Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Tác động của bất bình đẳng giới tới phát triển ở Việt Nam

Chia sẻ: Na Na | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:193

Thêm vào BST

Báo xấu

181
lượt xem 48
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích của luận án: Luận án được thực hiện với mục đích trả lời câu hỏi cơ bản đặt ra liên quan quan đến BBĐG. Đó là ngoài ý nghĩa tiêu cực xét từ góc độ nhân quyền, BBĐG có tác động như thế nào tới phát triển? Và nếu có tác động (tích cực hay tiêu cực) thì để đạt được các mục tiêu phát triển ở Việt Nam, cần có những giải pháp nào liên quan đến BBĐG?

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Tác động của bất bình đẳng giới tới phát triển ở Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ KẾ HOẠCH VÀ ĐẦU TƯ VIỆN NGHIÊN CỨU QUẢN LÝ KINH TẾ TRUNG ƯƠNG LƯƠNG THỊ NGỌC OANH TÁC ĐỘNG CỦA BẤT BÌNH ĐẲNG GIỚI TỚI PHÁT TRIỂN Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Hà Nội- Năm 2016
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ KẾ HOẠCH VÀ ĐẦU TƯ VIỆN NGHIÊN CỨU QUẢN LÝ KINH TẾ TRUNG ƯƠNG LƯƠNG THỊ NGỌC OANH TÁC ĐỘNG CỦA BẤT BÌNH ĐẲNG GIỚI TỚI PHÁT TRIỂN Ở VIỆT NAM Chuyên ngành: Kinh tế phát triển Mã số: 62 31 01 05 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC 1: TS. Nguyễn Thị Tuệ Anh 2: PGS. TS. Chu Tiến Quang Hà Nội- Năm 2016
i LỜI CẢM ƠN Luận án tiến sĩ này đã được hoàn thành với những nỗ lực và quá trình học hỏi nghiêm túc của tôi tại Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương. Nhìn lại quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận án, tôi cảm thấy biết ơn rất nhiều người đã hỗ trợ tôi bằng những cách khác nhau. Trước tiên, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến TS. Nguyễn Thị Tuệ Anh và PGS.TS Chu Tiến Quang, hai nhà khoa học đã luôn hướng dẫn nhiệt tình và ân cần cho tôi trong quá trình nghiên cứu ngay từ bước đầu nhằm cụ thể hóa định hướng nghiên cứu đến nhận xét góp ý trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận án. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương, đã luôn tạo điều kiện tốt nhất cho tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu tại Viện thông qua những khóa học và trao đổi về phương pháp nghiên cứu, các buổi hội thảo khoa học, những buổi chia sẻ kinh nghiệm nghiên cứu thực tiễn và những dịp sinh hoạt khoa học có liên quan khác. Tôi xin cũng xin dành lời cảm ơn tới Trường Đại học Ngoại Thương, Khoa Kinh tế Quốc tế và các đồng nghiệp đã luôn tạo điều kiện và chia sẻ với tôi trong quá trình nghiên cứu; các nhà khoa học, các đồng nghiệp tại Tổng cục Thống kê, Bộ Lao động Thương binh và Xã hội đã cung cấp dữ liệu cho việc phân tích trong luận án. Tôi cũng khắc ghi tình cảm và sự biết ơn sâu sắc tới gia đình thân yêu đã luôn là nguồn động viên lớn lao để tôi có thể tập trung nghiên cứu nghiêm túc và quyết tâm hoàn thành một chặng đường nghiên cứu có ý nghĩa này. Nghiên cứu sinh Lương Thị Ngọc Oanh
ii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan nội dung Luận án tiến sĩ "Tác động của bất bình đẳng giới tới phát triển ở Việt Nam" là công trình nghiên cứu độc lập của tôi. Các tài liệu, số liệu trích dẫn trong luận án là trung thực, các kết quả nghiên cứu khoa học nêu trong luận án chưa được công bố trong bất cứ công trình nghiên cứu nào khác. Nghiên cứu sinh Lương Thị Ngọc Oanh
iii MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN LỜI CAM ĐOAN DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT ................................................................ vii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT TIẾNG ANH ................................................................ viii DANH MỤC BẢNG............................................................................................................ ix DANH MỤC SƠ ĐỒ, ĐỒ THỊ, BẢN ĐỒ, HỘP ................................................................x PHẦN MỞ ĐẦU....................................................................................................................1 1. Tính cấp thiết của đề tài luận án .....................................................................................1 2. Mục đích, ý nghĩa của luận án .........................................................................................3 2.1 Mục đích của luận án ........................................................................................................3 2.2 Ý nghĩa của luận án ..........................................................................................................4 CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VỀ TÁC ĐỘNG CỦA BẤT BÌNH ĐẲNG GIỚI TỚI PHÁT TRIỂN VÀ HƯỚNG NGHIÊN CỨU CỦA LUẬN ÁN .........................6 1.1 Tổng quan nghiên cứu về tác động của bất bình đẳng giới tới phát triển.................6 1.1.1 Các nghiên cứu lý thuyết về tác động của bất bình đẳng giới tới phát triển..................6 1.1.2 Các nghiên cứu thực nghiệm về tác động của bình đẳng giới tới phát triển................15 1.1.3 Các đóng góp và vấn đề còn bỏ ngỏ trong các nghiên cứu đã tổng quan....................26 1.2 Hướng nghiên cứu của luận án....................................................................................27 1.2.1 Mục tiêu nghiên cứu ....................................................................................................27 1.2.2 Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...............................................................................28 1.2.3 Vấn đề mới của luận án: các câu hỏi và giả thuyết nghiên cứu...................................30 1.2.4 Cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu ..................................................................31 CHƯƠNG 2. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG CỦA BẤT BÌNH ĐẲNG GIỚI TỚI PHÁT TRIỂN....................................................................34 2.1 Các khái niệm cơ bản ...................................................................................................34 2.1.1 Giới và bất bình đẳng giới ...........................................................................................34 2.1.2 Phát triển ......................................................................................................................36 2.2 Lý luận và phương pháp đánh giá tác động của bất bình đẳng giới trong giáo dục và việc làm tới tăng trưởng kinh tế ...................................................................................37
iv 2.2.1 Lý luận về tác động của bất bình đẳng giới trong giáo dục và việc làm tới tăng trưởng kinh tế ...................................................................................................................................37 2.2.2 Phương pháp đánh giá tác động của bất bình đẳng giới về giáo dục và việc làm tới tăng trưởng kinh tế................................................................................................................41 2.3 Lý luận và phương pháp đánh giá tác động của bất bình đẳng giới trong giáo dục và việc làm tới phát triển con người..................................................................................44 2.3.1 Lý luận về tác động của bất bình đẳng giới trong giáo dục và việc làm tới phát triển con người ..............................................................................................................................44 2.3.2 Phương pháp đánh giá tác động của bất bình đẳng giới tới phát triển con người .......46 2.3.2 Phương pháp đánh giá tác động của bất bình đẳng giới tới phát triển con người .......47 2.4 Các yếu tố ảnh hưởng tới bất bình đẳng giới hoặc mức độ tác động của bất bình đẳng giới...............................................................................................................................49 2.4.1 Thông qua phân tích định tính .....................................................................................50 2.4.2 Thông qua phân tích định lượng ..................................................................................57 CHƯƠNG 3. ĐÁNH GIÁ THỰC TRẠNG CỦA BẤT BÌNH ĐẲNG GIỚI VÀ TÁC ĐỘNG CỦA BẤT BÌNH ĐẲNG GIỚI TỚI PHÁT TRIỂN Ở VIỆT NAM .....................61 3.1 Khái quát thực trạng bất bình đẳng giới ở Việt Nam ...............................................61 3.1.1 Thực trạng bất bình đẳng giới trong giáo dục..............................................................61 3.1.2 Thực trạng bất bình đẳng giới về việc làm ..................................................................62 3.2 Khái quát thực trạng phát triển ở Việt Nam..............................................................71 3.2.1 Tăng trưởng kinh tế .....................................................................................................71 3.2.2 Phát triển con người.....................................................................................................72 3.3 Tác động của bất bình đẳng giới trong giáo dục và việc làm tới tăng trưởng kinh tế ở Việt Nam.......................................................................................................................73 3.3.1 Phân tích vĩ mô ............................................................................................................73 3.3.2 Phân tích vi mô ............................................................................................................75 3.4 Tác động của bất bình đẳng giới trong giáo dục và việc làm tới phát triển con người ở Việt Nam ................................................................................................................78 3.4.1 Phân tích vĩ mô ............................................................................................................78 3.4.2 Phân tích vi mô ............................................................................................................80
v 3.5 Các yếu tố ảnh hưởng đến bất bình đẳng giới hoặc mức độ tác động của bất bình đẳng giới tới phát triển ở Việt Nam ..................................................................................92 3.5.1 Kết quả phân tích định tính..........................................................................................92 3.5.1.1 Đối với bất bình đẳng giới chung .............................................................................92 3.5.1.2 Đối với bất bình đẳng giới trong giáo dục ..............................................................101 3.5.1.3 Đối với bất bình đẳng giới trong việc làm ..............................................................104 3.5.2 Kết quả phân tích định lượng.....................................................................................107 3.5.2.1 Đối với bất bình đẳng giới trong giáo dục ..............................................................107 3.5.2.2 Đối với bất bình đẳng giới trong việc làm ..............................................................110 3.6 Những phát hiện chính về thực trạng, tác động và các yếu tố ảnh hưởng đến bất đẳng giới trong giáo dục và việc làm ở Việt Nam ..........................................................112 CHƯƠNG 4. MỘT SỐ GIẢI PHÁP GIẢI QUYẾT BẤT BÌNH ĐẲNG GIỚI VÀ TÁC ĐỘNG CỦA BẤT BÌNH ĐẲNG GIỚI NHẰM THÚC ĐẨY PHÁT TRIỂN Ở VIỆT NAM ...................................................................................................................................117 4.1 Bối cảnh liên quan đến mục tiêu bình đẳng giới và thúc đẩy phát triển ở Việt Nam 117 4.1.1 Nền kinh tế Việt Nam trong quá trình toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế..................117 4.1.2 Quan điểm và mục tiêu phát triển ở Việt Nam ..........................................................119 4.1.3 Quan điểm và mục tiêu bình đẳng giới ở Việt Nam ..................................................122 4.2 Quan điểm và mục tiêu giải quyết vấn đề bất bình đẳng giới nhằm thúc đẩy phát triển ở Việt Nam................................................................................................................126 4.3 Một số giải pháp giảm bất bình đẳng giới hoặc mức độ tác động tiêu cực của bất bình đẳng giới nhằm thúc đẩy phát triển ở Việt Nam...................................................128 4.3.1 Các giải pháp giảm bất bình đẳng giới ......................................................................129 4.3.2 Các giải pháp hạn chế tác động tiêu cực của bất bình đẳng giới tới phát triển..........135 KẾT LUẬN........................................................................................................................140 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN...........................................................................145 TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................................146 PHỤ LỤC...........................................................................................................................153 Phụ lục 1: Giải thích một số biến kiểm soát ......................................................................153
vi Phụ lục 2: Các kiểm định đối với mô hình ước lượng tác động của bất bình đẳng giới tới tăng trưởng kinh tế theo cách tiếp cận vĩ mô......................................................................154 Phụ lục 3: Mô tả thống kê các biến kiểm soát trong mô hình ước lượng tác động của bất bình đẳng giới tới phát triển con người ..............................................................................155 Phụ lục 4: Kết quả hồi quy hệ số của các biến kiểm soát đối với tác động của chênh lệch trình độ học vấn của bố và mẹ tới giáo dục của con và chăm sóc sức khỏe gia đình.........156 Phụ lục 5: Kết quả hồi quy hệ số của các biến kiểm soát đối với tác động của tình trạng việc làm của bố và mẹ tới giáo dục của con và chăm sóc sức khỏe gia đình .....................158 Phụ lục 6: Kết quả phân rã Blinder- Oaxaca đối với chênh lệch số năm đi học của nam và nữ ........................................................................................................................................160 Phụ lục 7: Kết quả phân rã Blinder- Oaxaca đối với chênh lệch lương của nam và nữ ....163 Phụ lục 8: Một số nội dung cơ bản của VHLSS 2012.......................................................165 Phụ lục 9: Kết quả kiểm định T-test đối với thu nhập trung bình đầu người trong gia đình có chủ hộ là nữ và chủ hộ là nam .......................................................................................173 Phụ lục 10: Phân tích chi tiết về khái niệm giới và các khía cạnh của bất bình đẳng giới 179
vii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT Chữ viết tắt Cụm từ tiếng Việt BBĐG Bất bình đẳng giới CMKT Chuyên môn kỹ thuật CNCB Công nghiệp chế biến LĐ Lao động LĐTBXH Lao động, thương binh, xã hội LLLĐ Lực lượng lao động NCS Nghiên cứu sinh PTCN Phát triển con người TTKT Tăng trưởng kinh tế SX Sản xuất SXKD Sản xuất kinh doanh THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông XĐGN Xóa đói giảm nghèo
viii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT TIẾNG ANH Chữ viết tắt Cụm từ tiếng Anh Cụm từ tiếng Việt FDI Foreign Direct Investment Vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài GDI Gender Development Index Chỉ số phát triển giới GDP Gros Domestic Products Tổng sản phẩm quốc nội GII Gender Inequality Index Chỉ số bất bình đẳng giới GSO General Statistic Office Tổng cục thống kê Việt Nam HDI Human Development Index Chỉ số phát triển con người ICOR Incremental Capital Output Hệ số hiệu quả sử dụng vốn đầu tư Ratio ILO International Labor Tổ chức lao động quốc tế Organization LFS Labour Force Survey Điều tra lao động và việc làm OLS Ordinary least squares Ước lượng bình phương nhỏ nhất UN United Nations Liên hợp quốc UNDP United Nations Development Chương trình phát triển Liên hợp Program quốc VHLSS Vietnam Household Living Điều tra mức sống hộ gia đình Việt Stadard Survey Nam WB the World Bank Ngân hàng Thế giới
ix DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1 Mô tả các biến sử dụng trong mô hình ........................................................... 43 Bảng 2.2 Các biến phụ thuộc và biến giải thích được sử dụng..................................... 49 Bảng 3.1 Tỷ lệ biết đọc, biết viết của người dân Việt Nam từ 10 tuổi trở lên năm 2010 và 2012.............................................................................................................. 61 Bảng 3.2 Khoảng cách về trình độ chuyên môn kỹ thuật năm 2011 và 2012 theo giới tính...................................................................................................................... 62 Bảng 3.3 Khoảng cách về tỷ lệ tham gia lực lượng lao động theo giới tính, giai đoạn 2002-2012 .......................................................................................................... 63 Bảng 3.4 Cơ cấu lao động thất nghiệp theo giới tính, khu vực và trình độ chuyên môn kỹ thuật và nhóm tuổi năm 2012 ................................................ 64 Bảng 3.5 Tỷ trọng việc làm theo ngành và giới tính, 2012 ............................................ 66 Bảng 3.6 Khoảng cách về nghề nghiệp theo giới tính, năm 2012 (%).......................... 67 Bảng 3.7 Tiền lương bình quân tháng theo giới tính, giai đoạn 2002-2012 ................. 68 Bảng 3.8 Khoảng cách về tiền lương theo trình độ chuyên môn, kỹ thuật theo giới tính, năm 2012.................................................................................... 69 Bảng 3.9 Tỷ lệ tiền lương bình quân tháng của nữ/nam theo khu vực kinh tế ........... 70 Bảng 3.10 Khoảng cách về tiền lương theo ngành nghề và theo giới tính, năm 2012 .71 Bảng 3.11 Tóm tắt thống kê các biến sử dụng trong mô hình ...................................... 73 Bảng 3.12 Tương quan giữa lnGDP và các biến độc lập............................................... 74 Bảng 3.13 Tóm tắt kết quả hồi quy về tác động của GDI đối với GDP ....................... 74 Bảng 3.14 Giới tính của chủ hộ và tình trạng hôn nhân ............................................... 76 Bảng 3.15 Thu nhập bình quân đầu người theo giới tính của chủ hộ và tình trạng hôn nhân .......................................................................................................... 77 Bảng 3.16 Mô tả các biến phụ thuộc và các giải thích chính ........................................ 80 Bảng 3.17 Kết quả hồi quy tác động của trình độ học vấn của bố và mẹ tới giáo dục cho con cái và chăm sóc sức khỏe gia đình ................................................ 82 Bảng 3.18 Kết quả hồi quy tác động của tình trạng việc làm của bố và mẹ tới giáo dục cho con cái và chăm sóc sức khỏe gia đình ................................................ 85
x Bảng 3.19 Khác biệt trong đầu tư cho giáo dục cho con cái và chăm sóc sức khỏe gia đình theo giới tính của chủ hộ................................................... 90 Bảng 3.20 Tỷ lệ nam/nữ có bảo hiểm y tế năm 2012...................................................... 91 Bảng 3.21 Cơ cấu kinh tế và cơ cấu lao động theo ngành ............................................. 96 Bảng 3.22 Năng suất lao động Việt Nam thời kỳ 2007-2013 ......................................... 97 Bảng 3.23 Một số chỉ báo phát triển cơ bản của Việt Nam qua số liệu điều tra VHLSS 2012..................................................................................... 98 Bảng 3.24 Trình độ học vấn của nam và nữ ở Việt Nam ............................................ 102 Bảng 3.25 Kết quả tổng quát về phân rã Blinder-Oaxaca cho bất bình đẳng giới trong giáo dục.................................................................................. 108 Bảng 3.26 Kết quả tổng quát về phân rã Blinder-Oaxaca cho khác biệt về tiền lương theo giới tính ............................................................................ 111 DANH MỤC SƠ ĐỒ, ĐỒ THỊ, BẢN ĐỒ, HỘP Sơ đồ 1.1 Phạm vi nội dung tác động của bất bình đẳng giới tới phát triển ................29 Sơ đồ 1.2 Cách tiếp cận và giải quyết vấn đề của luận án ..............................................32 Sơ đồ 2.1 Tổng hợp các tác động của BBĐG trong giáo dục tới tăng trưởng kinh tế ..39 Sơ đồ 2.2 Tổng hợp các tác động của BBĐG trong việc làm tới tăng trưởng kinh tế ..41 Sơ đồ 2.3 Tổng hợp các tác động của BBĐG trong giáo dục và việc làm tới phát triển con người ...........................................................................................................................46 Đồ thị 3.1 Một số chỉ tiêu kinh tế vĩ mô ............................................................................72 Đồ thị 3.2 Số năm đi học bình quân của nam và nữ theo độ tuổi ..................................81 Bản đồ 3.1 Chỉ số phát triển giới và chỉ số phát triển trung bình cấp tỉnh năm 2012..79 Hộp 4.1 Mục đích của công ước CEDAW ................................................................... 123 Hộp 4.2 Mục tiêu cụ thể của Chiến lược quốc gia về bình đẳng giới giai đoạn 2011-2020 ...........................................................................................................................125
1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài luận án Tại cuộc họp thượng đỉnh các nhà lãnh đạo trên thế giới tháng 9 năm 2000, bình đẳng giới đã được là mục tiêu phát triển thứ 3 một trong 8 mục tiêu phát triển thiên niên kỷ, được ghi vào tuyên ngôn Thiên niên kỷ của UN và được 147 nước ký cam kết thực hiện. Từ góc độ nhân quyền, mục tiêu này nhằm đảm bảo các quyền cơ bản của con người về phúc lợi liên quan đến sức khỏe, giáo dục, điều kiện sống và an ninh. Từ góc độ phát triển, giảm BBĐG được coi là biểu hiện của quá trình tiến bộ xã hội của một quốc gia. Những nhận định này đã khẳng định giá trị tốt đẹp của bình đẳng giới. Vì vậy, để hướng tới phát triển, cần tìm ra những biểu hiện và mức độ BBĐG để đánh giá và can thiệp kịp thời, đặc biệt là các hủ tục rất lạc hậu đối với phụ nữ và trực tiếp ảnh hưởng đến phúc lợi của họ [66]. Bình đẳng giới còn thu hút sự quan tâm của giới học thuật bởi nó vẫn tồn tại, đặc biệt là ở các nước đang phát triển [65, tr. 4] và ảnh hưởng đến các phương diện khác của phát triển (Dollar và Gatti, 1999, Klasen 2002, Klasen và Lamanna 2009). Chia sẻ quan điểm này, các tác giả Abu-Ghaida và Klasen (2004) đã ước tính những chi phí tính theo tỷ lệ TTKT và PTCN mà các nước đã phải trả giá khi không đạt được mục tiêu bình đẳng giới về giáo dục. Nhóm tác giả đã chứng minh rằng 45 quốc gia được khảo sát mà không đạt được những tiến bộ về bình đẳng giới trong giáo dục đã mất đi 0,1 đến 0,.3% TTKT. Ngoài ra, những quốc gia này cũng chịu những tác động tiêu cực về PTCN như: số trẻ em trên mỗi phụ nữ tăng thêm 0,1 đến 0,4; tỷ lệ chết của trẻ em dưới 5 tuổi và tỷ lệ suy dinh dưỡng của trẻ em tăng thêm tương ứng 1,5 và 2,5%. Tuy nhiên, một số nghiên cứu về tác động của BBĐG tới phát triển ở một nhóm các quốc gia cho thấy chiều hướng và mức độ của tác động vẫn còn chứa đựng những tranh luận. Chẳng hạn, tác giả Seguino (2000) cho rằng chênh lệch lương theo giới có tác động tích cực đến TTKT của các nước áp dụng chiến lược
2 hướng về xuất khẩu thông qua việc tăng cường năng lực cạnh tranh của những ngành thâm dụng lao động nữ với mức lương thấp hơn [61]. Các tác giả Schober và Winer-Ebmer (2011) tiến hành nghiên cứu này với ba nhóm quốc gia và có kết luận hoàn toàn ngược lại: bất kỳ sự BBĐG trên phương diện nào cũng có tác động tiêu cực tới tăng trưởng [59]. Nhóm tác giả Dollar và Gatti (1999) đã chỉ ra rằng những quốc gia có trình độ phát triển cao hơn sẽ chịu tác động lớn hơn của BBĐG trong giáo dục. Các tác giả Klasen và Lamanna (2009) cũng đã kết luận rằng mức độ tác động có thay đổi theo khi xét thêm yếu tố khu vực. Tương tự, các tác giả Bandiera và Natraj (2013) cũng kết luận rằng các nghiên cứu về tác động của BBĐG cho đến nay chủ yếu dựa vào phân tích số liệu của một nhóm các quốc gia với rất nhiều khác biệt nên những phát hiện từ các nghiên cứu đó có thể đúng trong phạm vi một quốc gia, hay trong nhóm quốc gia cụ thể khác [26]. Vì vậy, để có cơ sở cho những hoạch định chính sách hiệu quả cho một quốc gia, cần tiến hành nghiên cứu riêng cho quốc gia ấy. Ở Việt Nam, quan điểm của Đảng cộng sản cũng nhấn mạnh việc đảm bảo cơ hội và quyền lợi của người phụ nữ trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Ngày 24/12/2010 Thủ tướng Chính phủ đã ra quyết định số 2351/QĐ-TTg phê duyệt Chiến lược quốc gia về bình đẳng giới giai đoạn 2011- 2020. Ủy ban vì sự tiến bộ của phụ nữ đã xác định tầm quan trọng của bình đẳng giới và việc lồng ghép giới trong hoạch định và thực thi chính sách quốc gia [55]. Việt Nam đã được Ngân hàng Thế giới đánh giá là có những tiến bộ đáng kể trong việc giảm BBĐG với chỉ số BBĐG (GII) xếp thứ 48 trên 131 quốc gia trong danh mục xếp hạng của UNDP năm 2012 [1]. Tuy nhiên, nếu so sánh với nam giới về địa vị và phúc lợi thì phụ nữ Việt Nam vẫn còn chịu bất lợi trên nhiều phương diện như việc làm, giáo dục, sức khỏe, địa vị xã hội... Cụ thể, Việt Nam có tỷ lệ nữ tham gia đại biểu quốc hội của là 24,4% [24] trong khi đó tỷ lệ này ở Thụy Điển là 44,7%, ở Phần Lan là 42,5%, ở Nam Phi là 41,1%; và tỷ lệ nam và nữ tham gia lực lượng lao động trong tổng dân số nam và nữ tương ứng
3 là 81,2 và 73,2; tỷ lệ hoàn thành giáo dục trung học trở lên đối với nữ và nam tương ứng là 24,7% và 28%, trong khi tỷ lệ này là gần 100% đối với cả nam và nữ ở các nước Pháp, Anh, Canada, Áo, Séc và xấp xỉ 49,5% đối với Anđôra; tỷ lệ chết trong 100.000 lượt phụ nữ mang thai và sinh con là 59 trong khi tỷ lệ này ở Estonia là 2, ở Singapo là 3, ở Thụy Điển, Italia và Belarus là 4, ở Ba Lan là 5 và ở Úc là 7 [71]. Ngoài ra, theo tổng kết của UN Women (2013), tỷ lệ nữ đứng tên trên giấy chứng nhận quyền sử dụng đất và sở hữu nhà chỉ có 20%, trong khi con số này đối với nam là 52%, và tỷ lệ nam và nữ cùng đứng tên là 18% [20]. Hơn nữa, tỷ số giới tính khi sinh (tỷ lệ bé trai/100) đã tăng từ 107,3 (năm 2000) lên tới 113,8 (năm 2013) tính chung cho toàn quốc và đặc biệt lên tới 115,5 (năm 2013) tính riêng cho nông thôn. Điều này đã khẳng định thấy tư tưởng "trọng nam, khinh nữ", và hành động lựa chọn giới tính thai nhi trở nên rõ rệt khi có sự hỗ trợ của công nghệ hiện đại [21]. Trong điều kiện các chiến lược, giải pháp đã được ban hành nhưng thực tiễn BBĐG vẫn tồn tại như vậy thì việc tìm hiểu cụ thể hơn về biểu hiện và tác động của BBĐG tới phát triển ở Việt Nam rất có ý nghĩa. 2. Mục đích, ý nghĩa của luận án 2.1 Mục đích của luận án Với thực trạng thành tựu hướng tới mục tiêu bình đẳng giới ở Việt Nam chưa đáng kể, mặc dù đã có một số chính sách và chiến lược giảm BBĐG, luận án được thực hiện với mục đích trả lời câu hỏi cơ bản đặt ra liên quan quan đến BBĐG. Đó là ngoài ý nghĩa tiêu cực xét từ góc độ nhân quyền, BBĐG có tác động như thế nào tới phát triển? Và nếu có tác động (tích cực hay tiêu cực) thì để đạt được các mục tiêu phát triển ở Việt Nam, cần có những giải pháp nào liên quan đến BBĐG? Do chưa có nghiên cứu về Việt Nam về vấn đề cụ thể như vậy, đề tài “Tác động của bất bình đẳng giới tới phát triển ở Việt Nam” được lựa chọn cho luận án này.
4 BBĐG được biểu hiện trên rất nhiều khía cạnh và nội hàm của phát triển cũng tương đối rộng nên luận án giới hạn phạm vi nghiên cứu trên hai khía cạnh giáo dục và việc làm (đối với bất bình đẳng giới) và tăng trưởng kinh tế và phát triển con người (đối với phát triển). Cơ sở của phạm vi nghiên cứu được trình bày chi tiết hơn trong Mục 1.2.2 (Chương 1). Với trọng tâm nghiên cứu này, luận án tìm hiểu thực trạng, đánh giá ảnh hưởng của BBĐG tới TTKT và PTCN, đồng thời đề xuất một số giải pháp liên quan tới BBĐG nhằm thúc đẩy phát triển ở Việt Nam trong thời gian tới. Luận án có thể được dùng làm cơ sở cho việc hoạch định chính sách phát triển ở Việt Nam. 2.2 Ý nghĩa của luận án Luận án sẽ bổ sung, đóng góp tri thức liên quan đến tác động của BBĐG trong giáo dục và việc làm tới TTKT và PTCN với trường hợp nghiên cứu cụ thể củaViệt Nam. Kết quả nghiên cứu của luận án sẽ bao gồm những đóng góp về phương pháp và các minh chứng thực nghiệm về tác động của BBĐG tới phát triển, đặc biệt là trên những phương diện còn chứa đựng các tranh luận trái chiều trong các nghiên cứu đã được thực hiện cho đến nay. 2.2.1 Ý nghĩa lý luận Luận án sẽ góp phần hoàn thiện phương pháp đánh giá thực trạng và phân tích tác động của bất bình giới tới phát triển, tìm hiểu các yếu tố ảnh hưởng đến BBĐG nhằm làm cơ sở tham khảo về lý luận cho các nghiên cứu trường hợp cụ thể khác trong tương lai với các đóng góp mới chủ yếu như: - Xây dựng các thước đo và biến số gần đúng đối với BBĐG trên các phương diện giáo dục và việc làm; - Xây dựng các tiêu chí đánh giá PTCN trên hai phương diện cơ bản là giáo dục và y tế; - Kiểm định mô hình đánh giá tác động của BBĐG tới TTKT dựa trên mô hình TTKT của trường phái Tân cổ điển;
5 - Kiểm định mô hình đánh giá tác động của BBĐG tới PTCN trên các khía cạnh giáo dục, y tế; 2.2.2 Ý nghĩa thực tiễn Dựa trên những phân tích, đánh giá đánh giá thực trạng và tác động của BBĐG trong giáo dục và việc làm tới TTKT và PTCN ở Việt Nam; chỉ ra các yếu tố ảnh hưởng tới BBĐG trong giáo dục và việc làm; phát hiện những vấn đề còn hạn chế trong môi trường kinh tế, xã hội và thể chế của Việt Nam liên quan đến BBĐG và mức độ tác động của BBĐG tới TTKT và PTCN, luận án có những đóng góp thực tiễn như: - Thay đổi nhận thức của mọi tầng lớp trong xã hội về tác động của BBĐG đối với phát triển; - Đưa ra cơ sở khoa học để tham khảo cho quá trình hoạch định chính sách liên quan đến bình đẳng giới và hướng tới phát triển; - Gợi ý một số chính sách liên quan tới vấn đề giới trong quá trình phát triển; - Hướng tới thay đổi hành vi của xã hội của cộng đồng liên quan đến việc giải quyết bất bình đẳng giới theo hướng có lợi cho phát triển;
6 CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VỀ TÁC ĐỘNG CỦA BẤT BÌNH ĐẲNG GIỚI TỚI PHÁT TRIỂN VÀ HƯỚNG NGHIÊN CỨU CỦA LUẬN ÁN 1.1 Tổng quan nghiên cứu về tác động của bất bình đẳng giới tới phát triển 1.1.1 Các nghiên cứu lý thuyết về tác động của bất bình đẳng giới tới phát triển 1.1.1.1 Tác động của bất bình đẳng giới tới tăng trưởng kinh tế Hầu hết những nghiên cứu đánh giá tác động của bình đẳng giới tới TTKT đều lấy mô hình TTKT Tân cổ điển - mô hình Solow - làm cơ sở lý thuyết cho phân tích. Đó là những nghiên cứu rất cơ bản và toàn diện về tác động của BBĐG tới TTKT như các tác giả Barro và Lee (Các nguồn lực của TTKT, 1994) [27], Dollar và Gatti (Bất bình đẳng giới, thu nhập và tăng trưởng: Thời kỳ tăng trưởng kinh tế có mang lại lợi ích cho phụ nữ?, 1999) [34], Klasen và Lamanna (Tác động của bất bình đẳng giới trong giáo dục và việc làm tới tăng trưởng kinh tế ở các nước đang phát triển: bằng chứng mới đối với một nhóm các quốc gia, 2009) [46], Braustein (Hiệu quả của bình đẳng giới tới tăng trưởng kinh tế: tiếp cận từ trường phái Tân cổ điển và giới, 2007) [30]. Các nghiên cứu này xây dựng mô hình đánh giá tác động của BBĐG tới TTKT dựa trên mô hình của trường phái Tân cổ điển với nội dung chính là tốc độ TTKT là kết quả của hai nhóm yếu tố: (i) số lượng và tốc độ tăng các yếu tố đầu vào gồm: vốn vật chất (K), vốn con người (H) và (ii) tốc độ tăng dân số hay lực lượng lao động (L) và năng suất lao động (chịu tác động của công nghệ). Từ đó, các nghiên cứu xác định tác động của BBĐG tới các yếu tố là nguồn lực của TTKT một cách trực tiếp hoặc gián tiếp. Trong các nghiên cứu lý thuyết, BBĐG về giáo dục, việc làm, thu nhập và những tác động tới tới TTKT đã thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu và các nhà hoạch định chính sách kinh tế-xã hội. và đã có khá nhiều nghiên cứu lý thuyết chỉ ra tác động của BBĐG trên các khía cạnh trên đối với TTKT.
7 (1) Tác động của bất bình đẳng giới trong giáo dục tới tăng trưởng kinh tế Trước hết, dựa vào mô hình TTKT Tân cổ điển, các tác giả Klasen và Lamanna (2009) cho rằng BBĐG về giáo dục hạn chế TTKT thông qua việc giảm vốn nhân lực. Giả sử tính trong phạm vi toàn nền kinh tế trẻ em trai và trẻ em gái có cùng phân phối khả năng thiên bẩm và em nào có khả năng tốt hơn sẽ được học nhiều hơn. Khi BBĐG tồn tại (mà hiện nay đang theo hướng có lợi cho các em trai) có nghĩa là các em trai có khả năng học tập kém hơn các em gái vẫn có cơ hội học nhiều hơn. Do đó, khả năng thiên bẩm trung bình của trẻ em trai và gái trong nhóm trẻ em được đào tạo sẽ thấp hơn so với trường hợp các em trai và gái có cơ hội được học tập như nhau. Nếu lượng vốn con người trong mỗi cá nhân được tính bằng tổng của khả năng thiên bẩm và kiến thức thông qua đào tạo thì bất bình đẳng về giáo dục sẽ làm giảm vốn nhân lực trung bình trong nền kinh tế và do đó tác động tiêu cực đến TTKT. Hơn nữa, theo quy luật khi lợi ích kinh tế cận biên giảm dần, việc hạn chế giáo dục đối với nữ và tăng cường giáo dục đối với nam sẽ làm cho lợi ích kinh tế cận biên của đầu tư cho giáo dục dành cho nam thấp hơn so với nữ. Vì thế, chiến lược đầu tư cho giáo dục có BBĐG như vậy sẽ làm giảm lợi ích cận biên trung bình của cả giáo dục đối với nam và nữ, và hạn chế TTKT trong toàn nền kinh tế [46, tr. 93-97]. Ngoài ra, tác giả Ferrant còn cho rằng vì BBĐG trong giáo dục hạn chế tích lũy vốn nhân lực nên đồng thời gián tiếp gây ra một tác động tiêu cực nữa đến TTKT thông qua hạn chế đầu tư vì đầu tư trong nền kinh tế chỉ được khuyến khích khi vốn nhân lực dồi dào [36, tr. 15]. Lý giải thứ hai cho tác động tiêu cực của BBĐG trong giáo dục tới TTKT liên quan đến những tác động ngoại ứng của giáo dục dành cho nữ. Tác giả Klasen và Lamanna (2009) đã chia sẻ kết quả nghiên cứu của các tác giả Gabor and Weil năm 1996 và Largelof năm 2003 rằng tăng cường giáo dục đối với những người mẹ sẽ làm giảm tỷ suất sinh, giảm tỷ lệ chết của trẻ em và tác động tích cực đến giáo dục cho trẻ em. Mỗi yếu tố này đều có tác động tích cực đến TTKT cả trong ngắn hạn và dài hạn: giáo dục tốt hơn cho trẻ em sẽ làm tăng vốn
8 nhân lực cho thế hệ sau; tỷ suất sinh thấp hơn sẽ làm giảm gánh nặng về người phụ thuộc, dẫn tới tỷ lệ tiết kiệm cao hơn và đều thúc đẩy TTKT trong tương lai. Ngoài ra, việc giảm tỷ lệ sinh sau khoảng vài chục năm sẽ dẫn tới một thời điểm “dân số vàng”: dân số trong độ tuổi lao động tăng nhanh hơn nhiều so với tổng dân số và thu nhập bình quân đầu người tăng lên. Vì vậy, BBĐG về giáo dục sẽ hạn chế tác động ngoại ứng tích cực ấy và hạn chế cơ hội tận dụng tác động tích cực của giai đoạn "dân số vàng" [46, tr. 93 -94]. Thứ ba, tác giả Seguino (2000) cho rằng BBĐG trong giáo dục sẽ giảm cơ hội áp dụng thành công chiến lược nâng cao năng lực cạnh tranh trên thị trường thế giới của một số nền kinh tế thông qua việc thâm dụng lao động nữ với mức lương thấp hơn trong những ngành công nghiệp hướng về xuất khẩu. Để lao động nữ có thế tham gia và tạo năng lực cạnh tranh của các ngành đó trên thị trường thế giới, nữ giới cần phải được qua đào tạo nhiều hơn, và quan điểm hạn chế đầu tư cho giáo dục đối với nữ phải được xóa bỏ. Ngoài ra, lao động nữ cũng cần có cơ hội có việc làm trong các ngành này mà không gặp phải cản trở nào của BBĐG trên thị trường lao động [61, tr. 1211-1230]. (2) Tác động của bất bình đẳng giới trong việc làm tới tăng trưởng kinh tế BBĐG về việc làm thường được xem xét trên hai góc độ: bất bình đẳng về việc tham gia vào lực lượng lao động (tình trạng có việc làm hay không) và bất bình đẳng về thu nhập. Đến nay, có khá nhiều nghiên cứu đã chỉ ra các tác động và lý giải các kênh dẫn truyền tác động của BBĐG về việc làm tới TTKT. Nhóm tác giả Klasen và Lamanna (2009) đã đề cập đến mô hình lý thuyết khám phá tác động của BBĐG trên thị trường lao động thông qua việc mô hình hóa sự không tham gia của nữ trong lực lượng lao động cũng như công tác quản lý của tác giả Volart (2004) trong nghiên cứu "Bất bình đẳng giới và tăng trưởng: lý thuyết và bằng chứng từ trường hợp của Ấn Độ". Tác giả Volart giả định nam và nữ có khả năng thiên bẩm về thực hiện công việc chuyên môn hay quản lý như nhau, nam và nữ có quyền quyết định đầu tư bao nhiêu cho phát triển vốn nhân lực. Tác giả kết luận rằng BBĐG về việc làm là không hiệu quả