Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Hoàn thiện tổ chức kiểm toán nội bộ trong các doanh nghiệp xây dựng Việt Nam

Chia sẻ: Nguyễn Vương Cường | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:249

Thêm vào BST

Báo xấu

190
lượt xem 85
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Hoàn thiện tổ chức kiểm toán nội bộ trong các doanh nghiệp xây dựng Việt Nam trình bày cơ sở lý luận của kiểm toán nội bộ trong doanh nghiệp; thực trạng tổ chức kiểm toán nội bộ trong các doanh nghiệp xây dựng Việt Nam; phương hướng và giải pháp hoàn thiện tổ chức kiểm toán nội bộ trong các doanh nghiệp xây dựng.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Hoàn thiện tổ chức kiểm toán nội bộ trong các doanh nghiệp xây dựng Việt Nam

B GIÁO D C VÀ ÀO T O TRƯ NG I H C KINH T QU C DÂN PHAN TRUNG KIÊN HOÀN THI N T CH C KI M TOÁN N I B TRONG DOANH NGHI P XÂY D NG VI T NAM LU N ÁN TI N SĨ KINH T Hà N i – 2008
B GIÁO D C VÀ ÀO T O TRƯ NG I H C KINH T QU C DÂN PHAN TRUNG KIÊN HOÀN THI N T CH C KI M TOÁN N I B TRONG DOANH NGHI P XÂY D NG VI T NAM Chuyên ngành: K toán, Ki m toán và Phân tích Mã s : 62.34.30.01 LU N ÁN TI N SĨ KINH T Ngư i hư ng d n khoa h c: 1. GS. TS. Nguy n Quang Quynh 2. PGS. TS. Ngô Trí Tu Hà N i - 2008
iii L I CAM OAN Tôi xin cam oan Lu n án này là công trình c a riêng tôi. S li u s d ng trong Lu n án là trung th c. Nh ng k t qu c a Lu n án chưa t ng ư c công b trong b t c công trình nào khác. Tác gi c a Lu n án Phan Trung Kiên
iv L I C M ƠN Tác gi xin bày t s bi t ơn sâu s c t i GS. TS. Nguy n Quang Quynh, PGS. TS. Ngô Trí Tu - ngư i hư ng d n khoa h c, ã nhi t tình hư ng d n Tác gi hoàn thành Lu n án. Tác gi xin trân tr ng c m ơn s h tr quí báu trong quá trình thu th p tài li u, thu th p b ng câu h i ph ng v n c a các nhà qu n lý c a các t ng công ty (TCT) Công trình Giao thông 4, TCT Xây d ng Trư ng Sơn, TCT xây d ng B ch ng, TCT c ph n Xu t Nh p kh u xây d ng Vi t Nam, Công ty Licogi 12, TCT u tư Phát tri n H t ng ô th , TCT Xây d ng Hà N i,...; Tác gi cũng c m ơn các ng nghi p trong Khoa K toán, các KTV và nhà qu n lý trong các Công ty ki m toán, B Tài chính, B Giao thông V n t i, B Nông nghi p và Phát tri n nông thôn ã h tr tìm ki m tài li u cũng như góp ý cho Tác gi s a ch a Lu n án. Cu i cùng, Tác gi mu n bày t c m ơn t i v , con và b m ã ng viên, giúp Tác gi trong su t quá trình nghiên c u và hoàn thành Lu n án. Phan Trung Kiên
v M CL C Trang Trang ph bìa ii L i cam oan iii L i c m ơn iv M cl c v Danh m c ch vi t t t vi Danh m c b ng, sơ và bi u vii M U 1 CHƯƠNG 1. CƠ S LÝ LU N C A KI M TOÁN N I B TRONG DOANH 7 NGHI P 1.1. Ki m toán n i b trong h th ng qu n lý doanh nghi p 7 1.2. T ch c ki m toán n i b trong doanh nghi p 18 1.3. Kinh nghi m t ch c ki m toán n i b t i m t s nư c trên th gi i 47 CHƯƠNG 2. TH C TR NG T CH C KI M TOÁN N I B TRONG CÁC 53 DOANH NGHI P XÂY D NG VI T NAM 2.1. c i m chung c a các doanh nghi p xây d ng Vi t Nam nh 53 hư ng t i t ch c ki m toán n i b 2.2. Th c tr ng t ch c ki m toán n i b trong các doanh nghi p xây 81 d ng Vi t Nam CHƯƠNG 3. PHƯƠNG HƯ NG VÀ GI I PHÁP HOÀN THI N T CH C 121 KI M TOÁN N I B TRONG DOANH NGHI P XÂY D NG VI T NAM 3.1. S c n thi t ph i hoàn thi n t ch c ki m toán n i b trong doanh 121 nghi p xây d ng Vi t Nam 3.2. Yêu c u và phương hư ng hoàn thi n t ch c ki m toán n i b 131 trong doanh nghi p xây d ng Vi t Nam 3.3. Gi i pháp hoàn thi n t ch c ki m toán n i b trong doanh nghi p 136 xây d ng Vi t Nam 3.4. Ki n ngh th c hi n gi i pháp hoàn thi n t ch c ki m toán n i b 177 trong doanh nghi p xây d ng Vi t Nam K T LU N 182 DANH M C CÔNG TRÌNH NGHIÊN C U C A TÁC GI viii TÀI LI U THAM KH O ix PH L C x
vi DANH M C T VI T T T Ch vi t t t Vi t y (Ti ng Vi t) Vi t y (Ti ng Anh) DN Doanh nghi p DNNN Doanh nghi p nhà nư c DNXD Doanh nghi p xây d ng CSDL Cơ s d n li u Assertions Các nguyên t c k toán ư c ch p nh n Generally Accepted Accounting GAAP r ng rãi Principles Chu n m c ki m toán ư c ch p nh n Generally Accepted Auditing GAAS r ng rãi Standards GDP T ng s n ph m qu c n i Gross Domestic Products IAG Văn b n hư ng d n ki m toán qu c t International Auditing Guilines Intarnational Federation IFAC Liên oàn k toán qu c t Accounting Commettee IIA Vi n ki m toán viên n i b Institute of Internal Auditors T ch c qu c t c a các cơ quan ki m International Organization of INTOSAI toán t i cao Supreme Audit Institutions KSNB Ki m soát n i b KTNB Ki m toán n i b KTV Ki m toán viên Chu n m c th c hành ki m toán chuyên Standards of Professional SPPIA nghi p cho ki m toán n i b Practice for Internal Auditor TCT T ng công ty VAS Chu n m c k toán Vi t Nam Vietnamese Accounting Standard VSA Chu n m c ki m toán Vi t Nam Vietnamese Standard of Auditing
vii DANH M C B NG, SƠ , BI U Danh m c b ng B ng S Tên b ng Trang B ng S 1.1 So sánh ki m toán tài chính và ki m toán ho t ng 16 B ng S 1.2 Các bi u tư ng s d ng trong lưu 27 B ng S 1.3 Ưu như c i m t ch c b ph n ki m toán n i b s d ng cơ 41 s t i a phương B ng S 2.1 S lư ng doanh nghi p Vi t Nam giai o n 2000 – 2005 54 B ng S 2.2 T ng h p s lư ng các t ng công ty nhà nư c Vi t Nam 57 B ng S 2.3 V n u tư theo ngành kinh t 58 B ng S 2.4 u tư tr c ti p nư c ngoài ư c c p phép năm 1988-2005 59 vào các ngành B ng S 2.5 S lư ng doanh nghi p xây d ng Vi t Nam giai o n 2000- 59 2005 B ng S 2.6 Danh sách các TCT xây d ng ư c kh o sát v t ch c ki m 85 toán n i b B ng S 2.7 K ho ch ki m toán năm 2007 c a T ng công ty CTGT 4 90 B ng S 2.8 N i dung ki m toán n i b các kho n m c 93 B ng S 2.9 T ng h p k t qu ki m toán i v i kho n m c trên báo cáo 96 k t qu kinh doanh B ng S 2.10 T ng h p k t qu ki m toán i v i các kho n m c trên b ng 96 cân i k toán B ng S 2.11 K t qu ki m toán hi u qu s d ng lao ng t i Công ty thi 99 công cơ gi i – TCT xây d ng ư ng Thu B ng S 3.1 Tăng trư ng kinh t qua các th i kỳ 122 B ng S 3.2 Chuy n d ch cơ c u kinh t qua các th i kỳ 123 B ng S 3.3 N i dung KTNB theo lĩnh v c ho t ng 152 B ng S 3.4 M u trình bày m t chương trình ki m toán n i b 156
viii B ng S 3.5 M u gi y làm vi c c a ki m toán viên n i b 158 B ng S 3.6 Tiêu chí ánh giá hi u qu i v i các ho t ng có th o 161 lư ng ư c B ng S 3.7 Tiêu chí ánh giá nâng cao hi u năng 163 B ng S 3.8 Tiêu chí v h th ng qu n lý và các phương pháp th c hành 164 qu n lý B ng S 3.9 Doanh thu m t s t ng công ty xây d ng Vi t Nam 168 B ng S 3.10 Kêt qu i u tra s lư ng ki m toán viên n i b t i M 175 Danh m c sơ Sơ Tên sơ Trang Sơ 1.1 Trình t t ch c công tác ki m toán n i b 21 Sơ 1.2 Trình t th c hi n vi c k t thúc ki m toán 33 Sơ 1.3 T ch c phòng ki m toán n i b theo lĩnh v c 38 Sơ 1.4 T ch c b ph n ki m toán n i b theo ch c năng song song 39 Sơ 1.5 Ki m toán n i b theo khu v c 40 Sơ 1.6 T ch c b ph n ki m toán n i b i n hình 42 Sơ 1.7 T ch c b ph n ki m toán n i b tương lai 43 Sơ 2.1 T ch c b máy qu n lý trong doanh nghi p xây d ng 68 Sơ 2.2 Mô hình t ch c qu n lý c a các t ng công ty nhà nư c 69 Sơ 2.3 T ch c phòng ki m toán n i b tr c thu c T ng giám c 100 Sơ 2.4 Mô hình t ch c b ph n ki m toán n i b tr c thu c T ng 101 giám c trong T ng công ty xây d ng Vi t Nam Sơ 2.5 T ch c b ph n ki m toán n i b thu c phòng k toán trong 103 t ng công ty xây d ng Vi t Nam Sơ 3.1 ánh giá h th ng ki m soát n i b trong qui trình t ch c 143 công tác ki m toán n i b t ng công ty xây d ng Sơ 3.2 V trí phòng ki m toán n i b trong b máy t ch c t ng công 170 ty xây d ng
ix Sơ 3.3 T ch c b ph n KTNB theo mô hình bán phân tán 171 Sơ 3.4 T ch c b ph n KTNB t p trung 173 Sơ 3.5 T ch c b ph n KTNB có s d ng nhân viên nghi p v 174 Danh m c bi u Bi u Tên bi u Trang Bi u 2.1 GDP ngành xây d ng và GDP t ng h p các ngành theo giá 55 th c t
1 M U 1. Tính c p thi t c a tài Các doanh nghi p (DN) Vi t Nam nói chung và các doanh nghi p xây d ng (DNXD) Vi t Nam nói riêng óng vai trò c bi t quan tr ng trong công cu c xây d ng và phát tri n t nư c. áp ng nhu c u xây d ng trong nư c ph c v cho phát tri n kinh t - xã h i, các DNXD Vi t Nam ã phát tri n nhanh chóng c v qui mô và s lư ng. Song song v i s phát tri n nhanh chóng c a các DNXD, nhà qu n lý DN ph i gi i quy t nh ng v n m i phát sinh như: hi u qu s n xu t kinh doanh; hi u qu s d ng các ngu n l c; tin c y c a thông tin tài chính; kh năng c nh tranh b ng giá c , ch t lư ng; hi u qu , hi u năng trong l a ch n và th c hi n chi n lư c,… Trư c nh ng thách th c m i, nhà qu n lý ang tìm ki m nh ng phương sách qu n lý nh m qu n tr hi u qu các ho t ng trong DN. Ki m toán n i b (KTNB) xu t hi n mang tính khách quan áp ng nhu c u qu n lý trong môi trư ng kinh doanh có nhi u thay i. Nhà qu n lý s d ng KTNB như là m t phương sách qu n lý giúp h t ư c m c tiêu qu n tr . Trong m t ơn v , m t t ch c hay m t DN, KTNB là m t ch c năng ánh giá cl p i v i nh ng ho t ng khác nhau c a ơn v như là m t s tr giúp iv it ch c. Trên th gi i, KTNB ã có nh ng bư c phát tri n m nh m và tr thành ho t ng mang tính chuyên nghi p. T i các qu c gia phát tri n, KTNB ư c t ch c trong h u h t các DN có qui mô l n v i nhi u mô hình a d ng. Ho t ng hi u qu c a b ph n này ã tr giúp c l c cho nhà qu n lý không nh ng mb o tin c y c a thông tin còn m b o tính hi u qu , tính kinh t và tính hi u năng trong các ho t ng ch c năng khác nhau. KTNB ã ư c t ch c nhi u DN Vi t Nam có qui mô l n, trong ó có các t ng công ty (TCT) xây d ng. Bư c u KTNB ã óng góp tích c c vào ho t ng qu n lý cũng như ho t ng ki m soát nói chung trong DNXD Vi t Nam – các TCT xây d ng. Tuy nhiên, ho t ng KTNB trong các TCT xây d ng Vi t Nam ã phát sinh nh ng v n trong t ch c b máy và t ch c công tác KTNB. B máy KTNB ư c t ch c a d ng nhưng l i “c ng nh c” ho c i “ch ch hư ng” trong quan h v i t ch c b máy qu n lý khuôn m u c a mô hình t ch c b máy qu n lý TCT. Trong t ch c th c hi n ki m toán, KTNB thư ng không th ng nh t các n i dung ki m toán, các lĩnh
2 v c ki m toán, không có chu n m c, th c hi n ki m toán d a vào kinh nghi m, tác nghi p ki m toán tương t như ki m tra k toán ho c mang tính hình th c,… Bên c nh ó, h th ng các văn b n pháp lý hư ng d n v KTNB còn chưa y , l i thi u tính th ng nh t, ôi khi can thi p quá sâu vào t ch c qu n lý,… ã nh hư ng t i hi u qu c a t ch c KTNB trong DNXD Vi t Nam. Ngoài ra, nh n th c chưa úng ho c chưa y v KTNB c a nhà qu n lý trong nh ng DN này cũng nh hư ng l n t i s t n t i, s phát tri n và tính hi u qu trong ho t ng c a KTNB. Nh ng phân tích trên ây cho th y ho t ng KTNB c n ph i thay i áp ng nhu c u qu n lý: KTNB ph i th c s tr thành phương sách qu n lý hi u qu i v i ho t ng khác nhau c a nh ng DNXD Vi t Nam. Vì v y, Tác gi ã ch n tài “Hoàn thi n t ch c ki m toán n i b trong doanh nghi p xây d ng Vi t Nam” làm tài nghiên c u cho Lu n án Ti n s . 2. T ng quan nh ng nghiên c u v ki m toán n i b KTNB hình thành và phát tri n t r t s m trên th gi i. KTNB và nh ng v n có liên quan ã ư c nhi u tác gi nghiên c u trên nhi u khía c nh, trong nhi u lĩnh v c khác nhau. Nh ng nghiên c u v KTNB trên th gi i xoay quanh nhi u v n có liên quan: Các nghiên c u c a tác gi Smith, Charles A. (1934) v “Ki m soát KTNB”; tác gi J. C. Shaw (1980) v “KTNB – M t y u t c n thi t cho ho t ng qu n lý hi u qu ”; các tác gi Verreault, Daniel Arthur (1984) v “Lý thuy t v m i liên h gi a các ơn v trong ch c năng KTNB”; tác gi Larkin và Joseph Michael (1988) v “Mô hình ho t ng cho ào t o KTV trong môi trư ng KTNB”; tác gi Richard A. Roy (1989) v “Qu n lý (hành chính) i v i b ph n KTNB”; tác gi Gattinger, Maximilian Kurt (1990) v “Xem xét m i quan h chi phí và l i ích i v i b ph n KTNB”; tác gi Krishnamoorthy và Ganesh (1994) v “ ánh giá c a KTV bên ngoài i v i công vi c KTNB”; các tác gi Stainislav Karapetrovic, Walter Willborn (1998) v “Ki m toán liên k t trong các h th ng qu n lý”; tác gi Swanger và Susan L. (1998) v “ nh hư ng c a KTNB thuê ngoài t i nh n th c c a các nhà phân tích tài chính v tính c l p c a KTV bên ngoài, tin c y c a báo cáo tài chính và mong mu n u tư”; hai tác gi Jamers và Kevin Lamont (2000) v “ nh hư ng t vi c thuê (ngoài) th c hi n KTNB i v i s tin tư ng c a ngư i s d ng báo cáo tài chính trong b o v quy n l i c a h i v i nh ng sai ph m trong báo cáo tài
3 chính”; tác gi Spencer Pickett (2000) v “Phát tri n các năng l c KTNB; các tác gi Cameron Morill, Janet Morrill (2003) v KTV n i b và ngo i ki m: Ph i h p (chi phí) cho ki m tra m t nghi p v ”; hai tác gi Hasnah Haron, Andrew Chambers, Rozaldy Ramsi, Ishak Ismail (2004) v “S tin c y c a các KTV bên ngoài i v i KTV n i b ”; tác gi Arel, Barbara (2006) v “Phát tri n n i dung KTNB cho m t cu c ki m toán trong h th ng qu n lý liên k t”; tác gi Hefner và Joseph (2006) v “Thi t k và s d ng các công c thu th p d li u KTNB ph c v c i thi n các lo i ki m toán và ki m tra qu n lý”; ba tác gi Michael Elliot, Ray Dawson, Janet Edwards (2007) v “Mô hình c i thi n ho t ng cho KTNB”; các tác gi Ana Fernández và Laviada (2007) v “Vai trò c a ch c năng KTNB trong qu n lý r i ro”. Ngoài nh ng nghiên c u v các khía c nh chung c a KTNB, m t s tác gi ã nghiên c u KTNB trong m t s lĩnh v c c th như: nghiên c u c a tác gi Sainsbury và Trebor (1967) v “Ch c năng KTNB trong m t ban c a chính ph ”; tác gi Kulsel và Jime (1973) v “M t phương pháp cho qu n lý i v i các ngu n l c trong ki m toán các ơn v quân i”; các tác gi Reisner, Franz, Drsocoec (1990) v “Cơ s c a KTNB trong các công ty b o hi m”; hai tác gi Spraakman, Gary Peter (1996) v “S d ng các phát hi n KTNB trong các t ch c chính ph ”; tác gi Yan Jin’e Li Dunjia (1997) v “Ki m toán ho t ng trong các t ch c d ch v c a KTNB” (t i Trung Qu c);… Nh ng nghiên c u này ho c là nghiên c u nh ng v n chung c a KTNB, ho c nghiên c u m t khía c nh c th , m t s ã nghiên c u KTNB g n v i nh ng lĩnh v c c thù như b o hi m, quân i, y t ,…Tuy nhiên, chưa có m t nghiên c u m t cách h th ng nào v KTNB v i y các y u t c u thành dư i góc t ch c b máy và t ch c công tác ki m toán. Bên c nh ó, cũng chưa có m t tác gi nào c p t i KTNB trong lĩnh v c xây l p ho c trong m t ngành tương t . KTNB chính th c xu t hi n Vi t Nam t năm 1997. ây là th i i m nh ng văn b n u tiên v KTNB m i ư c ban hành. Do ó, nh ng nghiên c u v ki m toán hay ki m soát nói chung và v KTNB nói riêng Vi t Nam còn khiêm t n. Nh ng nghiên c u c a nhi u tác gi trong nư c m i ch c p t i lĩnh v c ki m toán nói chung ho c v n r ng hơn là ki m soát tài chính trong các ơn v v i c i m và ho t ng trong lĩnh v c khác nhau. Nghiên c u c a tác gi Nguy n Quang Quynh và c ng s (1998) v “Xây d ng h th ng ki m tra, ki m soát trong qu n lý vĩ mô và vi mô Vi t Nam” ã phân tích
4 và ánh giá th c tr ng ho t ng ki m tra, ki m soát nói chung trong ó có c p t i ho t ng KTNB như là m t y u t c u thành h th ng KSNB trong ơn v . Tác gi Ngô c Long (2000) v i tài Lu n án Ti n s v “Nâng cao ch t lư ng ki m toán c l p Vi t Nam”, i vào nghiên c u v ki m soát và nâng cao ch t lư ng ki m toán c l p. Tác gi Nguy n Mai Vinh (2005) ch trì tài “Hoàn thi n KTNB t i B Thu s n”, tác gi Ngô Trí Tu và c ng s v i tài “Xây d ng h th ng KSNB v i vi c tăng cư ng qu n lý tài chính t i TCT Bưu chính – Vi n thông Vi t Nam”(Năm 2004), t p trung vào xây d ng và hoàn thi n KTNB hay h th ng KSNB trong m t ơn v c th . tài Lu n án Ti n s kinh t c a tác gi Ph m Văn Nhiên (2007) “Hoàn thi n h th ng ki m tra, ki m soát c p t nh trong lĩnh v c kinh t – tài chính Vi t Nam” t p trung vào nh ng v n ki m tra, ki m soát m t c p qu n lý hành chính. Trong s các nghiên c u (tính t i hi n nay), nghiên c u v KTNB d ng l i vi c ánh giá v KTNB các ơn v c th ; M t tài khác nghiên c u góc qu n lý vĩ mô và chi n lư c mang tính t ng th v m t qu n lý nhà nư c, tài nhánh c a tài c p nhà nư c “ nh hư ng chi n lư c và gi i pháp phát tri n KTNB Vi t Nam” (n m trong tài c p Nhà nư c “ nh hư ng chi n lư c và gi i pháp phát tri n Ki m toán Vi t Nam”, tác gi Vương ình Hu làm ch nhi m tài). Nh ng công trình nói trên chưa nghiên c u c th v KTNB trong các DNXD Vi t Nam. Ngoài ra, m t s tài Lu n văn Th c s ã nghiên c u KTNB gi i h n ph m vi nghiên c u trong m t DN c th ho c nghiên c u không mang tính i di n và không mang tính ch t h th ng v lo i hình ki m toán này trong m t ngành, m t lĩnh v c. Vì nh ng nguyên nhân trên, Lu n án không nh ng t p trung vào ánh giá th c tr ng KTNB trong các DNXD Vi t Nam mà còn nghiên c u lý lu n, kinh nghi m t ch c c a KTNB trên th gi i và nghiên c u kh năng v n d ng vào DNXD Vi t Nam ưa ra các gi i pháp hoàn thi n t ch c b máy và t ch c công tác KTNB trong nh ng DN này. 3. M c ích và ph m vi nghiên c u c a Lu n án 3.1. M c ích nghiên c u c a Lu n án Trên cơ s h th ng hoá và phát tri n các v n lý lu n và nghiên c u th c tr ng t ch c KTNB trong các DNXD Vi t Nam hi n nay. Lu n án ra các yêu c u, phương hư ng và gi i pháp hoàn thi n t ch c KTNB trong các DNXD Vi t Nam.
5 3.2. Ph m vi nghiên c u c a Lu n án Trong ph m vi nghiên c u c a Lu n án, Tác gi t p trung nghiên c u vào các DN Vi t Nam qui mô l n (các TCT) có ho t ng s n xu t kinh doanh truy n th ng, ch y u là xây d ng. 4. i tư ng và phương pháp nghiên c u c a Lu n án 4.1. i tư ng nghiên c u c a Lu n án G n li n v i tài nghiên c u, Lu n án có i tư ng nghiên c u là t ch c KTNB trong các DNXD Vi t Nam. 4.2. Phương pháp nghiên c u c a Lu n án D a trên cơ s phương pháp lu n duy v t bi n ch ng, duy v t l ch s , tư duy logic, Lu n án s d ng các phương pháp chung (Logic, T ng h p, Phân tích,...) và phương pháp k thu t c th như so sánh, i u tra, ph ng v n, .... c bi t, Lu n án ã s d ng phương pháp i u tra trong th ng kê nghiên c u th c tr ng h th ng KTNB ã và ang t n t i trong các TCT xây d ng Vi t Nam. Trong các ơn v ư c kh o sát, Tác gi ã nghiên c u tr c ti p m t s ơn v có t ch c b ph n KTNB như TCT Xây d ng Hà N i, TCT Sông à, TCT Xây d ng B ch ng, TCT Xây d ng Trư ng Sơn, TCT Xây d ng Công trình Giao thông 4 (Cienco 4), TCT Xu t Nh p kh u Xây d ng Vi t Nam (Vinaconex), m t s TCT 90 ho c TCT 91 không t ch c b ph n KTNB ng th i cũng kh o sát m t s các DNXD v i qui mô v a và nh . Bên c nh ó, trong năm 2005, 2006 và 2007, Tác gi ã g i phi u i u tra và th c hi n ph ng v n tr c ti p. K t qu nh n ư c là 55 trong t ng s 68 phi u. M u phi u i u tra ư c trình bày trong Ph l c 2.25. Ngoài Phi u i u tra i v i DNXD Vi t Nam, Tác gi cũng ã th c hi n ph ng v n tr c ti p ho c gián ti p v i các ki m toán viên (KTV) cl p các công ty ki m toán c l p, m t s nhà qu n lý cơ quan qu n lý nhà nư c i v i ho t ng này, m t s chuyên gia trong lĩnh v c ki m toán Ki m toán nhà nư c. Lu n án cũng s d ng k t qu i u tra, phân tích v ho t ng KTNB cũng như mô hình t ch c b máy KTNB m t s nư c trên th gi i t ng k t kinh nghi m và rút ra bài h c cho vi c v n d ng vào t ch c KTNB trong các DN xây d ng Vi t Nam.
6 S li u trong Lu n án ư c khai thác t nhi u ngu n khác nhau bao g m: t các DNXD Vi t Nam(ch y u), s li u th ng kê do T ng c c Th ng kê i u tra và phát hành, s li u báo cáo c a Ban i m i DN c a Qu c H i, s li u công b c a B Xây d ng, c a B Giao thông – V n t i, c a Vi n Nghiên c u kinh t – B Xây d ng, s li u i u tra c a IIA t i Hoa Kỳ, Anh, Nga, m t s nư c thu c C ng ng các qu c gia c l p (CIS) ăng trên t p chí KTNB (do IIA phát hành hàng tháng), s li u i u tra c a m t s công ty ki m toán l n công b trên trang web c a công ty, m t s trang Web c a các t ch c hành ngh ki m toán – ki m toán c a M , c a Vi n K toán viên Công ch ng M (AICPA), c a Hi p h i K toán viên Công ch ng Anh (ACCA), c a Công ty ki m toán Ernst & Young (E&Y), c a Công ty PriceWaterHouse&Cooper (PWC), c a IIA t i Malaysia, c a các u ban ch ng khoán (SEC) m t s nư c và s li u c a nh ng DNXD ăng t i trên Internet. 5. Nh ng óng góp c a Lu n án Nh ng óng góp c a Lu n án g m có: M t là, V lý lu n: Lu n án trình bày h th ng và toàn di n v t ch c KTNB trong các DN ng th i phát tri n lý lu n v t ch c KTNB trong DN. Trong ó, l n u tiên Tác gi ưa ra v n th c hi n ki m toán liên k t trong m t cu c KTNB và các y u t cho ho t ng KTNB chuyên nghi p. Ngoài ra, Lu n án cũng t ng k t bài h c kinh nghi m t ch c KTNB c a m t s nư c trên th gi i và kh năng v n d ng vào Vi t Nam. Hai là, V th c ti n: Lu n án mô t và phân tích th c tr ng t ch c KTNB trong DNXD Vi t Nam m t cách có h th ng theo hai n i dung l n: M t là, t ch c b máy KTNB trong DNXD Vi t Nam; Hai là: T ch c công tác KTNB trong nh ng DN này. Trên cơ s ó, Tác gi phân tích, ánh giá và lu n gi i v nguyên nhân c a nh ng k t qu và t n t i c a KTNB theo các n i dung trên. Ba là, V nh ng xu t c a Lu n án: Lu n án ưa phương hư ng và gi i pháp kh thi nh m hoàn thi n v t ch c KTNB, c bi t là t ch c công tác KTNB trong các DNXD Vi t Nam. Trong s y, Tác gi nh n m nh t i nh ng v n m i như th c hi n ki m toán liên k t trong m t cu c KTNB, xây d ng mô hình t ch c b máy, xây d ng tiêu chí ánh giá hi u qu - hi u năng và t ch c công tác hư ng t i ho t ng KTNB mang tính chuyên nghi p trong DNXD Vi t Nam.
7 6. B c c c a Lu n án: Ngoài các ph n M u và K t lu n, Lu n án g m 3 chương: Chương 1: Cơ s lý lu n c a t ch c KTNB trong các DN; Chương 2: Th c tr ng t ch c KTNB trong các DNXD Vi t Nam; Chương 3: Phương hư ng và gi i pháp hoàn thi n KTNB trong các DNXD Vi t Nam. CHƯƠNG 1 CƠ S LÝ LU N C A T CH C KI M TOÁN N I B TRONG DOANH NGHI P 1.1. KI M TOÁN N I B TRONG H TH NG QU N LÝ 1.1.1. B n ch t và ý nghĩa c a ki m toán n i b KTNB là m t trong ba lo i hình ki m toán khi phân lo i theo th th th c hi n ki m toán. So v i hai lo i hình ki m toán khác là ki m toán c l p và ki m toán nhà nư c, KTNB xu t hi n mu n hơn nhưng có bư c phát tri n nhanh chóng c v nh n th c và th c hành ki m toán. Quá trình phát tri n c a lo i hình KTNB n m trong xu hư ng phát tri n chung c a các lo i hình ki m toán khác nhau song có b n ch t và ch c năng chung. Ki m toán là ho t ng xác minh và bày t ý ki n v i tư ng ư c ki m toán do các KTV có trình nghi p v tương x ng th c hi n trên cơ s h th ng pháp lý có hi u l c. Ki m toán không ph i là ho t ng t thân hay v thân mà phát sinh t nhu c u c a qu n lý. Ban u, ch c năng KTNB phát sinh khi m t cá nhân mu n ki m tra, ánh giá l i công vi c ã hoàn thành. Ch c năng này có th m r ng i v i các ch th ho c ho t ng khác có liên quan. Trong m t DN, nhà qu n lý cùng v i nhân viên cũng có th th c hi n các công vi c y dư i m c khác nhau, cách th c khác nhau và th c hi n tr c ti p v i tư cách là m t ph n c a qu n lý. Do kh i lư ng và m c ph c t p các ho t ng, s òi h i cao hơn v tin c y và tính khách quan trong quá trình th c hi n làm cho nhà qu n lý không th th c hi n tr c ti p ki m tra tin c y thông tin cũng như ánh giá tính hi u qu c a các ho t ng. KTNB xu t hi n, th c hi n các ho t ng tr giúp i v i nhà
8 qu n lý xu t phát t chính nhu c u ki m tra, ánh giá c l p v tính hi u qu , hi u l c và tính kinh t c a các ho t ng trong DN. Theo nghiên c u c a Tác gi John A. Edds [100, tr.27], KTNB xu t hi n khá s m t trư c năm 1900. M t s ơn v ho t ng trong khu v c công và ch s h u c a nh ng trang tr i l n ã tuy n d ng các KTV n i b th c hi n các ho t ng ki m toán khác nhau trong ơn v . Trong Th k XIX, ho t ng KTNB tr nên khá ph bi n trong các ơn v kinh doanh như các ngân hàng, các công ty kinh doanh v n t i ư ng s t. nh ng ơn v này, KTV n i b ch y u là ngăn ch n và phát hi n các sai ph m trong ho t ng t i các chi nhánh. M t ví d cho s t n t i c a KTNB trong giai o n này là trư ng h p Công ty Krupp ( c). Trong Hư ng d n ki m toán c a Công ty Krupp năm 1875 ã vi t: KTV n i b xem xét kh năng các văn b n lu t pháp, h p ng, chính sách và nh ng th t c ư c th c hi n có úng n không?; Xem xét kh năng ho t ng kinh doanh ã ư c th c hi n trong quan h v i nh ng chính sách ã xây d ng, v i k t qu t ư c như th nào? ... Trong quan h v i nh ng nhi m v t ra, KTV n i b ph i ưa ra các ki n ngh c i ti n phương ti n ang s d ng, c i ti n các th t c, xem xét l i các h p ng và phát hi n nh ng y u i m ki n ngh c i thi n tình hình...[59, tr.13- 14]. Gi ng v i ho t ng ngo i ki m, KTNB trong giai o n này có ch c năng quan tr ng nh t là phát hi n các hành vi gian l n. Tuy nhiên, i m khác bi t v i các lo i hình ngo i ki m là: S phát tri n c a ho t ng ngo i ki m thư ng ch u s chi ph i b i y u t lu t pháp trong khi KTNB không tham gia vào nh ng lĩnh v c mang tính pháp lý hay lĩnh v c m b o. Trên th c t , tính “ m b o” trong ý ki n KTV n i b hoàn toàn d a trên giá tr c a s tr giúp mà các KTV ã th c hi n. Trong nhi u th p k , ho t ng c a KTV n i b thư ng b coi như “cái bóng” c a KTV bên ngoài. Ho t ng KTNB ư c xem là m t cách gi m kh i lư ng công vi c c a ho t ng ngo i ki m. Cho t i n a sau c a Th k XX, nhi u b ph n KTNB v n th c hi n ki m toán v i vai trò không thu c ch c năng ki m toán th m chí không phù h p v i ch c năng c a m t KTV như: chu n b bi u i u ch nh s dư tài kho n ti n g i, th c hi n ki m tra trư c (ki m toán) i v i các ch ng
9 t liên quan t i kho n ph i tr ngư i bán và m t s các công vi c n m trong ch c năng k toán cơ b n khác,... Như v y, quan ni m v KTNB trong giai o n này ch ơn gi n là th c hi n ch c năng ki m tra k toán, th c hi n các công vi c h tr cho ngo i ki m. Quan i m này mang tính l ch s , cách hi u b n ch t KTNB ơn gi n ch t n t i trong giai o n ho t ng ki m toán c l p phát tri n bùng n và s hoàn thi n c a ho t ng k toán. Ngoài ra, quan i m trên còn cho th y nh n th c v ho t ng KTNB còn ơn gi n làm cho cách hi u v b n ch t c a KTNB có nhi u i m không th ng nh t. Tuy nhiên, KTNB hi n i không ph i là m t lo i hình ho t ng ph tr cho ngo i ki m. Lo i hình ki m toán này th c hi n ch c năng riêng, ánh giá tính kinh t , tính hi u qu , hi u l c c a các ho t ng trong ơn v và ưa ra các gi i pháp c i thi n ho t ng hi n t i. Tr i qua các giai o n phát tri n, KTNB ch u tác ng c a nhi u y u t . Ho t ng c a các t ch c, các ơn v , các DN ngày càng m r ng, kh i lư ng và tính ph c t p c a các nghi p v không ng ng tăng lên. Do ó, s c ép i v i nhà qu n lý cũng ngày càng l n hơn. Nhà qu n lý tìm ki m nh ng phương sách qu n lý m i và tìm t i KTNB. Vì v y, KTNB có bư c phát tri n m i áp ng nhu c u qu n lý. M c ánh d u s phát tri n, hoàn thi n v các khái ni m và th c hành lo i hình ki m toán này là vi c hình thành Vi n KTV n i b (Institute of Internal Auditor - IIA) vào năm 1941. Tuy nhiên ph i t i hơn 30 năm sau, các nh nghĩa hoàn ch nh trình bày m t cách y nh t nh ng c trung c a KTNB m i ư c s d ng ph bi n. Trư c khi IIA ưa ra nh nghĩa v KTNB l n u tiên vào năm 1978, các nhà qu n lý t i nhi u công ty Hoa Kỳ và Châu Âu ã nh n th c ư c nh ng c trưng cơ b n c a lo i hình ki m toán này. n năm 1978, l n u tiên IIA ưa ra nh nghĩa v KTNB. Theo IIA: “KTNB là m t ch c năng th m nh c l p ư c thi t l p bên trong m t t ch c xem xét và ánh giá các ho t ng c a t ch c ó, v i tư cách là m t s tr giúp i v i t ch c ó”[103, tr.6]. Năm 1988, IIA ã b sung thêm vào nh nghĩa này m t s n i dung và gi i thích rõ hơn v KTNB: “M c tiêu c a KTNB là giúp cho thành viên c a t ch c th c hi n m t cách hi u qu nhi m v ; K t thúc ki m toán KTNB ph i th c hi n vi c phân tích, ánh giá, ưa ra xu t, tư v n và cung c p thông tin v ho t ng ã ki m tra”[97, tr.367]. Phân tích quan i m v KTNB c a IIA th hi n s phát tri n trong lý lu n và th c hành KTNB. Trư c h t là thu t ng “ki m toán”, mang
10 nhi u ý nghĩa khác nhau. Theo nghĩa h p, ki m toán ư c coi như là ho t ng ki m tra tin c y c a các con s hay s t n t i c a tài s n. M t khác, ki m toán là vi c th m tra k lư ng và ánh giá v i trình t ch c cao. Ti p n là thu t ng “n i b ” g n v i gi i h n v không gian c a ho t ng ki m toán. Theo ó, ch th th c hi n công vi c ki m toán là t ch c và nhân viên c a t ch c ti n hành. Như v y, công vi c ki m toán do KTV n i b th c hi n s khác v i công vi c do KTV bên ngoài (k toán viên công ch ng ho c KTV nhà nư c) th c hi n. Các thu t ng còn l i trình bày nh ng khía c nh công vi c ch y u do KTV n i b ti n hành g m: “ c l p” nói lên công vi c ki m toán c a KTV n i b không b ràng bu c b i các y u t nh hư ng áng k n ph m vi và hi u qu c a vi c th m tra ho c làm ch m tr quá trình báo cáo nh ng phát hi n hay k t lu n ki m toán; “Th m nh” nh m kh ng nh ch ánh giá c a KTV n i b khi tri n khai nh ng k t lu n; Thu t ng “ ư c thi t l p” th hi n s xác nh n c a t ch c i v i vai trò c a KTNB; “Xem xét và ánh giá” trình bày rõ vai trò ho t ng c a KTV n i b là i u tra phát hi n s vi c, nh n nh và ánh giá các ho t ng; “Ho t ng c a t ch c’’ kh ng nh ph m vi, quy n h n r ng l n c a KTNB khi nó tác ng n t t c các ho t ng c a t ch c; “Tr giúp” kh ng nh s giúp và h tr , là k t qu cu i cùng c a KTNB. C m t “ i v i t ch c” nh m kh ng nh ph m vi tr giúp là cho c t ch c bao g m nhân viên, h i ng qu n tr , các c ông c a công ty,... Phân tích trên ây cho th y, nh nghĩa ã trình bày quan i m tương i toàn di n v KTNB. Trên th c t nh nghĩa này ã ư c s d ng r ng rãi trong các ơn v ho t ng các khu v c ho t ng khác nhau, c khu v c công và khu v c tư nhân. ng quan i m v i IIA v KTNB còn có m t s quan i m khác. Vi n Ki m tra viên và Ki m soát viên n i b c a Pháp (IFACI) cho r ng: “KTNB là vi c xem xét l i nh kỳ nh ng công c mà lãnh o ang s d ng ki m soát và qu n lý ơn v ”[33, tr.22]. Theo nh nghĩa này, KTNB ư c th c hi n b i m t b ph n tr c thu c c p lãnh o c a ơn v và c l p v i các b ph n khác. M c tiêu chính c a c a KTV n i b ư c xác nh là: “Ki m tra nh ng cách th c th c hi n có “an toàn” không; Nh ng thông tin cung c p có áng tin c y không; Nh ng nghi p v th c hi n có u n không; Nh ng cách th c t ch c trong ơn v có hi u l c không; Cơ c u có rõ ràng và phù h p không”[33, tr.22]. Cùng chung quan i m
11 này, quan i m v KTNB ư c s d ng ph bi n trong các cơ quan thu c chính ph Vương qu c Anh cho r ng: “KTNB là m t ho t ng ánh giá c l p trong m t b ph n, nó ho t ng như là m t s tr giúp i v i ban qu n lý b ng cách o lư ng và ánh giá tính hi u qu c a h th ng KSNB”[105, tr.226]. Năm 1990, U ban Th c hành Ki m toán c a Vương qu c Anh thông qua nh nghĩa khác v KTNB. Theo ó, Ki m toán là m t ch c năng ánh giá c l p trong m t t ch c v h th ng KSNB như là m t s tr giúp i v i t ch c. “KTNB t p trung vào ki m tra, ánh giá và báo cáo v s phù h p c a KSNB óng góp vào vi c s d ng úng, kinh t , hi u qu và hi u l c các ngu n l c”[105, tr.226]. Phân tích n i dung c a nh nghĩa cho th y, quan i m v KTNB c a U ban Th c hành Ki m toán c a Vương qu c Anh tương i gi ng v i quan i m v lo i hình ki m toán này ư c s d ng trong các cơ quan thu c Chính ph Vương qu c Anh. V i s phát tri n không ng ng c a ho t ng ki m toán nói chung, KTNB nói riêng và yêu c u qu n lý trong môi trư ng kinh doanh luôn thay i, n tháng 6 năm 1999, H i ng Giám c c a IIA ã thông qua m t nh nghĩa m i v KTNB. nh nghĩa này ư c s d ng ph bi n trong các tài li u c a IIA cho t i hi n nay. Theo ó, KTNB ư c nh nghĩa: KTNB là m t ho t ng c l p, m b o các m c tiêu và các ho t ng tư v n, ư c thi t k gia tăng giá tr và c i thi n các ho t ng c a m t t ch c. KTNB giúp cho t ch c th c hi n các m c tiêu c a mình b ng m t cách ti p c n h th ng, nguyên t c ánh giá và c i thi n hi u năng trong qu n lý r i ro, ho t ng ki m soát và các quá trình qu n lý[102, tr.725]. Quan ni m v KTNB có nh ng i m chung ng th i cũng có nh ng nét c trưng riêng phân bi t so v i các lo i hình ki m toán khác v tính c l p, v ch c năng, v ph m vi,… M c dù có nh ng i m khác nhau trong m t s n i dung c th nhưng v cơ b n các quan i m v KTNB u ch rõ nh ng i m sau ây: Th nh t: KTNB là m t lo i hình t ch c có ch c năng o lư ng và ánh giá tính hi u qu c a các ho t ng khác nhau trong ơn v k c ho t ng ki m soát. Khi t ch c xây d ng m c tiêu, k ho ch ho t ng và th c hi n theo k ho ch, KTNB