Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Phát triển nông nghiệp các tỉnh trung du miền núi phía Bắc Việt Nam theo hướng bền vững

Chia sẻ: Na Na | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:172

Thêm vào BST

Báo xấu

178
lượt xem 56
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trên cơ sở hệ thống hoá những vấn đề lý luận về phát triển bền vững nói chung, phát triển bền vững nông nghiệp nói riêng, luận án vận dụng để phân tích, đánh giá thực trạng phát triển nông nghiệp các tỉnh trung du miền núi phía Bắc theo hướng bền vững trong những năm đã qua và đề xuất giải pháp thúc đẩy nông nghiệp của vùng phát triển nhanh theo hướng bền vững giai đoạn từ nay đến năm 2020.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Phát triển nông nghiệp các tỉnh trung du miền núi phía Bắc Việt Nam theo hướng bền vững

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ KẾ HOẠCH VÀ ĐẦU TƯ VIỆN CHIẾN LƯỢC PHÁT TRIỂN --------------------- NGUYỄN THANH HẢI ph¸t triÓn n«ng nghiÖp c¸c tØnh trung du miÒn nói phÝa b¾c viÖt nam theo h-íng bÒn v÷ng CHUYÊN NGÀNH: KINH TẾ PHÁT TRIỂN MÃ SỐ: 62.31.01.05 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: - GS.TSKH. LÊ DU PHONG - PGS.TS. PHẠM NGỌC LINH HÀ NỘI, NĂM 2014
i LỜI CAM ĐOAN Nghiên cứu sinh cam đoan trong luận án này: - Các thông tin, số liệu trích dẫn được trình bày theo đúng quy định. - Các thông tin, số liệu sử dụng là trung thực, xác đáng, tin cậy, có căn cứ. - Những luận cứ, phân tích, đánh giá, kiến nghị được trình bày trong luận án là nghiên cứu và quan điểm cá nhân riêng của nghiên cứu sinh. Không sao chép nguyên văn của bất kỳ tài liệu nào đã được công bố. Nghiên cứu sinh cam đoan đây là công trình nghiên cứu độc lập và hoàn toàn chịu trách nhiệm về nội dung của luận án. Tác giả luận án
ii LỜI CÁM ƠN Trong quá trình thực hiện đề tài luận án “Phát triển nông nghiệp các tỉnh trung du miền núi phía Bắc Việt Nam theo hướng bền vững”, tôi đã nhận được sự giúp đỡ nhiệt tình và tạo điều kiện của ban lãnh đạo, các nhà khoa học, cán bộ, chuyên viên của viện Chiến lược phát triển, bộ Kế hoạch và Đầu tư, tập thể Ban giám hiệu, khoa sau Đại học trường Đại học Kinh tế Quốc dân. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới GS.TSKH.Lê Du Phong, PGS.TS Phạm Ngọc Linh, những người Thầy đã trực tiếp hướng dẫn tôi thực hiện luận án. Tôi xin cám ơn các nhà khoa học đã có những ý kiến, nhận xét, phản biện giúp đỡ tôi hoàn thiện đề tài luận án này. Tôi xin cám ơn các cơ quan, đơn vị, các cá nhân đã hỗ trợ cung cấp các thông tin, số liệu giúp tôi hoàn thành đề tài nghiên cứu. Tôi xin chân thành cám ơn TU-HĐND-UBND tỉnh Phú Thọ, bạn bè, đồng nghiệp của tôi đang công tác tại huyện Ủy, HĐND, UBND huyện Đoan Hùng, tỉnh Phú Thọ và các cơ quan liên quan đã tạo điều kiện thuận lợi và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện và hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành cám ơn gia đình đã động viên, khích lệ tôi trong xuốt quá trình học tập và nghiên cứu. Tác giả luận án
iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .................................................................................................................. i LỜI CÁM ƠN.......................................................................................................................ii MỤC LỤC ...........................................................................................................................iii BẢNG CHỮ VIẾT TẮT ..................................................................................................... vi DANH MỤC BẢNG...........................................................................................................vii DANH MỤC HÌNH ..........................................................................................................viii LỜI NÓI ĐẦU ...................................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1 ........................................................................................................................ 10 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU TRONG VÀ ............................................ 10 NGOÀI NƯỚC CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI ............................................................ 10 1.1. Những nghiên cứu của thế giới .................................................................................. 10 1.2. Các nghiên cứu trong nước ........................................................................................ 12 CHƯƠNG 2 ....................................................................................................................... 28 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN ................................................................................ 28 VỀ PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP BỀN VỮNG .......................................................... 28 2.1. Những nhận thức cơ bản về phát triển bền vững .................................................... 28 2.2. Phát triển nông nghiệp bền vững .............................................................................. 31 2.2.1. Nông nghiệp và đặc điểm của sản xuất nông nghiệp.............................................. 31 2.2.2. Phát triển nông nghiệp bền vững và các tiêu chí đánh giá .................................... 35 2.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển bền vững sản xuất nông nghiệp ...................... 43 2.4. Kinh nghiệm phát triển bền vững nông nghiệp của một số nước và vùng lãnh thổ trên thế giới......................................................................................................................... 46 2.4.1. Kinh nghiệm của Hà Lan ......................................................................................... 46 2.4.2. Kinh nghiệm Hàn Quốc............................................................................................ 53 2.4.3. Kinh nghiệm của Thái Lan ...................................................................................... 59 2.4.4. Kinh nghiệm của Trung Quốc ................................................................................. 61 2.4.5. Những bài học có thể rút ra cho Việt Nam nói chung, cho các tỉnh trung du miền núi phía Bắc nói riêng về phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững ........................ 63 CHƯƠNG 3 ........................................................................................................................ 66 THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP THEO HƯỚNG BỀN VỮNG Ở CÁC TỈNH TRUNG DU MIỀN NÚI PHÍA BẮC GIAI ĐOẠN 2000- 2012 ................ 66 3.1. Đặc điểm tự nhiên, kinh tế, xã hội của các tỉnh trung du miền núi phía Bắc ảnh hưởng đến phát triển bền vững nông nghiệp .................................................................. 66 3.1.1. Đặc điểm tự nhiên ..................................................................................................... 66 3.1.2. Đặc điểm kinh tế ....................................................................................................... 70 3.1.3. Đặc điểm xã hội ........................................................................................................ 71 3.2. Thực trạng phát triển sản xuất nông nghiệp các tỉnh trung du miền núi phía Bắc giai đoạn 2000- 2012 .......................................................................................................... 72 3.2.1. Sản xuất nông nghiệp có sự tăng trưởng liên tục và khá ổn định ......................... 73
iv 3.2.2. Ngành trồng trọt phát triển đều qua các năm ......................................................... 74 3.2.3. Ngành chăn nuôi của các địa phương trong vùng đã từng bước phát triển theo hướng sản xuất hàng hoá ................................................................................................... 79 3.2.4. Ngành lâm nghiệp đã được các tỉnh trong vùng quan tâm phát triển ................... 81 3.2.5. Thuỷ sản cũng đã được các tỉnh vùng trung du miền núi phía Bắc quan tâm phát triển ...................................................................................................................................... 83 3.2.6. Các hình thức tổ chức sản xuất nông nghiệp.......................................................... 85 3.3. Đánh giá tính bền vững của phát triển nông nghiệp ở các tỉnh trung du miền núi phía Bắc Việt Nam thời gian qua ..................................................................................... 87 3.3.1. Bền vững về kinh tế .................................................................................................. 87 3.3.2. Bền vững về mặt xã hội ............................................................................................ 96 3.3.3. Bền vững về môi trường ......................................................................................... 101 3.4. Đánh giá các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững ở các tỉnh trung du miền núi phía Bắc ................................................................. 105 CHƯƠNG 4 ...................................................................................................................... 112 GIẢI PHÁP NÂNG CAO TÍNH BỀN VỮNG ĐỐI VỚI ............................................. 112 PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP Ở CÁC TỈNH TRUNG DU ...................................... 112 MIỀN NÚI PHÍA BẮC ĐẾN NĂM 2020 ....................................................................... 112 4.1. Dự báo tình hình thế giới và trong nước có thể tác động đến phát triển bền vững sản xuất nông nghiệp ở các tỉnh vùng trung du miền núi phía Bắc đến năm 2020 ... 112 4.1.1. Bối cảnh quốc tế...................................................................................................... 112 4.1.2. Bối cảnh trong nước ............................................................................................... 114 4.1.3. Bối cảnh của vùng .................................................................................................. 116 4.2. Những quan điểm chủ yếu cần được quán triệt trong phát triển nông nghiệp các tỉnh vùng trung du miền núi phía Bắc theo hướng bền vững đến năm 2020 ............. 118 4.3. Những định hướng chủ yếu phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững ở các tỉnh vùng trung du miền núi phía Bắc đến năm 2020. ................................................. 120 4.3.1. Đối với ngành trồng trọt ......................................................................................... 120 4.3.2. Đối với ngành chăn nuôi ........................................................................................ 122 4.3.3. Đối với ngành lâm nghiệp ...................................................................................... 123 4.3.4. Đối với ngành thuỷ sản........................................................................................... 124 4.4. Những giải pháp chủ yếu phát triển nông nghiệp ở các tỉnh vùng trung du miền núi phía Bắc theo hướng bền vững đến năm 2020 ........................................................ 124 4.4.1. Tập trung làm tốt công tác quy hoạch phát triển nông nghiệp trên địa bàn toàn vùng cũng như ở từng địa phương trong vùng. .............................................................. 125 4.4.2. Xây dựng các vùng chuyên canh sản xuất hàng hoá ở các tỉnh hoặc liên tỉnh có lợi thế ................................................................................................................................. 126 4.4.3. Xây dựng cơ sở vật chất kỹ thuật phục vụ cho phát triển sản xuất của toàn vùng, cũng như của từng tỉnh trong vùng ................................................................................. 128 4.4.4. Lựa chọn hình thức tổ chức sản xuất nông nghiệp phù hợp với điều kiện và đặc điểm của vùng trung du miền núi phía Bắc .................................................................... 129
v 4.4.5. Lựa chọn phương thức canh tác phù hợp với điều kiện của vùng trung du miền núi phía Bắc nói chung, của từng tỉnh trong vùng nói riêng ......................................... 132 4.4.6. Ứng dụng các tiến bộ mới của khoa học và công nghệ vào sản xuất nông nghiệp của các địa phương trong vùng ........................................................................................ 133 4.4.7. Đầu tư thoả đáng cho việc đào tạo, bồi dưỡng nguồn nhân lực phục vụ sản xuất nông nghiệp của vùng ...................................................................................................... 135 4.4.8. Đầu tư phát triển các loại dịch vụ hỗ trợ phát triển nông nghiệp ........................ 137 4.4.9. Mở rộng thị trường tiêu thụ các loại nông sản hàng hoá do người dân trong vùng làm ra ................................................................................................................................. 139 4.4.10. Giải quyết có hiệu quả vấn đề an sinh xã hội cho người nông dân ................... 140 4.4.11. Mạnh dạn điều chỉnh một số chính sách đối với vùng dân tộc miền núi nói chung với sản xuất nông nghiệp nói riêng ...................................................................... 142 KẾT LUẬN ....................................................................................................................... 144 CÁC CÔNG TRÌNH TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ ........................................................... 146 CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ................................................................................. 146 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................... 147 PHỤ LỤC.......................................................................................................................... 151 Phụ lục số 1: Năng suất, sản lượng lúa của các địa phương vùng trung du ...................... 151 và miền núi phía Bắc giai đoạn 2000- 2012 ...................................................................... 151 Phụ lục số 2: Năng suất và sản lượng ngô của các địa phương ......................................... 153 vùng trung du và miền núi phía Bắc giai đoạn 2000- 2012 ............................................... 153 Phụ lục số 3: Thực trạng phát triển ngành chăn nuôi các tỉnh vùng .................................. 155 trung du miền núi phía Bắc giai đoạn 2000-2012 .............................................................. 155 Phụ lục số 4: Hoa hồng pháp giữa núi rừng Sapa .............................................................. 158 Phụ lục số 5: Trồng vải thiều Lục Ngạn ............................................................................ 159 Phụ lục số 6: Phát triển nuôi bò tại Mộc Châu .................................................................. 160 Phụ lục số 7: Đề án phát triển trồng dược liệu tại Hà Giang ............................................. 161
vi BẢNG CHỮ VIẾT TẮT CHND Cộng hòa nhân dân EU Cộng đồng Châu Âu GDP Tổng sản phẩm quốc nội FAO Tổ chức lương thực và nông nghiệp của Liên Hợp Quốc LĐ Lao động NCS Nghiên cứu sinh NSBQV Năng suất bình quân vùng NXB Nhà xuất bản IUNC Hiệp hội bảo tồn thiên nhiên và tài nguyên thiên nhiên Quốc tế PTBV Phát triển bền vững SWOT Điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức WTO Tổ chức thương mại thế giới UNDP Chương trình phát triển Liên hợp quốc VNĐ Việt Nam Đồng XB Xuất bản WCED Hội đồng thế giới về môi trường và phát triển của Liên hợp Quốc
vii DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1: Vị thế của hàng nông sản Hà Lan trên thị trường thế giới ...................47 Bảng 3.1: Khái quát tình hình cơ bản của các địa phương vùng trung du miền núi phía Bắc năm 2012 .........................................................................69 Bảng 3.2: Lượng lương thực có hạt tính bình quân đầu người của vùng Trung du miền núi phía Bắc giai đoạn 2000-2012 ..........................................76 Bảng 3.3: Giá trị sản phẩm trồng trọt thu được trên 1 ha đất trồng trọt của các tỉnh vùng trung du miền núi phía Bắc ..................................................78 Bảng 3.4: Giá trị sản xuất thuỷ sản của các tỉnh vùng Trung du và miền núi phía Bắc giai đoạn 2000-2010 (giá 1994).............................................84 Bảng 3.5: Thực trạng tổ chức sản xuất Nông nghiệp của vùng trung du miền núi phía Bắc ..........................................................................................86 Bảng 3.6: Năng suất, sản lượng lúa và ngô vùng trung du miền núi phía Bắc giai đoạn 2000-2012 .............................................................................89 Bảng 3.7: Giá trị sản phẩm trồng trọt và nuôi trồng thủy sản tính trên một ha của các địa phương vùng trung du miền núi phía Bắc giai đoạn 2008-2011 ............................................................................................. 90 Bảng 3.8: Giá trị sản xuất lâm nghiệp tính trên 1 ha của các tỉnh vùng Trung du miền núi phía Bắc năm 2010 ......................................................... 944 Bảng 3.9: Thu nhập bình quân đầu người 1 tháng của các địa phương vùng trung du miền núi phía Bắc ................................................................. 966 Bảng 3.10: Tỷ lệ hộ nghèo ở các địa phương vùng Trung du và miền núi phía Bắc từ năm 2006-2011 ........................................................................ 977 Bảng 3.11: Kết quả phát triển giáo dục và đào tạo của vùng Trung du và miền núi phía Bắc giai đoạn 2000-2012 ...................................................... 988 Bảng 3.12: Diện tích rừng bị cháy ở các tỉnh Trung du và miền núi phía Bắc giai đoạn 2000-2012 ...........................................................................104
viii DANH MỤC HÌNH Hình 2.1 : Ba trụ cột của phát triển bền vững ........................................................29 Hình 3.1: Diện tích các tỉnh vùng trung du miền núi phía Bắc .......................... 677 Hình 3.2 : Giá trị sản xuất nông- lâm- thuỷ sản vùng Trung du và miền núi phía Bắc giai đoạn 2000-2010 ..............................................................73 Hình 3.3: Giá trị sản xuất lâm nghiệp của các tỉnh vùng Trung du và miền núi phía Bắc giai đoạn 2000-2012 - (giá năm 1994 - năm 2012 theo giá 2010) ............................................................................. 83 Hình 3.4: Giá trị sản xuất nông nghiệp vùng Trung du miền núi phía Bắc giai đoạn 2000-2010 (giá 1994)* .................................................................88 Hình 3.5: Tốc độ tăng trưởng của nông nghiệp vùng trung du miền núi phía Bắc giai đoạn 2000-2010 ......................................................................89 Hình 3.6: Năng suất lúa và ngô của các vùng giai đoạn 2000-2012 ....................92 Hình 3.7: Giá trị sản phẩm trồng trọt và thủy sản thu được trên 1ha của các vùng trong cả nước năm 2008 - 2011 ................................................. 933 Hình 3.8: Cơ cấu sản xuất nông nghiệp vùng Trung du và miền núi phía Bắc giai đoạn 2000-2010 ........................................................................... 955
1 LỜI NÓI ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trung du miền núi phía Bắc là vùng có núi non hùng vĩ nhất Việt Nam, là nơi có đông đồng bào các dân tộc thiểu số sinh sống nhất đất nước (35/54 dân tộc) và cũng là nơi có đường biên giới trên bộ rất dài với hai nước: Cộng hoà Nhân dân (CHND) Trung Hoa (trên 1500 km) và Cộng hoà Dân chủ Nhân dân (CHDCND) Lào (560 km). Chính vì vậy, Trung du miền núi phía Bắc là địa bàn có vị trí đặc biệt quan trọng trong phát triển kinh tế xã hội, gìn giữ môi trường và bảo đảm an ninh quốc phòng của đất nước. Thấy rõ vị trí quan trọng của vùng trung du miền núi phía Bắc trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ tổ quốc, nên trong những năm vừa qua, đặc biệt là từ khi thực hiện đường lối đổi mới đến nay, Đảng Cộng sản Việt Nam và Chính phủ Việt Nam luôn quan tâm đến việc đầu tư phát triển mọi mặt đối với vùng này. Nhờ đó, kinh tế của toàn vùng đã có sự phát triển khá nhanh, đời sống vật chất và tinh thần của đồng bào các dân tộc sinh sống trong vùng đã có sự cải thiện đáng kể, đặc biệt là các mặt: ăn, ở, đi lại, học tập, điện, nước sinh hoạt và nghe nhìn, an ninh quốc phòng trên địa bàn cơ bản được giữ vững. Song do là vùng núi cao, địa hình bị chia cắt phức tạp, cơ sở hạ tầng thấp kém, dân cư sống phân tán và trình độ dân trí còn quá thấp, nên kinh tế của vùng dù đã có phát triển khá, nhiều lĩnh vực sản xuất kinh doanh mới được hình thành và phát triển, đáng chú ý là các ngành công nghiệp, thương mại và dịch vụ, nhưng ngành sản xuất rộng lớn nhất, quan trọng nhất vẫn là ngành nông nghiệp. Sản xuất nông nghiệp, trong đó quan trọng nhất là các hoạt động trồng trọt, chăn nuôi và lâm nghiệp vẫn là lĩnh vực chính giải quyết việc làm, thu nhập và bảo đảm đời sống cho đại bộ phận lao động và dân cư trong vùng. Tuy nhiên, hiện tại sản xuất nông nghiệp của vùng trung du miền núi phía Bắc đang đứng trước những thách thức hết sức nghiêm trọng trong sự phát triển, đó là: - Thứ nhất, đất sản xuất nông nghiệp ít, chỉ có 1.570.600 ha, chiếm 15,13%
2 diện tích đất sản xuất nông nghiệp của cả nước, nhưng phân bố rất phân tán trên nhiều cấp độ địa hình khác nhau và độ màu mỡ của đất khá thấp. Điều đáng nói là diện tích đất sản xuất nông nghiệp của vùng không ngừng bị suy giảm về số lượng do việc chuyển đổi mục đích sử dụng (phát triển công nghiệp, nhất là thuỷ điện, khai thác hầm mỏ; phát triển thương mại, du lịch, dịch vụ và phát triển đô thị), và suy giảm về chất lượng do bị xói mòn và rửa trôi vì mưa lũ tác động. - Thứ hai, vùng trung du miền núi phía Bắc có diện tích đất lâm nghiệp lớn nhất trong các vùng của cả nước (5.662.700 ha, chiếm 34,79% diện tích đất lâm nghiệp của cả nước). Rừng của vùng trung du miền núi phía Bắc không chỉ là nơi bảo vệ nguồn đất, nguồn nước, điều hoà khí hậu cho vùng này, mà còn cho cả vùng Đồng bằng Bắc bộ. Thế nhưng, điều hết sức đáng quan ngại là diện tích rừng của vùng bị giảm hết sức nhanh trong những năm gần đây, có tỉnh như Sơn La độ che phủ của rừng chỉ còn trên 10%. - Thứ ba, vùng trung du miền núi phía Bắc là vùng có nguồn tài nguyên nước rất phong phú (sông, suối, ao, hồ nhiều), song do việc sử dụng không hợp lý nên hiện nay nguồn nước phục vụ cho sản xuất nông nghiệp trên địa bàn đang hết sức khó khăn. Nguồn tài nguyên nước trên địa bàn ngày càng cạn kiệt và ô nhiễm nặng. - Thứ tư, do nhiều lý do khách quan và chủ quan mang lại, như: phát triển theo chiều rộng, chạy theo lợi ích trước mắt, hiểu biết hạn chế .v.v, nên trong sản xuất nông nghiệp, người dân đã dùng các loại phân hoá học, các loại thuốc bảo vệ thực vật cho các loại cây trồng, các loại thuốc phòng trừ dịch bệnh cho các loài vật nuôi, các loại hoá chất trong bảo vệ, cất trữ nông sản.v.v, không đúng quy định đã làm cho đất đai, nguồn nước của vùng bị ô nhiễm và huỷ hoại khá nặng, ảnh hưởng lớn đến sản xuất nông nghiệp của vùng trong tương lai. - Thứ năm, cùng với sự thấp kém, sự lạc hậu của kết cấu hạ tầng kinh tế-xã hội toàn vùng nói chung, cơ sở vật chất kỹ thuật phục vụ sản xuất nông nghiệp của vùng nói riêng, thì điều hết sức đáng lo ngại của nông nghiệp vùng này là phương thức sản xuất còn hết sức lạc hậu. Tổ chức theo hộ gia đình và dựa trên phương thức quảng canh là chính.
3 - Thứ sáu, hoạt động sản xuất nông nghiệp của vùng dựa vào sức lao động của con người là chính, song người lao động ở trình độ mọi mặt, nhất là trình độ hiểu biết về khoa học kỹ thuật nông nghiệp khá hạn chế, thu nhập và đời sống tuy có khá hơn trước, những vẫn thuộc loại thấp nhất trong cả nước. - Thứ bảy, vùng có biên giới chung với Trung Quốc trên 1500 km, một thị trường có trên 1,3 tỷ người là một lợi thế không nhỏ trong việc tiêu thụ các loại nông sản làm ra. Tuy nhiên, Trung Quốc là một thị trường hết sức phức tạp, sức ép của họ đối với sự phát triển nông nghiệp của vùng là hoàn toàn không nhỏ, nhất là trong tương lai. Những khó khăn, thách thức nêu trên cho thấy nếu cứ tiếp tục duy trì phương thức phát triển nông nghiệp vùng trung du miền núi phía Bắc như hiện nay chắc chắn sẽ mang lại cho vùng nói riêng và đất nước nói chung những hậu quả hết sức nghiêm trọng về nhiều mặt. Xuất phát từ đó, nghiên cứu sinh (NCS) chọn vấn đề “Phát triển nông nghiệp các tỉnh trung du miền núi phía Bắc Việt Nam theo hướng bền vững” làm đề tài luận án Tiến sĩ kinh tế của mình. 2. Mục tiêu nghiên cứu của luận án Mục tiêu tổng quát: Trên cơ sở hệ thống hoá những vấn đề lý luận về phát triển bền vững nói chung, phát triển bền vững nông nghiệp nói riêng, luận án vận dụng để phân tích, đánh giá thực trạng phát triển nông nghiệp các tỉnh trung du miền núi phía Bắc theo hướng bền vững trong những năm đã qua và đề xuất giải pháp thúc đẩy nông nghiệp của vùng phát triển nhanh theo hướng bền vững giai đoạn từ nay đến năm 2020. Mục tiêu cụ thể: - Trình bày rõ lý luận về phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững. - Phân tích, đánh giá đúng thực trạng phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững ở các tỉnh trung du miền núi phía Bắc Việt Nam thời gian qua.
4 - Đề xuất quan điểm, định hướng và giải pháp chủ yếu thúc đẩy nông nghiệp các tỉnh trung du miền núi phía Bắc Việt Nam phát triển theo hướng bền vững tới năm 2020. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án Đối tượng nghiên cứu của luận án là phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững. Trong đó, nông nghiệp được hiểu theo nghĩa rộng là gồm: nông nghiệp, lâm nghiệp và thuỷ sản. Tuy nhiên, do điều kiện của vùng trung du miền núi phía Bắc Việt Nam diện tích mặt nước không nhiều, ngành thuỷ sản có vị trí khá hạn chế, nên luận án tập trung nghiên cứu các hoạt động thuộc lĩnh vực trồng trọt, chăn nuôi và lâm nghiệp là chính. Phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững được hiểu là sản xuất nông nghiệp phù hợp với điều kiện tự nhiên của vùng, đạt hiệu quả cao, mang lại thu nhập tốt cho người lao động và bảo vệ được môi trường sinh thái. Tuy nhiên, do những hạn chế về liệu, nên mảng xã hội và môi trường luận án cũng chỉ có thể đề cập được ở một mức độ nhất định, không thể bảo đảm như những gì lý luận đã nêu ra. Về phạm vi không gian: luận án tiến hành nghiên cứu ở 14 tỉnh của vùng (có so sánh với các vùng khác trong nước). Trong nghiên cứu, luận án nghiên cứu phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững của toàn vùng trung du miền núi phía Bắc và nhìn từ khía cạnh của kinh tế phát triển, không nghiên cứu sâu từng địa phương cũng như từng sản phẩm cụ thể. Về phạm vi thời gian: luận án tiến hành nghiên cứu, đánh giá thực trạng phát triển nông nghiệp ở các tỉnh trung du miền núi phía Bắc trong giai đoạn 2000-2012 và về đề xuất các giải pháp nâng cao tính bền vững của nông nghiệp cho vùng đến đến năm 2020. 4. Về cách tiếp cận và các phương pháp nghiên cứu Cách tiếp cận nghiên cứu: Để giải quyết thành công các mục tiêu và nội dung nghiên cứu đã đề ra, NCS
5 sử dụng các cách tiếp cận nghiên cứu sau đây: - Thứ nhất, đi từ lý luận đến thực tiễn. Tức là từ khái niệm, nội dung, các tiêu chí đánh giá về phát triển nông nghiệp đã được các nhà khoa học đúc kết và được cộng đồng quốc tế thừa nhận, tiến hành xem xét, đánh giá thực trạng phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững của các tỉnh trung du miền núi phía Bắc Việt Nam, rút ra những mặt thành công cũng như những mặt còn hạn chế và nguyên nhân chủ yếu của thực trạng đó. Từ đó có được những đề xuất có cơ sở khoa học, có tính khả thi cho việc phát triển nông nghiệp của vùng theo hướng bền vững trong giai đoạn tới. - Thứ hai, đi từ vĩ mô đến vi mô. Tức là xuất phát từ các chủ trương, chính sách của Đảng cộng sản Việt Nam và Chính phủ Việt Nam về phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững để xem xét, đánh giá việc triển khai thực hiện của các địa phương, các cơ sở sản xuất và người dân như thế nào. - Thứ ba, đi từ thực tiễn tới lý luận, từ vi mô đến vĩ mô. Tức là từ thực tiễn phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững của các địa phương vùng trung du miền núi phía Bắc Việt Nam có thể đúc kết thành một số vấn đề để bổ sung cho lý luận về phát triển bền vững nông nghiệp nói chung, cũng như bổ sung, hoàn thiện các chủ trương, chính sách của Đảng và Chính phủ đối với vấn đề này. - Thứ tư, tiếp cận theo hướng liên ngành và liên vùng. Tức là nghiên cứu phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững ở các tỉnh vùng trung du miền núi phía Bắc phải được thực hiện trong mối quan hệ chặt chẽ với các ngành, các lĩnh vực khác trên địa bàn, cũng như với các vùng khác trong cả nước. - Thứ năm, tiếp cận theo hướng hệ thống là cách nhìn nhận vấn đề qua cấu trúc hệ thống, thứ bậc và động lực của chúng, đó là một tiếp cận toàn diện và động. Tiếp cận này giúp cho việc phân tích mối quan hệ biện chứng giữa các thành tố trong phát triển bền vững bao gồm kinh tế, xã hội và môi trường. - Thứ sáu, tiếp cận thể chế, tiếp cận này góp phần cho việc phân tích việc thực thi các chính sách, quy định của chính phủ từ đó xác định được các giải pháp phù hợp với đặc điểm riêng của vùng trung du miền núi phía Bắc, tạo được động lực cho phát triển.
6 Phương pháp nghiên cứu: Những phương pháp nghiên cứu chính được sử dụng trong luận án bao gồm: - Phương pháp thu thập số liệu: + Thu thập số liệu thông qua các tài liệu, báo cáo: Đây là các số liệu được thu thập qua các niêm giám thống kê, các báo cáo của các tỉnh trung du miền núi phía Bắc Việt Nam và các nghiên cứu liên quan đã được triển khai trên địa bàn. + Phương pháp điều tra, khảo sát thực tế: Để có cơ sở vững chắc cho việc phân tích, đánh giá đúng thực trạng phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững của các tỉnh trung du miền núi phía Bắc, từ đó có thể đề xuất được một số kiến nghị có cơ sở khoa học cho quá trình phát triển này trong tương lai, NCS đã tiến hành khảo sát thực tế tại một số địa bàn trong vùng có sự nổi trội trong phát triển nông nghiệp. + Phương pháp chuyên gia: Đây là hình thức thu thập thông tin thông qua việc tham khảo ý kiến của các nhà khoa học, nhà quản lý am hiểu về vấn nghiên cứu, cụ thể:  NCS đã gặp gỡ, trao đổi với một số đồng chí lãnh đạo Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn một số địa phương trong vùng như: Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Phú Thọ, tỉnh Bắc Giang, Thái Nguyên, Sơn La về thực trạng phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững của địa phương họ trong thời gian qua và những dự định cho tương lai về vấn đề này.  NCS cũng đã đến một số huyện có những sản phẩm nông nghiệp đặc sản và trong thực tiễn họ đã phát triển các sản phẩm đó khá tốt như: huyện Lục Ngạn tỉnh Bắc Giang (trồng vải); huyện Bắc Quang, tỉnh Hà Giang (trồng cam); huyện Mộc Châu. tỉnh Sơn La (nuôi bò, trồng hoa); huyện Sa Pa, tỉnh Lào Cai (trồng hoa, nuôi cá hồi, cá tầm) v.v. để tìm hiểu thực tế khai thác các lợi thế trong phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững của các địa phương này.  NCS cũng đã gặp gỡ, xin ý kiến của một số nhà khoa học, nhà quản lý am hiểu về phát triển bền vững đặc biệt là phát triển nông nghiệp bền vững ở Bộ Kế hoạch và
7 Đầu tư, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội, Đại học Kinh tế quốc dân v.v. Về các vấn đề có liên quan đến luận án của mình. + Phương pháp phân tích cây vấn đề và phân tích SWOT (điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức). Phương pháp phân tích cây vấn đề giúp cho NCS phân tích được gốc rễ của vấn đề ảnh hưởng đến phát triển bền vững (PTBV) tại các tỉnh trung du miền núi phía Bắc. Phân tích SWOT, giúp cho NCS phân tích được cụ thể về điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức từ đó đưa ra được những giải pháp phù hợp với điều kiện của đặc thù của vùng. - Phương pháp tổng hợp và xử lý số liệu: Luận án đã tổng hợp các lý luận, các nghiên cứu có liên quan đến phát triển bền vững, phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững nói chung, phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững đối với các tỉnh vùng trung du miền núi phía Bắc Việt Nam nói riêng. Phương pháp tổng hợp còn được sử dụng trong việc thu thập và xử lý các tài liệu thực tiễn có liên quan đến nội dung nghiên cứu của luận án. Việc tổng hợp các tư liệu được triển khai theo nhiều bước: + Tìm kiếm, tổng hợp các công trình nghiên cứu của các nhà khoa học, các tổ chức quốc tế trên thế giới nói về phát triển bền vững đối với một quốc gia, một vùng lãnh thổ, hoặc một ngành, một lĩnh vực kinh tế cụ thể. + Sưu tầm các công trình nghiên cứu của các nhà khoa học, các nhà quản lý, các Viện Nghiên cứu, các trường đại học ở Việt Nam đã được xuất bản nói về phát triển bền vững kinh tế - xã hội của đất nước nói chung hoặc phát triển bền vững đối với một vùng, một ngành hoặc một lĩnh vực nào đó nói riêng. + Sưu tầm các luận án tiến sĩ, luận văn thạc sĩ đã nghiên cứu đề cập đến các vấn đề có liên quan đến phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững ở các địa phương vùng trung du miền núi phía Bắc (phát triển các loại cây trồng, vật nuôi có ưu thế, phương thức tổ chức sản xuất nông nghiệp, đào tạo, bồi dưỡng kiến thức cho người nông dân. v.v.) + Tập hợp số liệu thống kê về phát triển nông nghiệp của cả nước nói chung
8 của từng tỉnh trên địa bàn vùng trung du miền núi phía Bắc nói riêng. Ngoài ra, NCS cũng đã cố gắng đến một số huyện trong vùng để thu thập một số tư liệu về phát triển nông nghiệp để phục vụ cho việc nghiên cứu, viết luận án. - Phương pháp phân tích số liệu: + Phương pháp biện chứng: Đây là phương pháp được sử dụng xuyên suốt luận án, đặc biệt khi phân tích về tác động qua lại giữa lĩnh vực kinh tế-xã hội và môi trường trong quá trình phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững, cũng như tác động của việc đầu tư các nguồn lực đến quá trình phát triển đó. Mặt khác, các tỉnh vùng trung du miền núi phía Bắc có quan hệ mật thiết với các tỉnh vùng đồng bằng sông Hồng và các tỉnh phía Nam của nước CHND Trung Hoa, các tỉnh phía Bắc của nước CHDCND Lào, nên cũng phải phân tích để thấy được tác động qua lại trong phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững của vùng này với các vùng phía trên như thế nào, từ đó có được những giải pháp hợp lý cho tương lai. + Phương pháp so sánh, lịch sử: Quá trình phát triển nông nghiệp của các tỉnh trung du miền núi phía Bắc theo hướng bền vững không chỉ được phân tích, so sánh, đối chiếu qua từng giai đoạn phát triển của bản thân vùng này, mà còn được so sánh với các địa phương, các vùng khác trong cả nước. 5. Những đóng góp chủ yếu của luận án - Luận án đã hệ thống hoá và làm rõ các khái niệm có liên quan đến phát triển bền vững nông nghiệp, đặc biệt là khái niệm, nội dung và các tiêu chí chủ yếu đánh giá. Trên cơ sở đó đã xây dựng được khung lý luận cho việc nghiên cứu thực trạng phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững ở các tỉnh trung du miền núi phía Bắc Việt Nam. - Đã vận dụng khung lý luận được xây dựng đánh giá đúng thực trạng phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững ở các tỉnh trung du miền núi phía Bắc Việt Nam giai đoạn từ năm 2000 đến nay. - Trên cơ sở dự báo bối cảnh trong nước và quốc tế có thể tác động đến phát
9 triển nông nghiệp các tỉnh trung du miền núi phía Bắc theo hướng bền vững giai đoạn từ nay đến năm 2020, luận án đã đưa ra hệ thống quan điểm, định hướng và giải pháp nhằm đẩy nhanh quá trình phát triển theo hướng bền vững của nông nghiệp vùng này. 6. Bố cục của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục các tài liệu tham khảo và các phụ lục, luận án gồm 4 chương: Chương 1: Tổng quan về tình hình nghiên cứu trong và ngoài nước có liên quan đến đề tài. Chương 2: Cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển bền vững nông nghiệp. Chương 3: Thực trạng phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững ở các tỉnh trung du miền núi phía Bắc Việt Nam giai đoạn 2000-2011. Chương 4: Giải pháp nâng cao tính bền vững đối với phát triển nông nghiệp ở các tỉnh trung du miền núi phía Bắc Việt Nam đến năm 2020.
10 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU TRONG VÀ NGOÀI NƯỚC CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI Vào những năm cuối của thế kỷ XX, do sự bùng nổ về dân số, sự phát triển vượt bậc về kinh tế, nên con người khai thác và sử dụng quá mức làm cạn kiệt các nguồn tài nguyên, huỷ hoại môi trường đến mức báo động. Trước thực trạng đó, phạm trù phát triển bền vững được ra đời. Phạm trù phát triển bền vững xuất hiện lần đầu tiên vào năm 1980 trong ấn phẩm “Chiến lược bảo tồn thế giới” được công bố bởi Hiệp hội Bảo tồn thiên nhiên và Tài nguyên thiên nhiên Quốc tế (IUCN) với nội dung là: “ Sự phát triển của nhân loại không thể chỉ chú trọng tới phát triển kinh tế mà còn phải tôn trọng những nhu cầu tất yếu của xã hội và sự tác động đến môi trường sinh thái học”. Bắt đầu từ đó, phát triển bền vững của một quốc gia nói chung, của từng ngành, từng lĩnh vực, đặc biệt là lĩnh vực nông nghiệp, lĩnh vực có liên quan mật thiết đến các nguồn tài nguyên thiên nhiên như: đất đai, nguồn nước, rừng và biển và liên quan đến cuộc sống của con người nói riêng, đã được nhiều tổ chức, các viện nghiên cứu, các trường đại học, các nhà khoa học... quan tâm nghiên cứu và đưa vào ứng dụng trong thực tiễn cuộc sống. Dưới đây là một số nghiên cứu đáng quan tâm của thế giới và trong nước có liên quan đến vấn đề này: 1.1. Những nghiên cứu của thế giới 1-Robert Goodland, George Ledec đã có công trình nghiên cứu: Neoclasical economics and Principles of sustainable Development, Elsevier B.V, USA-1987, nghiên cứu về chuyển đổi các mô hình kinh tế-xã hội từ chủ yếu dựa vào khai thác, sử dụng quá mức các nguồn tài nguyên thiên nhiên sang mô hình kinh tế xã hội phát triển bền vững, vừa bảo đảm đáp ứng được sự phát triển hiện tại của xã hội loài người, vừa tạo ra được cơ sở phát triển cho các thế hệ tương lai. [40]
11 2- Sudhir Anand và Amartya Sen, trong công trình nghiên cứu: Phát triển bền vững: Khái niệm và các ưu tiên, do UNDP công bố tại New York, January 1996 cũng đã khẳng định rằng: Phát triển bền vững cần được hiểu một cách toàn diện, đầy đủ trên cả ba khía cạnh là, tăng trưởng kinh tế ổn định, thực hiện tốt tiến bộ và công bằng xã hội, khai thác hợp lý, sử dụng tiết kiệm, có hiệu quả các nguồn tài nguyên thiên nhiên và nâng cao chất lượng môi trường sống. Để bảo đảm phát triển bền vững các NCS cũng đã đưa ra nhiều điều cần lưu ý, trong đó đáng quan tâm là: Sử dụng hợp lý đất đai, bảo về rừng và nguồn tài nguyên nước, tiết kiệm năng lượng và giảm nghèo, thực hiện công bằng xã hội. [41] 3- Dakley, Peter et al trong nghiên cứu: Projects with People: The Practice of Participation in Rural Development, Geneva: International Labour Offic, đã nêu rõ: muốn phát triển kinh tế xã hội nông thôn nhanh, theo hướng hiện đại, con đường đúng nhất là phải phát triển theo hướng bền vững, tức là phải kết hợp hài hoà trong việc sử dụng các nguồn tài nguyên thiên nhiên với nguồn lực con người. Trong đó, nghiên cứu cho rằng việc để người nông dân tham gia vào thực thi, cũng như kiểm tra, giám sát các chương trình, dự án Phát triển nông thôn là yếu tố cực kỳ quan trọng cho sự phát triển bền vững của khu vực này. [42] 4- Frank Ellis (1995) đã có công trình nghiên cứu: Chính sách nông nghiệp trong các nước đang phát triển, nhà xuất bản Nông nghiệp ấn hành, đã phân tích khá toàn diện những mặt tích cực cũng như những mặt còn hạn chế trong chính sách phát triển nông nghiệp của các nước đáng phát triển, đặc biệt là những mặt còn hạn chế. Do muốn phát triển mạnh, muốn nhanh chóng nâng cao mức sống của người dân, nhất là về tiêu thụ lương thực và thực phẩm, các nước này thường vấp phải sai lầm là khai thác một cách quá mức các nguồn tài nguyên thiên nhiên và sử dụng quá mức các loại phân hoá học, các loại thuốc phòng trừ sâu bệnh và dịch bệnh, các loại hoá chất kích thích tăng trưởng cây trồng, các loại tăng trọng cho gia súc gia cần, cũng như bảo quản các loại nông sản đã sản xuất ra. Hậu quả là môi trường sinh thái và môi trường sống của con người bị huỷ hoại. Xuất phát từ đó, Frank Ellis khuyên các nước đang phát triển nên nhanh chóng điều chỉnh lại