NSNN .................................................................................... 125 3.4.1.1 Tăng cường đầu tư cho quy hoạch, xây dựng các vùng chuyên sản xuất lúa tập trung với quy mô lớn .......................................................... 126 3.3.1.2 Đầu tư đồng bộ cho các vùng sản xuất lúa gạo hàng hóa tập trung quy mô lớn ............................................................................................... 128 3.3.1.3 Đầu tư phát triển hệ thống xuất khẩu gạo theo hướng hiện đại ........... 137 3.4.2. Giải pháp về chính sách tín dụng cho vay tạm trữ ...................................... 144 3.4.3. Xây dựng chính sách tài khóa hỗ trợ phát triển sản xuất và thị trường gạo để kích thích và ổn định sản xuất, giảm thiểu rủi ro cho nông dân ................................................................................................................ 146 3.4.3.1 Hỗ trợ đối với người sản xuất gạo (chủ yếu là kinh tế hộ gia đình nông dân) .................................................................................................. 146 3.4.3.2 Cần có chính sách tài chính hỗ trợ cho xây dựng thương hiệu gạo và hoạt động quảng bá tiếp thị ...................................................................... 149 3.4.3.3 Có chính sách hỗ trợ và thúc đẩy sự phát triển của Hiệp Hội ngành hàng ........................................................................................................... 150 3.4.3.4 Nghiên cứu các chính sách tài chính nhằm hỗ trợ, khuyến khích phát triển các loại hình kinh tế hợp tác, liên doanh, liên kết trong sản xuất và xuất khẩu gạo............................................................................... 151 3.4.3.5 Xây dựng và phát triển hình thức bảo hiểm rủi ro trong sản xuất và xuất khẩu gạo ............................................................................................ 152 3.4.3.6 Chú trọng công tác khuyến nông cơ sở tại địa phương ......................... 152 3.5. ĐIỀU KIỆN ĐỂ THỰC HIỆN GIẢI PHÁP ...................................................... 153 vi
3.5.1 Đối với Chính phủ ............................................................................................. 153 3.5.2 Đối với các tỉnh ĐBSCL ................................................................................... 155 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3............................................................................................... 157 KẾT LUẬN CHUNG ..................................................................................................... 159 Tài liệu tham khảo ............................................................................................................... Phụ lục .................................................................................................................................. vii
DANH MỤC KÝ HIỆU CÁC CHỮ VIẾT TẮT VN Việt Nam ĐBSCL Đồng bằng Sông Cửu Long Tr.Người Triệu người FAO Tổ chức lương nông ĐVT Đơn vị tính NSNN Ngân sách nhà nước NHNN Ngân hàng nhà nước TDNN Tín dụng nhà nước TDTM Tín dụng thương mại CNH Công nghiệp hóa HĐH Hiện đại hóa WTO Tổ chức thương mại thế giới BVTV Bảo vệ thực vật KHCN Khoa học công nghệ NN&PTNT Nông nghiệp và phát triển nông thôn USDA Bộ nông nghiệp Hoa Kỳ GDP Tổng sản phẩm quốc nội USD Đô la Mỹ AGROINFO Báo cáo thường niên nông nghiệp Việt Nam DN Doanh nghiệp ACB Ngân hàng thương mại cổ phần Á Châu BIDV Ngân hàng đầu tư và phát triển Việt Nam NN,NT Nông nghiệp, nông thôn QĐ Quyết định KT – XH Kinh tế - xã hội SGD Sàn giao dịch viii
TD Tín dụng NH Ngân hàng SX Sản xuất XK Xuất khẩu BĐKD Biến đổi khí hậu NBD Nước biển dâng ix
DANH MỤC BẢNG, BIỂU Bảng Tên bảng Trang 1.1 : 10 quốc gia có dân số đông nhất năm 2012 14 1.2 : Sản lượng gạo tiêu dùng một số nước trên thế giới 2008 – 2012 16 1.3 : Sản lượng gạo xuất khẩu một số nước trên thế giới 2008 – 2012 17 2.1 : Một số chỉ tiêu thể hiện vai trò của nông nghiệp, nông thôn vùng ĐBSCL đối với cả nước 50 2.2 : Diện tích, năng suất, sản lượng lúa cả nước 2007-2012 59 2.3 : Diện tích, năng suất, sản lượng lúa ĐBSCL 2007 -2012 60 2.4 : Sản lượng gạo xuất khẩu ĐBSCL 2007 – 2012 64 2.5 : Kim ngạch xuất khẩu gạo 2007 – 2012 65 2.6 : Thị phần xuất khẩu gạo của Việt Nam 2007/2008 - 2010/2011 67 2.7 : Thị phần xuất khẩu gạo của Việt Nam so với Thái Lan niên vụ 2007/2008 – 2010/2011 67 2.8 : Một số chỉ tiêu về sản xuất lúa của Việt Nam và Thái Lan 67 2.9 : Cơ cấu gạo xuất khẩu của Việt Nam năm 2010 69 2.10 : Giá gạo xuất khẩu 5% tấm của Việt Nam theo tháng 71 2.11 : Giá gạo xuất khẩu 25% tấm của Việt Nam theo tháng 71 2.12 : Giá gạo xuất khẩu 5% tấm của Thái Lan theo tháng 72 2.13 : Giá gạo xuất khẩu 25% tấm của Thái Lan theo tháng 73 2.14 : Chỉ tiêu quy hoạch đất lúa vùng ĐBSCL đến năm 2020 80 2.15 : Chi đầu tư phát triển ĐBSCL 2007 – 2009 81 2.16 : Chi đầu tư phát triển ĐBSCL 2010 – 2012 82 2.17 : Tốc độ tăng chi đầu tư phát triển ĐBSCL 2007 – 2012 83 3.1 : Mức tăng nhiệt độ và mức thay đổi lượng mưa so với thời kỳ 1980 – 1999 theo kịch bản phát thải trung bình (B2) ở vùng ĐBSCL 106 3.2 : Dự báo tổng hợp thiệt hại do tác động của BĐKH 107 x
3.3 : Kịch bản NBD cho khu vực thuộc ĐBSCL 108 3.4 : Dự báo thiệt hại sản lượng lúa theo kịch bản về NBD 1m tại ĐBSCL 109 xi
DANH MỤC ĐỒ THỊ, HÌNH VẼ Hình vẽ, đồ thị Tên hình vẽ, đồ thị Trang Đồ thị 1 : Năng suất và sản lượng lúa ở ĐBSCL từ năm 2007-2012 60 Sơ đồ 1 : Tổ chức xuất khẩu gạo 64 Đồ thị 2 : Sản lượng và kim ngạch xuất khẩu gạo của ĐBSCL 2007-2012 65 Đồ thị 3 : So sánh giá gạo xuất khẩu 5% tấm của Việt Nam và Thái Lan 73 Đồ thị 4 : So sánh giá gạo xuất khẩu 25% tấm của Việt Nam và Thái Lan 74 Sơ đồ 2 : Chuỗi giá trị gạo xuất khẩu tại ĐBSCL 76 Đồ thị 5 : Chi đầu tư phát triển ĐBSCL 2007-2012 82 xii
PHẦN MỞ ĐẦU 1. Sự cần thiết của đề tài Việt Nam là nước có nền kinh tế nông nghiệp là chủ yếu, sản phẩm nông nghiệp không chỉ đảm bảo an ninh lương thực trong nước mà còn đóng góp một tỷ lệ đáng kể trong giá trị xuất khẩu hàng năm, trong đó Đồng bằng sông Hồng và sông Cửu Long là hai khu vực sản xuất gạo chủ yếu của nước ta. ĐBSCL với điều kiện thời tiết khí hậu cho phép sản xuất 3 vụ lúa trong năm, diện lớn và tập trung, có điều kiện để cơ giới hoá sản xuất với mức độ cao từ khâu làm đất, gieo trồng đến chăm sóc, thu hoạch. Ngoài đáp ứng nhu cầu gạo cho người tiêu dùng trong vùng, ĐBSCL còn là vùng trọng điểm cung cấp gạo hàng hoá cho xuất khẩu và các vùng khác trong cả nước (chiếm trên 90% lượng gạo xuất khẩu hàng năm của Việt Nam). ĐBSCL có vị trí địa lý thuận lợi trong giao lưu kinh tế, văn hóa với các vùng khác; có tiềm năng đất đai rất lớn cho sản xuất nông nghiệp, đặc biệt là vùng có lợi thế về sản xuất và xuất khẩu gạo lớn nhất trong cả nước. Mặc dù, sản xuất và xuất khẩu gạo trong hơn 20 năm qua đã liên tục tăng trưởng với tốc độ khá cao và ổn định, khối lượng gạo xuất khẩu ngày càng tăng cùng với sự gia tăng của kim ngạch xuất khẩu và gạo của Việt Nam đã có mặt ở tất cả các châu lục trên thế giới với gần 50 nước mua gạo của Việt Nam. Nhưng gạo Việt Nam chủ yếu là xuất khẩu sang các nước đang phát triển ở châu Á, còn các nước đòi hỏi gạo chất lượng cao thì Việt Nam vẫn chưa đáp ứng được và gần đây các thị trường này nhập khẩu gạo từ Việt Nam có xu hướng giảm, chủ yếu xuất khẩu những loại gạo có chất lượng trung bình và thấp nên giá trị thu được chưa cao, do giá xuất khẩu trung bình năm thấp nên mức tăng kim ngạch không tương xứng với mức tăng khối lượng xuất khẩu. Bên cạnh đó, lợi ích của nông dân sản xuất lúa gạo cho xuất khẩu không được đảm bảo, giá trị gia tăng từ sản phẩm cuối cùng không được phân bổ công bằng giữa các chủ thể tham gia sản xuất kinh doanh 1
lúa gạo, trong đó nông dân là chịu thiệt thòi nhất. Điều đó khiến cho hiệu quả của xuất khẩu gạo của Việt Nam nói chung, ĐBSCL nói riêng thiếu bền vững. Vì vậy, đồng bằng Sông Cửu Long – vẫn thường xuyên được đặt ra như một trong những vấn đề bức xúc, đòi hỏi giải quyết cả trong ngắn hạn cũng như trung và dài hạn. Xuất khẩu gạo và hoàn thiện các chính sách hỗ trợ xuất khẩu gạo tại đồng bằng Sông Cửu Long càng quan trọng và cần thiết khi thực hiện chủ trương phát triển nông nghiệp, nông thôn và nông dân của Đảng và Nhà nước ta. Trong những năm qua, Việt Nam đã ban hành nhiều chính sách góp phần tích cực giải quyết đầu ra cho sản xuất nông nghiệp, trong đó các chính sách tài chính đóng vai trò rất quan trọng. Tuy nhiên, do sự thay đổi trong chuyển dịch cơ cấu kinh tế, những tiến bộ trong sản xuất nông nghiệp, biến động thị trường nông sản, … quá trình thực hiện chính sách thường xuyên gặp những khó khăn nhất định, chưa thật sự đạt được mục đích như mong muốn của nhà nước. Xuất phát từ tình hình đó, đề tài luận án: “ Giải pháp tài chính hỗ trợ xuất khẩu gạo của Đồng bằng sông Cửu Long ” với mục đích phân tích, đánh giá, đề xuất giải pháp nhằm tiếp tục hoàn thiện các chính sách tài chính để hỗ trợ xuất khẩu gạo của đồng bằng Sông Cửu Long tốt hơn trong điều kiện phát triển nền kinh tế thị trường và hội nhập kinh tế quốc tế. 2.Tổng quan các công trình đã công bố liên quan đến đề tài nghiên cứu Trong nhiều năm qua, vấn đề xuất khẩu gạo đã thu hút sự chú ý không chỉ giới nghiên cứu mà còn có sự quan tâm đặc biệt của các nhà quản lý chỉ đạo thực tiễn ở các bộ ngành, địa phương. Đã có nhiều đề tài nghiên cứu, nhiều bài báo khoa học, luận văn thạc sĩ, luận án tiến sĩ đã bảo vệ thành công có liên quan đến xuất khẩu gạo như: - Trong báo cáo thường niên ngành gạo năm 2010 và triển vọng 2011 của Trung tâm thông tin phát triển Nông nghiệp Nông thôn (AGROINFO) đã đề cập đến tình hình sản xuất, dự trữ và xuất khẩu gạo của các nước trên thế giới và Việt Nam trong hơn 10 năm qua. Đối vối sản xuất gạo ở Việt Nam, báo cáo đề cập đến tình hình phát triển sản xuất lúa từ năm 2001 -2010 về diện tích, năng suất, sản lượng lúa của cả 2
nước nói chung và ĐBSCL nói riêng. Đối với xuất khẩu gạo của Việt Nam, báo cáo cung cấp số liệu về khối lượng gạo xuất khẩu hàng năm và các thị trường xuất khẩu chính cũng như biến động về giá xuất khẩu. Đồng thời báo cáo cũng đưa ra một số dự báo về triển vọng của thị trường xuất khẩu gạo cũng như những khó khăn trong xuất khẩu gạo sắp tới. - Đánh giá tiềm năng xuất khẩu của Việt Nam do Dự án VIE/61/94 của Trung tâm Thương mại Quốc tế UNCATD/WTO(ITC) và Cục xúc tiến Thương mại Việt Nam (VIETRADE) thực hiện đã có những đánh giá tiềm năng xuất khẩu của các mặt hàng xuất khẩu chủ lực trong đó có gạo. Bản đánh giá cũng chỉ ra những hạn chế trong xuất khẩu của Việt Nam như nhiều sản phẩm chất lượng thấp, giá thành cao, chưa có thương hiệu, giá trị gia tăng thấp, công nghệ lạc hậu, thiếu thông tin, cơ sở hạ tầng, chế biến, vận tải lạc hậu, kiến thức thị trường nước ngoài hạn chế…và đưa ra một số khuyến nghị như cải tiến chất lượng sản phẩm, tạo dựng thương hiệu, đầu tư nâng cấp cơ sở hạ tầng, khoa học công nghệ, đào tạo lao động, cải thiện khả năng tiếp cận thông tin, đa dạng hóa thị trường và phát triển các hoạt động xúc tiến thương mại.v.v. - Báo cáo khoa học: “Nghiên cứu những giải pháp chủ yếu nhằm phát huy lợi thế nâng cao khả năng cạnh tranh và phát triển thị trường xuất khẩu nông sản trong thời gian tới” do Tiến sĩ Nguyễn Đình Long, viện Kinh tế nông nghiệp làm chủ nhiệm (Nghiên cứu năm 2001), đã có những phân tích đánh giá lợi thế và khả năng cạnh tranh trong xuất khẩu nông sản ở Việt Nam, những nhân tố ảnh hưởng đến khả năng cạnh tranh và giải pháp nâng cao khả năng cạnh tranh trong xuất khẩu nông sản (trong đó có gạo). - Gạo ĐBSCL với an ninh lương thực quốc gia của tác giả Dương Văn Chín, viện lúa ĐBSCL đã có những đánh giá về những thành tựu đảm bảo an ninh lương thực và vai trò của ĐBSCL, những thách thức và khiếm khuyết của vùng đồng thời đề xuất một số giải pháp vượt qua thách thức nhằm đẩy mạnh sản xuất lúa trong thời gian tới. 3
- Một số luận án tiến sĩ và luận văn thạc sĩ nghiên cứu các vấn đề liên quan đến xuất khẩu gạo và các chính sách xuất khẩu như: Luận án tiến sĩ của nghiên cứu sinh Đinh Thiện Đức về đề tài “ Cung cầu hàng hoá lúa gạo và những giải pháp chủ yếu phát triển thị trường lúa gạo Việt Nam” bảo vệ năm 2003 tại Đại học Kinh Tế Quốc Dân đã đề cập đến quan hệ cung cầu hàng hoá lúa gạo và đưa ra các giải pháp tác động đến cung và cầu nhằm phát triển thị trường lúa gạo Việt Nam. - Luận án tiến sĩ của nghiên cứu sinh Trịnh Thị Ái Hoa về đề tài “Chính sách xuất khẩu nông sản Việt Nam ” bảo vệ năm 2006 tại Học Viện Chính trị quốc gia đã đề cập đến các chính sách xuất khẩu nông sản Việt Nam trên cơ sở lý luận, thực tiễn và đưa ra giải pháp hoàn thiện các chính sách. - Bài viết: “Phát triển ĐBSCL như thế nào” của tiến sĩ Trần Văn Đạt đăng trên báo Kinh tế nông thôn điện tử đã đánh giá về những nghịch lý trong sản xuất và xuất khẩu gạo từ đó đề xuất một số giải pháp nhằm đẩy mạnh sản xuất và xuất khẩu gạo hiệu quả ở ĐBSCL. - Bài viết: “Bất cập trong điều hành xuất khẩu gạo” của Ngô Lê Phương trên báo Kinh tế nông thôn điện tử đề cập đến một số bất cập trong điều hành xuất khẩu gạo của Hiệp hội lương thực hiện nay như cơ chế hạn ngạch xuất khẩu gạo, vấn đề liên kết trong hoạt động xuất khẩu gạo. - Bài viết: “ Chính sách và giải pháp đối với sản xuất gạo của nông dân” của Phan Sĩ Mẫn đăng trên tạp chí Nghiên cứu kinh tế số 7 (386) tháng 7, 2010. Bài viết đưa ra một số kiến nghị nhằm đẩy mạnh sản xuất lúa gạo của hộ nông dân Việt Nam. Đó là những kiến nghị tiếp tục đổi mới cơ chế chính sách và giải pháp về đất đai, chính sách tín dụng và đầu tư cho sản xuất lúa gạo, giải pháp thị trường (nội địa và quốc tế), phát triển các ngành công nghiệp hỗ trợ, các loại hình kinh tế hợp tác và liên kết. - Bài viết: “ Hoạt động sản xuất lúa gạo hàng hóa hướng vào lợi ích của nông dân” của Nguyễn Văn Luật và Nguyễn Đức Lộc, đăng trên tạp chí Khoa học phát triển nông nghiệp và nông thôn Việt Nam số 1, tháng 6 năm 2012. Trong bài viết này tác giả đề cập đến một số vấn đề trong chuỗi giá trị lúa gạo Việt Nam, các tác nhân 4
tham gia sản xuất kinh doanh lúa gạo, lưu thông phân phối trong hoạt động xuất khẩu gạo. Tóm lại, vấn đề “xuất khẩu gạo” đã được các tác giả trong và ngoài nước đề cập trên nhiều quan điểm, theo nhiều khía cạnh và phạm vi khác nhau, tuy nhiên đề xuất các giải pháp tài chính hỗ trợ xuất khẩu gạo trên cơ sở vận hành quá trình sản xuất và xuất khẩu gạo theo chuỗi giá trị sẽ đảm bảo cho các chính sách hỗ trợ của Nhà nước có hiệu quả hơn. Đề tài luận án “Giải pháp tài chính hỗ trợ xuất khẩu gạo của Đồng bằng sông Cửu Long “ là công trình khoa học hoàn toàn mới, đáp ứng yêu cầu lý luận và thực tiễn. 3. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài 3.1. Mục tiêu tổng quát Trên cơ sở đánh giá tác động của tài chính đến việc hỗ trợ xuất khẩu gạo của ĐBSCL thời gian qua đề xuất giải pháp tài chính hỗ trợ xuất khẩu gạo ở ĐBSCL trong giai đoạn tới. 3.2. Mục tiêu cụ thể + Làm rõ các vấn đề lý luận cơ bản về thị trường xuất khẩu, các nhân tố ảnh hưởng đến thị trường xuất khẩu, vai trò và tác động của các chính sách tài chính đến hoạt động xuất khẩu gạo làm cơ sở tham chiếu cho việc đánh giá thực trạng ở Việt Nam và đề xuất giải pháp cho giai đoạn tới. + Phân tích thực trạng công tác xuất khẩu gạo và thực thi chính sách chi ngân sách, chính sách tín dụng cho vay tạm trữ hỗ trợ xuất khẩu lúa gạo Việt Nam nói chung, ĐBSCL nói riêng giai đoạn 2007– 2012, chỉ rõ những thành công, hạn chế và nguyên nhân, làm cơ sở thực tế cho việc đề xuất giải pháp. + Đề xuất hệ thống giải pháp cùng các điều kiện thực hiện hỗ trợ xuất khẩu lúa gạo của ĐBSCL giai đoạn tới. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu của luận án: là các chính sách tài chính hỗ trợ xuất khẩu gạo. 4.2. Phạm vi nghiên cứu 5
- Phạm vi về nội dung: Các giải pháp tài chính tác động đến xuất khẩu gạo có phạm vi rộng, bao gồm nhiều giải pháp khác nhau, như: chi ngân sách nhà nước, tín dụng nhà nước, tỷ giá hối đoái, thuế, giá cả, bảo hiểm…nhưng luận án chỉ nghiên cứu về chính sách chi ngân sách cho đầu tư phát triển và tín dụng cho vay tạm trữ lúa gạo. - Phạm vi về không gian: Nghiên cứu ở vùng đồng bằng sông Cửu Long - Phạm vi về thời gian: giai đoạn từ năm 2007 đến năm 2012 4.3. Phương pháp nghiên cứu: Luận án sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau: - Thu thập số liệu chủ yếu thông qua các tài liệu, các báo cáo đánh giá về điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội vùng Đồng bằng sông Cửu Long, các số liệu thống kê, các báo cáo tổng kết về tình hình sản xuất và xuất khẩu gạo của các tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long, của Hiệp hội lương thực Việt Nam. - Phương pháp xử lý số liệu: Trên cơ sở số liệu, tài liệu thu thập được, đề tài sử dụng kết hợp các phương pháp phân tích thống kê, phương pháp phân tích, so sánh các tư liệu được thu thập để làm sáng tỏ các vấn đề đưa ra, đặc biệt coi trọng phương pháp tổng kết thực tiễn kết hợp với lý luận và kinh nghiệm lịch sử để đưa ra những giải pháp hỗ trợ xuất khẩu gạo của đồng bằng sông Cửu Long hiện nay. - Đề tài còn sử dụng phương pháp kế thừa có chọn lọc các kết quả nghiên cứu về vùng đồng bằng sông Cửu Long, các công trình, bài báo có liên quan đến luận án. 5. Những đóng góp mới của luận án Kết quả nghiên cứu của luận án góp phần làm sáng tỏ những vấn đề lý luận và thực tiễn của các chính sách tài chính liên quan đến xuất khẩu gạo ảnh hưởng đến khả năng xuất khẩu gạo của ĐBSCL, với những đóng góp sau: - Tổng hợp, làm rõ các vấn đề lý luận về chính sách tài chính đối với xuất khẩu gạo, đặc biệt luận án đã tổng hợp, phân tích những tồn tại khi thực hiện chính sách chi NSNN, chính sách tín dụng cho vay tạm trữ và kinh nghiệm của một số nước. Đây là vấn đề được đề cập không ít, nhưng cho tới nay chưa có nghiên cứu nào đề cập đến năng lực tham gia vào chuỗi giá trị toàn cầu nhằm đẩy mạnh xuất khẩu gạo ở ĐBSCL. 6
- Phân tích, đánh giá thực trạng tác động của các chính sách chi ngân sách và chính sách tín dụng cho vay tạm trữ ảnh hưởng đến xuất khẩu gạo ở ĐBSCL giai đoạn 2007 – 2012 - Đề xuất hệ thống các giải pháp tài chính nhằm gia tăng hiệu quả xuất khẩu gạo ở ĐBSCL trong thời gian tới hướng đến phát triển bền vững nền kinh tế. 6. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, nội dung của luận án được chia làm ba chương: Chương 1: Xuất khẩu gạo và tài chính với việc hỗ trợ xuất khẩu gạo Chương 2: Thực trạng các giải pháp tài chính hỗ trợ xuất khẩu gạo của ĐBSCL thời gian qua Chương 3: Giải pháp tài chính hỗ trợ xuất khẩu gạo của ĐBSCL 7
Chương 1 XUẤT KHẨU GẠO VÀ TÀI CHÍNH VỚI VIỆC HỖ TRỢ XUẤT KHẨU GẠO 1.1 NHẬN THỨC CHUNG VỀ XUẤT KHẨU GẠO 1.1.1 Đặc điểm của thị trường xuất khẩu gạo Kể từ khi xuất hiện tiền tệ, thị trường thường được hiểu là nơi diễn ra sự mua, bán hàng hóa (bao gồm hàng hoá hữu hình và hàng hoá vô hình – dịch vụ). Trong nền kinh tế thị trường hiện đại, giao dịch mua bán hàng hóa có thể diễn ra mà không cần gắn với một địa điểm địa lý nào. Người ta có thể tiến hành các thỏa thuận về mua bán hàng hóa với nhau qua điện thoại, fax hay thư điện tử mà không cần gặp nhau tại một nơi chốn cụ thể. Hàng hóa có thể được vận chuyển từ nơi này đến nơi khác mà không cần lấy một địa điểm nào làm trung gian; hay như trên những thị trường kỳ hạn, những thỏa thuận về hàng hóa và luồng vận động của tiền tệ có thể độc lập với luồng vận động của hàng hóa. Như thế, nói đến thị trường là nói đến nội dung kinh tế mà nó biểu thị chứ không phải hình dung nó như một nơi mà những nội dung này xảy ra. Phạm vi địa lý là một trong những yếu tố quan trọng giúp cho chúng ta xác định thị trường mang tính chất địa phương, vùng, quốc gia hay quốc tế. Phần lớn thị trường nông sản trong các nước đang phát triển thông qua các quan hệ trực tiếp giữa người mua và người bán, định ra cho thị trường một vị trí địa lý cụ thể. Trên thị trường, giá cả hàng hoá giao dịch được xác định thông qua quan hệ cung cầu. Nền kinh tế thị trường luôn tồn tại sự cạnh tranh của các nhà sản xuất, dựa vào hình thái, cạnh tranh được chia thành cạnh tranh hoàn hảo, cạnh tranh không hoàn hảo và độc quyền. Cũng như mọi thị trường hàng hoá khác, thị trường gạo hàng hoá cũng là nơi cung và cầu về gạo hàng hoá gặp nhau, là nơi hình thành nên giá cả của gạo hàng hoá. Đối với thị trường gạo xuất khẩu là thị trường cạnh tranh không hoàn hảo, giá cả thị trường bị ảnh hưởng bởi những nước xuất khẩu lớn, thường xuyên. Tuy nhiên, bên 8