Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Nghiên cứu mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch

Chia sẻ: Na Na | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:220

Thêm vào BST

Báo xấu

138
lượt xem 30
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích của luận án: Mục tiêu nghiên cứu cần đạt được là xây dựng mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch với mục đích đánh giá năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Nghiên cứu mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC BÁCH KHOA HÀ NỘI NGUYỄN NAM THẮNG ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU MÔ HÌNH NĂNG LỰC CẠNH TRANH CẤP TỈNH TRONG LĨNH VỰC DU LỊCH LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ HÀ NỘI - 2015
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC BÁCH KHOA HÀ NỘI NGUYỄN NAM THẮNG ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU MÔ HÌNH NĂNG LỰC CẠNH TRANH CẤP TỈNH TRONG LĨNH VỰC DU LỊCH Chuyên ngành: Kinh tế học Mã Số: 62310101 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS NGUYỄN VĂN THANH HÀ NỘI - 2015 B
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận án Tiến sĩ Kinh tế “Nghiên cứu mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch” là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nghiên cứu trong Luận án là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC NGHIÊN CỨU SINH PGS.TS. NGUYỄN VĂN THANH NGUYỄN NAM THẮNG i
LỜI CẢM ƠN Sau một thời gian dài nghiên cứu tại Trường Đại học Bách khoa Hà Nội. Tôi xin chân thành gửi lời cảm ơn sâu sắc nhất tới các Thầy, Cô Ban giám hiệu, Viện Kinh tế và Quản lý, Viện Đào tạo sau đại học Trường Đại học Bách khoa Hà Nội, Viện Nghiên cứu Phát triển Du lịch, Trường Đại học Kinh tế Quốc dân, Trường Đại học Thương Mại và lãnh đạo các Sở, Ban, Ngành tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu cùng với các đồng nghiệp, gia đình và bạn thân hữu đã giúp đỡ, động viên, khuyến khích, tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu. Đặc biệt tôi xin chân thành cảm ơn Thầy giáo PGS.TS Nguyễn Văn Thanh đã hướng dẫn tôi hoàn thành luận án này. Xin ghi nhận nơi đây lòng tri ân và biết ơn sâu sắc nhất. NGHIÊN CỨU SINH Nguyễn Nam Thắng ii
PHẦN MỞ ĐẦU Chƣơng 1. GIỚI THIỆU ...................................................................................................7 1.1. Tầm quan trọng của du lịch .....................................................................................7 1.2. Tổng quan nghiên cứu ...............................................................................................8 1.3. Các khái niệm liên quan ............................................................................................9 1.3.1. Du lịch .........................................................................................................................9 1.3.2. Năng lực cạnh tranh ................................................................................................11 1.3.3. Năng lực cạnh tranh điểm đến du lịch ..................................................................13 1.3.4. Năng lực cạnh tranh quốc gia.................................................................................14 1.3.5. Năng lực cạnh tranh cấp tỉnh..................................................................................15 1.3.6. Năng lực cạnh tranh du lịch ...................................................................................16 1.3.7. Năng lực cạnh tranh ngành .....................................................................................17 1.3.8. Năng lực cạnh tranh doanh nghiệp ........................................................................18 1.3.9. Năng lực cạnh tranh sản phẩm ...............................................................................18 1.3.10. Mối quan hệ năng lực cạnh tranh toàn cầu với địa phương trong du lịch ......19 1.4. Các nghiên cứu liên quan ........................................................................................20 1.4.1. Các nghiên cứu ở Việt Nam ...................................................................................20 1.4.2. Các nghiên cứu trên Thế giới .................................................................................22 1.5. Kết cấu của luận án ..................................................................................................27 1.6. Kết luận chƣơng 1.....................................................................................................28 Chƣơng 2. CƠ SỞ LÝ THUYẾT VỀ NĂNG LỰC CẠNH TRANH CẤP TỈNH TRONG LĨNH VỰC DU LỊCH 2.1. Các điều kiện thiết lập bộ tiêu chí đánh giá năng lực cạnh tranh ban đầu .......................................................................................................................................29 2.1.1. Khung phân tích năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch ..............30 2.2.1. Mô hình kim cương của M.Porter .........................................................................31 2.3. Các mô hình đánh giá năng lực cạnh tranh du lịch ..........................................32 2.3.1. Mô hình đánh giá năng lực cạnh tranh toàn cầu trong du lịch của Mill và Morrison (1992; 2007) .......................................................................................................32 2.3.2. Mô hình đánh giá năng lực cạnh tranh điểm đến của Crouch (2007) ...............36 2.3.3. Mô hình đánh giá năng lực cạnh tranh địa phương trong du lịch của M.Porter (2008) ..................................................................................................................38 iii
2.3.4. Mô hình đánh giá năng lực cạnh tranh Phát triển Kinh tế Thành phố theo cụm ngành CCED của Choe và Roberts (2011) .............................................................44 2.3.5. Mô hình đánh giá năng lực cạnh tranh trong du lịch của Alain Dupeyras và Neil MacCallum OECD (2013) ...................................................................................46 2.3.6. Mô hình đánh giá năng lực cạnh tranh du lịch và lữ hành TTCI của Jennifer Blanke và Thea Chiesa, Diễn đàn Kinh tế Thế giới WEF (2014) .................49 2.3.7. So sánh các mô hình đánh giá năng lực cạnh tranh trong du lịch .....................54 2.4. Thiết lập bộ tiêu chí đánh giá năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch ban đầu ..........................................................................................................56 2.4.1. Các điều kiện về yếu tố đầu vào và mức độ hấp dẫn du lịch .............................57 2.4.2. Các ngành công nghiệp hỗ trợ và có liên quan ....................................................59 2.4.3.Chiến lược, cơ cấu và đối thủ cạnh tranh của địa phương ..................................61 2.4.4. Các điều kiện về nhu cầu thị trường du lịch.........................................................64 2.5. Kết luận chƣơng 2.....................................................................................................66 Chƣơng 3. XÂY DỰNG MÔ HÌNH NĂNG LỰC CẠNH TRANH CẤP TỈNH TRONG LĨNH VỰC DU LỊCH 3.1. Tổng quan du lịch Việt Nam ..................................................................................67 3.1.1. Tiềm năng phát triển du lịch Việt Nam ................................................................67 3.1.1.1. Tài nguyên du lịch tự nhiên Việt Nam ..............................................................67 3.1.1.2. Tài nguyên du lịch văn hóa Việt Nam ...............................................................68 3.1.2. Thực trạng du lịch Việt Nam .................................................................................69 3.1.3. Các kết quả đạt được đối với phát triển du lịch Việt Nam .................................75 3.1.4. Các hạn chế đối với phát triển du lịch Việt Nam ................................................77 3.1.5. Định hướng nâng cao năng lực cạnh tranh du lịch Việt Nam ............................78 3.2. Thiết kế nghiên cứu ..................................................................................................80 3.2.1. Tiêu chuẩn kỹ thuật đánh giá các yếu tố lý thuyết ..............................................80 3.2.2. Tiêu chuẩn và đối tượng tham gia đánh giá các yếu tố lý thuyết .....................80 3.2.3. Kết quả khảo sát các yếu tố lý thuyết ....................................................................80 3.2.4. Bộ tiêu chí xây dựng mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch chính thức ...............................................................................................................83 3.3. Mô hình lý thuyết năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch ......85 3.3.1. Các câu hỏi nghiên cứu ...........................................................................................85 3.3.2. Các giả thuyết nghiên cứu ......................................................................................86 iv
3.3.3. Mô hình định tính năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch ...........86 3.3.4. Xếp hạng năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch ..........................87 3.4. Thiết kế các thang đo lƣờng năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch ..........................................................................................................................88 3.4.1. Thang đo các yếu tố đầu vào và mức độ hấp dẫn du lịch ...................................88 3.4.2. Thang đo các nguồn lực phục vụ phát triển du lịch ............................................89 3.4.3. Thang đo năng lực của chính quyền địa phương .................................................90 3.4.4. Thang đo các yếu tố ảnh hưởng đến thị trường du lịch ......................................90 3.5. Kết luận chƣơng 3.....................................................................................................91 Chƣơng 4. KIỂM ĐỊNH MÔ HÌNH NĂNG LỰC CẠNH TRANH CẤP TỈNH TRONG LĨNH VỰC DU LỊCH 4.1. Tổng quan du lịch Bà Rịa – Vũng Tàu ................................................................92 4.1.1. Tiềm năng phát triển du lịch Bà Rịa – Vũng Tàu................................................92 4.1.1.1. Tài nguyên du lịch tự nhiên Bà Rịa – Vũng Tàu ..............................................93 4.1.1.2. Tài nguyên du lịch văn hóa Bà Rịa – Vũng Tàu ..............................................94 4.1.2. Thực trạng du lịch Bà Rịa – Vũng Tàu .................................................................95 4.1.3. Các kết quả đạt được đối với phát triển du lịch Bà Rịa – Vũng Tàu ..............106 4.1.4. Các hạn chế đối với phát triển du lịch Bà Rịa – Vũng Tàu ..............................108 4.1.5. Định hướng nâng cao năng lực cạnh tranh du lịch Bà Rịa – Vũng Tàu .........109 4.2. Phƣơng pháp lấy mẫu ............................................................................................110 4.2.1. Bảng câu hỏi khảo sát ...........................................................................................110 4.2.2. Kích thước mẫu ......................................................................................................111 4.2.3. Chọn mẫu ................................................................................................................112 4.2.4. Đối tượng lấy mẫu .................................................................................................112 4.2.5. Phạm vi lấy mẫu ....................................................................................................114 4.2.6. Cách điều tra...........................................................................................................114 4.3. Mô tả mẫu .................................................................................................................114 4.4. Kiểm định độ tin cậy Cronbach’Alpha ..............................................................115 4.4.1. Kiểm định độ tin cậy của các biến đo lường các yếu tố đầu vào và mức độ hấp dẫn du lịch ..................................................................................................................115 4.4.2. Kiểm định độ tin cậy của các biến đo lường các nguồn lực phục vụ phát triển du lịch .......................................................................................................................115 v
4.4.3. Kiểm định độ tin cậy của các biến đo lường năng lực của chính quyền địa phương ...............................................................................................................................116 4.4.4. Kiểm định độ tin cậy của các biến đo lường các yếu tố ảnh hưởng đến thị trường du lịch ....................................................................................................................116 4.4.5. Kiểm định độ tin cậy của các biến đo lường năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch .......................................................................................................116 4.5. Phân tích nhân tố khám phá EFA ......................................................................117 4.5.1. Kiểm định tính thích hợp và tương quan của các biến .....................................117 4.5.2. Kiểm định mức độ giải thích của các biến đo lường đối với các nhân tố ......117 4.5.3. Xoay các nhân tố ...................................................................................................117 4.5.4. Kiểm định phân phối chuẩn .................................................................................118 4.6. Phân tích nhân tố khẳng định CFA ....................................................................118 4.7. Kiểm định mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch .119 4.7.1. Mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch định lượng ......119 4.7.2. Kết quả ước lượng các yếu tố trong mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch .......................................................................................................120 4.7.3. Kiểm định Bootstrap của mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch .........................................................................................................................122 4.7.4. Kết quả kiểm định các giả thuyết nghiên cứu ....................................................123 4.7.5. Kết quả trả lời các câu hỏi nghiên cứu ................................................................123 4.7.6. Kết quả đánh giá và xếp hạng năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch.................................................................................................................................124 4.8. Thảo luận mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch ..124 4.8.1. Giá trị liên hệ lý thuyết .........................................................................................124 4.8.2. Giá trị liên hệ thực tế với năng lực cạnh tranh ngành du lịch Bà Rịa – Vũng Tàu ...........................................................................................................................125 4.8.3. Giá trị liên hệ thực tế với năng lực cạnh tranh tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu ........129 4.8.4. Giá trị liên hệ thực tế với năng lực cạnh tranh ngành du lịch Việt Nam và Thế giới ..............................................................................................................................129 4.9. Kết luận chƣơng 4...................................................................................................133 Chƣơng 5. KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ .........................................................134 5.1. Kết luận .....................................................................................................................134 5.1.1. Ưu điểm của mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch ...134 vi
5.1.2. Hạn chế của mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch và định hướng nghiên cứu tiếp theo ...............................................................................136 5.1.3. Cách sử dụng mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch ..137 5.2. Một số giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh ..............................................137 5.2.1. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch .......138 5.2.2. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh đối với các nguồn lực phục vụ phát triển du lịch ...............................................................................................................139 5.2.2.1. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh đối với cơ sở hạ tầng du lịch .......139 5.2.2.2. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh đối với cơ sở vật chất kỹ thuật du lịch.................................................................................................................................139 5.2.2.3. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh đối với doanh nghiệp du lịch .......141 5.2.2.4. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh đối với điều kiện về nguồn lực ...141 5.2.3. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh đối với cơ chế, chính sách, kế hoạch, chiến lược phát triển du lịch ...............................................................................142 5.2.3.1. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh đối với xây dựng cơ chế phát triển du lịch .......................................................................................................................142 5.2.3.2. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh đối với xây dựng chính sách phát triển du lịch ...............................................................................................................143 5.2.3.3. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh đối với xây dựng và phát triển thương hiệu du lịch...........................................................................................................143 5.2.3.4. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh đối với phát triển du lịch..............144 5.2.3.5. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh đối với ứng dụng thương mại điện tử trong du lịch và các dịch vụ sáng tạo khác ......................................................145 5.2.3.6. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh đối với Marketing du lịch ............145 5.2.4. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh đối với các yếu tố ảnh hưởng đến thị trường du lịch ..............................................................................................................146 5.2.4.1. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh đối với phân khúc thị trường du lịch ......................................................................................................................................146 5.2.4.2. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh đối với nhận thức du lịch .............146 5.3. KHUYẾN NGHỊ .....................................................................................................148 5.3.1. Khuyến nghị đối với Trung ương ........................................................................148 5.3.2. Khuyến nghị đối với địa phương .........................................................................149 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................151 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA LUẬN ÁN ................160 PHỤ LỤC vii
DANH MỤC KÝ HIỆU CÁC CHỮ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT BR-VT Bà Rịa - Vũng Tàu DN Doanh nghiệp ĐP Địa phương DT Doanh thu DVDL Dịch vụ du lịch ĐVT Đơn vị tính GTVT Giao thông vận tải HCSN Hành chính sự nghiệp LN Lợi nhuận NLCT Năng lực cạnh tranh SP Sản phẩm TP.HCM Thành phố Hồ Chí Minh TW Trung ương VN Việt Nam viii
DANH MỤC KÝ HIỆU CÁC CHỮ VIẾT TẮT TIẾNG ANH ADB The Asian Development Bank Ngân hàng Phát triển châu Á AHP Analytic Hierarchy Process Quá trình phân tích phân cấp AMOS Analysis of Moment Structures Phân tích cấu trúc mô men ASEAN Association of Southeast Asian Hiệp hội các Quốc gia Đông Nam Á Nations CCED Cluster-based City Economic Cơ sở phát triển Kinh tế Thành phố dựa vào Development cụm /ngành CECODES Centre for Research and Trung tâm Nghiên cứu Phát triển & Hỗ trợ Development & Community Cộng đồng Support CFA Confirmatory Factor Analysis Phân tích nhân tố khẳng định CISET the International Centre for Studies Trung tâm Quốc tế nghiên cứu về nền kinh tế on Tourism Economics du lịch EFA Exploratory Factor Analysis Phân tích nhân tố khám phá EFE External Factor Evaluation Đánh giá các yếu tố bên ngoài EITI Extractive Industries Transparency Sáng kiến minh bạch ngành công nghiệp khai Initiactive khoáng EITI Extractive Industries Transparency Sáng kiến minh bạch trong ngành công nghiệp Initiactive khai khoáng FDI Foreign Direct Investment Đầu tư trực tiếp từ nước ngoài GCR Global Competitiveness Report Báo cáo năng lực cạnh tranh toàn cầu GDP Gross Domestic Product Tổng sản phẩm quốc nội GLS Generalized Least Squares Bình phương tổng quát IATA International Air Transport Hiệp hội Vận tải Hàng không Quốc tế Association IFE Internal Factor Evaluation Đánh giá các yếu tố bên trong ML Maximum Likelihood Phương pháp hợp lý cực đại NGT National Geographic Traveler Địa lý du lịch quốc gia OECD Opening up Trade in Services, Diễn đàn Thương mại Dịch vụ, cơ hội và thách Opportunities and Gains for thức cho các nước đang phát triển Developing Countries PAPI Public Administration Performance Chỉ số hiệu quả quản lý hành chính công cấp Index tỉnh PATA Pacific Asia Travel Association Hiệp hội Du lịch Châu Á-Thái Bình Dương PCI Provincial competitiveness Index Chỉ số năng lực cạnh tranh cấp tỉnh PCT Province Competitiveness in Năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du Tourism lịch PPP Purchasing Power Parity Sức mua tương đương RMSA Root Mean Square Error Sai số xoay quanh giá trị trung bình Approximation ix
SEM Structural Equation Modeling Mô hình cấu trúc tuyến tính mạng SPSS Statistical Package Social Sciences Thống kê khoa học xã hội SWOT Strengths – Weaknesses – Điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội, thách thức Opportunities – Threats TDGDP Tourism Direct Gross Domestic Du lịch tác động trực tiếp đến tổng sản phẩm Product quốc nội TSA Tourism System Analysis Phân tích hệ thống du lịch TTCI The Travel and Tourism Năng lực cạnh tranh Du lịch và Lữ hành Competitiveness UNCTAD United Nations Conference on Diễn đàn Thương mại và Phát triển Liên hợp Trade and Development quốc UNDP United Nations Development Chương trình phát triển của Liên hợp quốc Programme UNESCO United Nations Educational, Tổ chức Liên hợp quốc về giáo dục, khoa học Scientific and Cultural và văn hóa Organization UNWTO World Tourism Organization Tổ chức Du lịch Thế giới VCCI Vietnam Chamber of Commerce Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam and Industry WEF World Economic Forum Diễn đàn Kinh tế Thế giới WTO World Trade Organization Tổ chức Thương mại Thế giới WTTC World Tourism anh Travel Council Hội đồng Du lịch và Lữ hành Quốc tế IUCN International Union for Liên minh Quốc tế Bảo tồn Tài nguyên Thiên Conservation of Nature and Natural nhiên Resources 3F flowre, Fauna, Folklore Động vật quý hiếm; Thực vật quý hiếm; Văn hóa dân gian đặc sắc 3S Sight seeing, Sport, Shopping Giá trị tài nguyên đặc sắc để chiêm ngưỡng; Thể thao; Mua sắm 4C Customer value, Cost to the Giá trị cho khách hàng, Chi phí của khách customer, Convenience, hàng, Sự tiện lợi, truyền thông Communication 4D Define customer value, Develop Định nghĩa giá trị cho khách hàng, Phát triển customer value, Deliver custmer giá trị cho khách hàng, Chuyển giao giá trị cho value, Declare customer value khách hàng, thông báo giá trị cho khách hàng 4P Product, Price, Place, Promotion Sản phẩm, Giá cả, Phân phối, Truyền thông 5H Hospitality, Honesty, Heritage, Lòng mến khách; Tính trung thực; Di sản; History, Heroic Lịch sử; Anh hùng hào kiệt; 6S Sanatary, Health, Security, Vệ sinh; Sức khỏe; An toàn; Thanh thản; Dịch Serenity, Service, Satisfaction vụ; Thỏa mãn x
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Khung phân tích năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch .......30 Bảng 2.2. So sánh nhóm các yếu tố chính và các yếu tố thành phần đánh giá năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch .......................................................55 Bảng 3.1. Kết quả khảo sát các chuyên gia về bộ tiêu chí xây dựng mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch .......................................................81 Bảng 3.2. Xếp hạng năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch ...................88 Bảng 4.1. Số liệu lượt khách du lịch và ngày lưu trú tại Bà Rịa-Vũng Tàu ...............96 Bảng 4.2. Lượng khách và doanh thu trung bình của một khu du lịch........................98 Bảng 4.3. Số liệu doanh thu dịch vụ du lịch Bà Rịa – Vũng Tàu ................................99 Bảng 4.4. Năng lực cạnh tranh du lịch của một số địa phương ..................................105 Bảng 4.5. Tổng hợp kết quả ước lượng các tham số trong mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch .....................................................................122 Bảng 4.6. Ma trận đánh giá các yếu tố bên trong IFE .................................................126 Bảng 4.7. Ma trận đánh giá các yếu tố bên ngoài EFE ................................................127 xi
DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1.1. Các mối quan hệ toàn cầu với địa phương trong du lịch, Alger (1988), Milne và Ateljevic (2001) ............................................................................ 19 Hình 2.1. Mô hình kim cương của M.Porter (1990; 1998; 2008) ............................. 31 Hình 2.2. Mô hình mô phỏng năng lực cạnh tranh toàn cầu trong du lịch của Mill và Morrison (1992; 2007) ................................................................................. 32 Hình 2.3. Mô hình mô phỏng năng lực cạnh tranh điểm đến của Crouch (2007) ........................................................................................................................ 36 Hình 2.4. Mô hình mô phỏng năng lực cạnh tranh địa phương trong du lịch của M.Porter (2008) .................................................................................................. 39 Hình 2.5. Mô tả mô hình đánh giá năng lực cạnh tranh Phát triển Kinh tế Thành phố theo cụm ngành CCED, Choe và Roberts (2011). .................................. 44 Hình 2.6. Mô hình mô phỏng năng lực cạnh tranh trong du lịch của Alain Dupeyras và Neil MacCallum OECD(2013) ............................................................ 46 Hình 2.7. Mô tả năng lực cạnh tranh du lịch và lữ hành TTCI Jennifer Blanke và Thea Chiesa (2014) .............................................................................................. 49 Hình 2.8. Bộ tiêu chí đánh giá năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch ban đầu ............................................................................................................... 56 Hình 3.1. Bộ tiêu chí xây dựng mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch chính thức ........................................................................................ 83 Hình 3.2. Vị trí đóng góp của các nhóm yếu tố chính đánh giá năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch chính thức ....................................................... 84 Hình 3.3. Vị trí của các yếu tố thành phần đánh giá năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch chính thức ....................................................................... 84 Hình 3.4. Mô hình định tính năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch, tác giả (2014) ..................................................................................................... 86 xii
Hình 4.1.Lượng khách trung bình đến một khu du lịch Bà Rịa – Vũng Tàu ngày thường trong tuần, tác giả (2014) ..................................................................... 97 Hình 4.2. Lượng khách trung bình đến một khu du lịch Bà Rịa – Vũng Tàu ngày cuối tuần, tác giả (2014) ................................................................................... 98 Hình 4.3. Mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch định lượng, tác giả (2014) ............................................................................................... 119 Hình 4.4. Vị trí tầm quan trọng của 4 nhóm yếu tố chính định lượng, tác giả (2014) ...................................................................................................................... 121 Hình 4.5. Vị trí tầm quan trọng của 16 yếu tố thành phần định lượng, tác giả (2014) ...................................................................................................................... 121 Hình 4.6. Giá trị liên hệ lý thuyết 4 nhóm yếu tố chính đánh giá năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch............................................................... 124 Hình 4.7. Giá trị liên hệ lý thuyết 16 yếu tố thành phần đánh giá năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch............................................................... 125 Hình 4.8. Giá trị liên hệ thực tế 3 nhóm yếu tố chính đánh giá năng lực cạnh tranh Du lịch Châu Á Thái Bình Dương (2013). Nguồn: Tác giả tự lập theo WEF (2014) ............................................................................................................. 130 Hình 4.9. Vị trí tầm quan trọng 14 yếu tố thành phần năng lực cạnh tranh ngành du lịch Việt Nam (2013). Nguồn: Tác giả tự lập theo WEF (2014) ............ 131 Hình 4.10. Vị trí tầm quan trọng của 8 yếu tố thành phần đánh giá năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch. Nguồn: Tác giả tự lập theo WEF (2014) ...................................................................................................................... 132 Hình 5.1. Mô tả mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch ....... 137 xiii
PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do lựa chọn đề tài Những thập kỷ gần đây, trong cơ cấu nền kinh tế của các nước phát triển thể hiện rất rõ nét: Tỷ trọng khu vực dịch vụ lớn hơn tỷ trọng khu vực nông nghiệp và khu vực công nghiệp cộng lại. Trong khi đó, các nghiên cứu có tính khám phá, xây dựng mô hình và kiểm định lý thuyết đặt cơ sở cho việc triển khai các nghiên cứu ứng dụng còn rất hạn chế. Cho đến thời điểm hiện tại, mặc dù đã có khá nhiều nghiên cứu liên quan đến mô hình đánh giá năng lực cạnh tranh ở cấp độ vĩ mô, cấp độ vi mô và cấp độ ngành trong lĩnh vực du lịch, song nhìn chung, các nghiên cứu này đều tiếp cận từ phía doanh nghiệp một hướng tiếp cận thiếu chuyên sâu vào năng lực cạnh tranh hoặc chưa đi vào khám phá, xây dựng và kiểm định mô hình các yếu tố quyết định năng lực cạnh tranh, nên độ tin cậy là chưa thể xác định được. Vì thế, nhu cầu nghiên cứu để hoàn thiện cũng như chọn lọc và ứng dụng các lý thuyết lợi thế cạnh tranh vào những hoàn cảnh cụ thể vẫn là chủ đề có tính cấp thiết ngay ở cả bình diện quốc tế. Bởi vậy, việc tiếp nhận, nghiên cứu và đặc biệt là việc ứng dụng các lý thuyết cạnh tranh từ vi mô đến vĩ mô diễn ra chậm và chủ yếu mới dừng lại ở góc độ tổng kết các lý thuyết, các nghiên cứu của nước ngoài và kinh nghiệm thực tiễn. Chính vì vậy, năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch đã nhận được sự quan tâm đặc biệt của các nhà nghiên cứu, kinh tế, quản trị, kinh doanh, hoạch định chính sách và tạo ra những tranh luận sôi nổi, hào hứng, gay gắt và quyết liệt giữa các trường phái cạnh tranh về mặt lý thuyết và thực tiễn. Tuy nhiên, cho đến nay, các lý thuyết và các nghiên cứu về cạnh tranh nói chung và lợi thế cạnh tranh nói riêng dường như vẫn chưa tìm được tiếng nói chung. Trong các công trình nghiên cứu nói chung, để đi đến những kết luận từ những phát hiện đòi hỏi phải xác lập những luận cứ khoa học, đây cũng là thách thức và thể hiện giá trị khoa học của các nhà nghiên cứu nhưng thực tiễn ở Việt Nam cho thấy một số công trình nghiên cứu mặc dù có sự nỗ lực rất lớn nhưng vẫn cảm thấy bối rối và gặp nhiều khó khăn khi vận dụng các phương pháp nghiên cứu khoa học, nhất là việc áp dụng các mô hình kinh tế lượng. 1
Vì vậy, đôi lúc các nhà nghiên cứu thường ngộ nhận, tiếp cận định lượng là phải dùng các mô hình kinh tế lượng, điều này đúng nhưng chưa đủ . Mô hình định lượng được hình thành trên những nền tảng lý thuyết kinh tế học nào? Nghiên cứu khoa học không thể bắt nguồn từ chân không, không có sự kế thừa của các nghiên cứu đã có từ trước, nếu thiếu kiến thức này sẽ không thể có mô hình định lượng ngược lại có lý thuyết nhưng nếu thiếu kỹ năng sử dụng các phương pháp định lượng thì các nhà nghiên cứu cũng khó có thể tiếp cận được mục tiêu nghiên cứu theo đúng bản chất của nó. Xuất phát điểm dựa trên quan điểm xuyên suốt này từ những dữ liệu và kết quả phân tích chưa được kiểm định theo đúng chuẩn mực khoa học cũng như chưa vận dụng và tiếp thu những thành tựu của các công trình nghiên cứu trước đó. Chính vì thế, nghiên cứu này qua nhiều năm tích lũy, cũng như qua việc tham khảo các tài liệu trong nước, ngoài nước và kết quả nghiên cứu thực nghiệm gần đây cho thấy thực tiễn giờ đây các quốc gia nói chung và các địa phương nói riêng trước khi tham gia vào thị trường cạnh tranh du lịch có hiệu quả thì trước hết phải đánh giá được năng lực cạnh tranh và tạo dựng được nền tảng năng lực cạnh tranh mạnh và bền vững đã đúc kết vấn đề để hình thành đề tài nghiên cứu ở cấp độ tỉnh đó là: “ Nghiên cứu mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch”. 2. Mục đích của luận án Mục tiêu nghiên cứu cần đạt được là xây dựng mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch với mục đích đánh giá năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch. 3. Nhiệm vụ, đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu a) Nhiệm vụ nghiên cứu: Tổng hợp cơ sở lý thuyết, xây dựng mô hình, Kiểm định mô hình, Kết luận và khuyến nghị; b) Đối tượng nghiên cứu: Năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch; c) Phạm vi nghiên cứu: Về không gian là cấp tỉnh và về thời gian trong giai đoạn từ năm 2005 đến 2014, tầm nhìn giới hạn đến năm 2030. 2
4. Phƣơng pháp nghiên cứu Phương pháp nghiên cứu sử dụng trong khuôn khổ nghiên cứu này bao gồm phương pháp nghiên cứu phối hợp giữa phương pháp tổng hợp, so sánh, chuyên gia, điều tra xã hội học, định tính, định lượng, thống kê, mô tả thông qua các phần mềm xử lý dữ liệu SPSS và AMOS trong việc nhận diện các yếu tố cấu thành và tác động đến năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch được tiếp cận theo hướng lý thuyết trước và kiểm định sau, cụ thể: a) Nghiên cứu sơ bộ định tính: Tập hợp các nghiên cứu năng lực cạnh tranh ở các cấp độ trong lĩnh vực du lịch Việt Nam và Thế giới thiết lập bộ tiêu chí xây dựng mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch ban đầu; b) Nghiên cứu sơ bộ định lượng: Thông qua khảo sát các chuyên gia Việt Nam thiết lập bộ tiêu chí xây dựng mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch chính thức; c) Nghiên cứu chính thức định lượng: Thông qua khảo sát các doanh nghiệp du lịch tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu kiểm định mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch. 5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài a) Ý nghĩa khoa học 1) Tổng hợp khoa học các khái niệm và các mô hình năng lực cạnh tranh ở các cấp độ trong các lĩnh vực du lịch trên Thế giới và ở Việt Nam đã mở rộng các bằng chứng lý thuyết và thực nghiệm mới về các mối quan hệ cấu trúc giữa các yếu tố có thuộc tính cạnh tranh làm cơ sở thiết lập bộ tiêu chí đánh giá năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch ban đầu bao gồm 4 yếu tố chính và 32 yếu tố thành phần; 2) Phân tích, so sánh, chọn lọc trên cơ sở bộ tiêu chí ban đầu, xác định chính xác các nguồn lực cốt lõi đóng vai trò trung tâm và có ý nghĩa duy nhất thiết lập bộ tiêu chí xây dựng mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch Việt Nam bao gồm 4 nhóm yếu tố chính và 20 yếu tố thành phần; 3) Kiểm định thực tế khách quan mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch Việt Nam tại tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu cho kết quả 4 nhóm yếu tố chính và 16 yếu tố thành phần đã được đánh giá có tính khoa học và xếp hạng mức độ cạnh tranh phù hợp thực tế lẫn thực tiễn. 3
b) Ý nghĩa thực tiễn 1) Có thể nói đây là nghiên cứu theo cách tiếp cận ứng dụng, những vấn đề nghiên cứu, luận cứ khoa học, mô hình định tính, mô hình định lượng, phần mềm ứng dụng tưởng chừng rắc rối, phức tạp, đa diện, đa chiều đã được trình bày thật rõ ràng, đơn giản, mạch lạc, trong sáng, súc tích, khái quát và hệ thống giúp cho người đọc có thể tự ứng dụng trong những tình huống cụ thể để kiểm tra mức độ tiếp thu kỹ năng phân tích và kiểm định của mình. 2) Cách tổ chức và kết cấu của nghiên cứu theo trình tự logic chặt chẽ, vừa mang tính hàn lâm, vừa mang tính thực tiễn. Nội dung nghiên cứu vừa thể hiện những vấn đề cơ bản của nghiên cứu định tính và nghiên cứu định lượng, vừa thể hiện tính triết lý khoa học và các khả năng ứng dụng thực tiễn của các lý thuyết hiện đại về phương pháp luận, về thiết kế nghiên cứu, thang đo, mô hình nghiên cứu và xử lý dữ liệu giúp các bên liên quan du lịch có cách nhìn đầy đủ và toàn diện về một phương pháp tiếp cận và đo lường các yếu tố trong mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch. 3) Cùng với tính mới, chặt chẽ về cách bố cục và tư duy sáng tạo, nghiên cứu mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch sẽ rất hữu ích không chỉ cho quốc gia Việt Nam nói chung và các địa phương nói riêng có thêm một công cụ quản lý và điều hành ngành du lịch mà còn là một tài liệu tham khảo rất tốt cho các nhà nghiên cứu và những ai quan tâm đến năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch. 6. Những kết quả đạt đƣợc và điểm mới của luận án Mô hình nghiên cứu đã xác định một tập hợp các yếu tố có thể được sử dụng trong khuôn khổ tổng thể đánh giá năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch là tạo ra một giới hạn các yếu tố có ý nghĩa và hữu ích đo lường năng lực cạnh tranh trong lĩnh vực du lịch theo thời gian để hướng dẫn trong việc lựa chọn chính sách, lập kế hoạch, xây dựng chiến lược phát triển du lịch và tầm nhìn tương lai cho quốc gia Việt Nam nói chung và cho các địa phương nói riêng và xa hơn nữa có thể sẽ được lặp lại trên toàn cầu, cụ thể: 4
Thứ nhất, nghiên cứu dựa vào việc tổng hợp khoa học các khái niệm và các mô hình liên quan kết hợp với khung phân tích năng lực cạnh tranh của M.Porter đã tìm được 6 mô hình ở các cấp độ khác nhau có dáng dấp tương tự như mô hình kim cương của M.Porter đánh giá năng lực cạnh tranh du lịch, thực hiện so sánh có điều kiện đối với các yếu tố thành phần được chọn, phải ít nhất có trong 2 mô hình và các nhóm yếu tố chính, phải ít nhất có trong 4 mô hình. Kết quả có 32 yếu tố thành phần và 4 nhóm yếu tố chính đủ điều kiện thiết lập bộ tiêu chí đánh giá năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch ban đầu. Thứ hai, tiến hành lựa chọn quốc gia để xây dựng bộ tiêu chí chính thức thông qua việc đánh giá tiềm năng, thực trạng, kết quả, hạn chế và định hướng nâng cao năng lực cạnh tranh du lịch Việt nam, cho thấy Việt Nam có những điều kiện phát triển du lịch khá phù hợp với nội hàm và ý nghĩa của các yếu tố trong bộ tiêu chí đã được thiết lập ban đầu. Vì vậy, nghiên cứu đã chính thức chọn Việt Nam làm quốc gia để xây dựng bộ tiêu chí chính thức dựa vào việc khảo sát ý kiến đánh giá của các chuyên gia đối với bộ tiêu chí ban đầu với thang điểm 10, một số yếu tố dưới 5 điểm không đạt yêu cầu đã bị loại bỏ và số còn lại đạt yêu cầu, tuy nhiên được rà soát điều chỉnh tên gọi cho phù hợp với ngành du lịch Việt Nam. Thứ ba, kết quả đánh giá của các chuyên gia Việt Nam, đã gạn lọc được 20 yếu tố thành phần và 4 nhóm yếu tố chính thiết lập bộ tiêu chí đánh giá năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch chính thức. Căn cứ bộ tiêu chí chính thức hình thành 4 câu hỏi nghiên cứu và 4 giả thuyết cũng được nêu ra để cố gắng xác định các mối quan hệ cấu trúc giữa 4 nhóm yếu tố chính được đo lường thông qua 20 yếu tố thành phần làm cơ sở đề xuất xây dựng mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch phỏng theo mô hình kim cương của M.Porter. Thứ tư, tiến hành lựa chọn địa phương ở Việt Nam để kiểm định mô hình thông qua việc đánh giá tiềm năng, thực trạng, kết quả, hạn chế và định hướng nâng cao năng lực cạnh tranh du lịch Bà Rịa – Vũng Tàu, đã minh chứng được Bà Rịa – Vũng Tàu là một tỉnh điển hình và nổi trội về phát triển du lịch nên khá phù hợp với nội hàm và ý nghĩa của các yếu tố trong bộ tiêu chí đã được thiết lập chính thức có thể nhân rộng sang các tỉnh khác có những đặc điểm tương tự. Do đó, Bà Rịa – Vũng Tàu đã được chọn là địa phương để kiểm định mô hình. 5