Luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Các từ chỉ bộ phận cơ thể người trong tiếng Việt và các từ tương đương trong tiếng Anh

 <br /> ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH<br /> TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN<br /> *<br /> NGUYỄN VĂN HẢI<br /> <br /> TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ<br /> <br /> CÁC TỪ CHỈ BỘ PHẬN CƠ THỂ NGƯỜI<br /> TRONG TIẾNG VIỆT<br /> VÀ CÁC TỪ TƯƠNG ĐƯƠNG<br /> TRONG TIẾNG ANH<br /> <br /> LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN<br /> Chuyên ngành: Lí luận Ngôn ngữ<br /> Mã số:<br /> <br /> 62 22 01 01<br /> <br /> Người hướng dẫn khoa học: PGS TS NGUYỄN CÔNG ĐỨC<br /> TP HỒ CHÍ MINH 2016<br /> <br />  <br /> Công trình này được hoàn thành tại<br /> Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - Đại học Quốc gia TP Hồ Chí<br /> Minh<br /> Người hướng dẫn khoa học: PGS TS NGUYỄN CÔNG ĐỨC<br /> Phản biện 1: ............................................................................<br /> Phản biện 2: ............................................................................<br /> Phản biện 3: ............................................................................<br /> <br /> Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án Tiến sĩ cấp<br /> Trường, tại Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - ĐHQG TP Hồ<br /> Chí Minh.<br /> vào hồi........... ngày...... tháng...... năm 2016.<br /> Phản biện độc lập 1:...............................................................<br /> Phản biện độc lập 2:...............................................................<br /> <br /> Có thể tìm hiểu luận án tại:<br /> - Thư viện Khoa học Tổng hợp TP Hồ Chí Minh<br /> - Thư viện Trung tâm Đại học Quốc gia TP Hồ Chí Minh<br /> - Thư viện Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn TP Hồ Chí<br /> Minh<br /> <br />  <br /> <br /> 1<br /> MỞ ĐẦU<br /> <br /> 1. Lí do chọn đề tài: Những từ chỉ bộ phận cơ thể người là những từ được sáng tạo<br /> ra trước tiên trong hầu hết mọi ngôn ngữ. Do đó, chúng là một trong những lớp từ cổ<br /> xưa, thuần gốc và căn bản nhất.<br /> Từ nhận thức về vị trí, cấu tạo, công năng của các từ chỉ bộ phận cơ thể mà xác<br /> lập ý nghĩa của chúng, trong đời sống sinh hoạt, các bộ phận cơ thể người một mặt<br /> biểu đạt các hoạt động tự thân vốn có mà tạo hoá đã sinh ra cho con người, mặt khác<br /> còn biểu đạt hoạt động phối hợp của chúng với các bộ phận, các hoạt động khác nhau<br /> của cơ thể, từ đó hình thành ý nghĩa quan hệ qua các tổ hợp, các kết hợp từ song tiết<br /> đến đa tiết (thành ngữ). Mặt khác, cũng từ đây, các bộ phận cơ thể người được sử<br /> dụng một cách sáng tạo, đa dạng sang những biểu vật khác, từ chuyển nghĩa đó hình<br /> thành ý nghĩa ẩn dụ, hoán dụ hay ẩn - hoán dụ của chúng. Cách thức chuyển nghĩa,<br /> cách sử dụng chúng để biểu đạt ở mỗi ngôn ngữ lại khác nhau tuỳ thuộc vào cách tư<br /> duy, phương thức phản ánh của mỗi dân tộc, mà chỉ có sự đối chiếu so sánh mới cho<br /> ta thấy được nét tương đồng cũng như sự dị biệt giữa chúng trong từng ngôn ngữ.<br /> Những đặc điểm này sẽ tạo nên sự khác biệt giữa các ngôn ngữ. Điều đó tạo cho<br /> chúng tôi cảm hứng muốn khảo sát, tìm hiểu cấu tạo, ý nghĩa định danh ban đầu và<br /> sự chuyển nghĩa của nhóm từ chỉ bộ phận cơ thể người của tiếng Việt trong sự so<br /> sánh với các từ tương đương trong tiếng Anh.<br /> 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu<br /> 2.1. Đối tượng nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu của luận án là nhóm từ chỉ bộ<br /> phận cơ thể người, đó là các từ:“đầu”, “mình/thân”, “tay”, “chân”, “mắt” “mũi”,<br /> “miệng”, “tim”, “gan”, “lòng/dạ” trong tiếng Việt và các từ tương đương trong<br /> tiếng Anh. Các từ này được khảo sát từ góc độ ngôn ngữ văn hoá học (kết hợp ngôn<br /> ngữ học với văn hoá học) về ba phương diện: định danh, chuyển nghĩa và hàm nghĩa.<br /> 2.2. Phạm vi nghiên cứu: Như trên đã nói, với đề tài khảo sát nhóm từ chỉ bộ phận<br /> cơ thể người này, luận án nghiên cứu nghĩa định danh, chuyển nghĩa (ẩn dụ, hoán dụ<br /> tạo nên sự chuyển nghĩa) và hàm nghĩa. Ở đây có thể coi nghĩa định danh là nghĩa<br /> tường minh, trực tiếp của từ, còn chuyển nghĩa là kết quả của các phương thức<br /> chuyển nghĩa phổ biến là ẩn dụ, hoán dụ, ẩn dụ-hoán dụ… (nghĩa phong cách) của<br /> nhóm từ chỉ bộ phận cơ thể người trong tiếng Việt và các từ tương đương trong tiếng<br /> Anh.<br /> 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu<br /> 3.1. Mục đích nghiên cứu: - Nêu ra những đặc điểm cụ thể mang tính chất bản sắc<br /> của cộng đồng ngôn ngữ trong việc tri nhận mảng hiện thực – các từ chỉ bộ phận cơ<br /> thể người của người Việt và các từ tương đương trong Anh, thể hiện qua cách định<br /> danh, cũng như sự chuyển nghĩa và các hàm nghĩa văn hoá tiềm ẩn trong cấu trúc và<br /> qua sự sử dụng để giao tiếp của người bản ngữ ở mỗi quốc gia.<br /> - Bổ sung cứ liệu cho ngôn ngữ học tri nhận, một ngành khoa học còn nhiều mới<br /> mẻ ở Việt Nam, có khả năng lí giải các biểu thức ngôn ngữ theo hướng giải thích lí<br /> do nhận thức và cách tư duy của người bản ngữ ở mỗi dân tộc là khác nhau.<br /> <br />  <br /> <br /> 2<br /> <br /> - Góp phần nâng cao chất lượng nội dung dạy và học tiếng Việt, tiếng Anh như<br /> những ngoại ngữ. Giúp cho việc soạn thảo từ điển đối chiếu Việt - Anh và Anh Việt<br /> có cơ sở chính xác hơn.<br /> 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu: - Thống kê các từ chỉ bộ phận cơ thể người trong tiếng<br /> Việt và các từ tương đương trong tiếng Anh.<br /> - Khảo sát, phân tích ý nghĩa của các từ chỉ bộ phận cơ thể người ở nghĩa định<br /> danh và ở nghĩa tổ hợp (từ ghép, thành ngữ, tục ngữ), cũng như sự chuyển nghĩa (ẩn<br /> dụ, hoán dụ, ẩn - hoán dụ) và nghĩa văn hàm (hàm nghĩa văn hoá) của các từ đó trong<br /> tiếng Việt và các từ tương đương trong tiếng Anh.<br /> - So sánh tìm ra sự tương đồng và khác biệt về các mặt nghĩa (định danh và<br /> chuyển nghĩa) của các từ chỉ bộ phận cơ thể người trong tiếng Việt và các từ tương<br /> đương trong tiếng Anh về hàm nghĩa văn hoá của chúng.<br /> 4. Ngữ liệu và phương pháp nghiên cứu<br /> 4.1. Ngữ liệu nghiên cứu: Với đề tài này, ngữ liệu được khảo sát trong luận án là<br /> khoảng 1.000 từ chỉ bộ phận cơ thể người trong tiếng Việt và tiếng Anh ở cả phương<br /> diện nghĩa biểu vật (gọi tên sự vật) lẫn nghĩa hàm ẩn, thuộc về hai nền văn hoá khác<br /> nhau. Số lượng từ được khảo sát này được thống kê từ trong các cuốn từ điển giải<br /> thích ngôn ngữ Việt ngữ; từ điển thành ngữ, tục ngữ tiếng Việt; từ điển giải thích<br /> Anh ngữ; từ điển thành ngữ, tục ngữ Anh – Việt; các tác phẩm văn học Việt Nam;<br /> các tác phẩm văn học xuất bản bằng Anh ngữ, hoặc song ngữ Việt-Anh, Anh -Việt.<br /> Hơn nữa, hàm nghĩa thường không chỉ được thể hiện ở ý nghĩa tự thân của chúng<br /> mà còn được biểu hiện trong các tổ hợp với tư cách là một yếu tố cấu thành các tổ<br /> hợp đó. Điều này giải thích tại sao trong việc khảo sát nghĩa của nhóm từ chỉ bộ phận<br /> cơ thể người, chúng tôi thống kê cả các tổ hợp có chứa các từ được khảo sát để làm<br /> rõ đặc trưng văn hoá dân tộc hàm chứa trong đó; để thấy hết được sự biểu hiện ý<br /> nghĩa của chúng qua các mối quan hệ của chúng với các yếu tố khác trong tổ hợp. Cụ<br /> thể là, các từ được nghiên cứu vừa ở dạng riêng lẻ vừa như các thành tố trong các từ<br /> ghép, các thành ngữ, tục ngữ tiếng Việt và tiếng Anh.<br /> 4.2. Phương pháp nghiên cứu: Luận án sử dụng một số phương pháp thống phương<br /> pháp như khảo cứu tư liệu, từ điển; phương pháp phân tích từ nguyên; phương pháp<br /> miêu tả, phân tích, tổng hợp; phương pháp liên ngành (ngôn ngữ học và văn hóa<br /> học); các thủ pháp kê, phân loại; thủ pháp so sánh, đối chiếu…<br /> 5. Ý nghĩa lí luận và thực tiễn<br /> 5.1. Ý nghĩa lí luận: Luận án khảo sát, mô tả nghĩa của nhóm từ chỉ các bộ phận cơ<br /> thể người của luận án với hi vọng sẽ góp một phần vào việc khảo sát kĩ hơn việc sử<br /> dụng, về cách tri nhận của người Việt và người Anh về nhóm từ này trong giao tiếp.<br /> Các phân tích được trình bày trong luận án này có thể được sử dụng như một tài<br /> liệu tham khảo cho các nhà nghiên cứu khác, những người muốn đạt được kiến thức<br /> toàn diện về các từ liên quan đến bộ phận cơ thể người bằng tiếng Việt và tiếng Anh.<br /> Cơ sở lý luận của luận án là kết hợp ngôn ngữ học tri nhận và ngữ nghĩa học từ<br /> vựng để làm rõ vấn đề, qua sự so sánh, phân tích và giải thích liên quan đến các khái<br /> <br />  <br /> <br /> 3<br /> <br /> niệm về các bộ phận cơ thể người ở hai ngôn ngữ khác nhau từ hai nền văn hóa khác<br /> biệt, tức là tiếng Việt và tiếng Anh.<br /> Luận án đóng góp thêm bằng chứng cho lí thuyết của ngôn ngữ học tri nhận, từ<br /> vựng học ngữ nghĩa, ngôn ngữ văn hóa học, và ngôn ngữ học văn bản; và để phục vụ<br /> thiết thực cho việc dạy và học tiếng Việt cũng như tiếng Anh.<br /> 5.2. Ý nghĩa thực tiễn<br /> Luận án cung cấp tài liệu, số liệu, cứ liệu và dẫn chứng cho việc nghiên cứu,<br /> giảng dạy tiếng Việt và ngoại ngữ trong nhà trường. Cụ thể:<br /> Kết quả nghiên cứu nhóm từ chỉ bộ phận cơ thể người trong tiếng Việt và các từ<br /> tương ứng trong tiếng Anh có thể được ứng dụng thiết thực trong thực tiễn dạy học,<br /> cụ thể là dạy tiếng Việt như một ngoại ngữ và dạy tiếng Anh cho học viên Việt Nam<br /> theo một số hướng sau đây.<br /> Một là, nên dạy các từ chỉ bộ phận cơ thể người không phải theo các từ riêng lẻ,<br /> mà theo hệ thống, có nghĩa là dạy từ trong kết cấu tổ hợp, trong quan hệ với các từ<br /> khác trong nhóm từ đối tượng. Nói cách khác là dạy các từ này theo trường nghĩa từ<br /> biểu thị các bộ phận cơ thể người. Hai là, cung cấp thông tin cho người học biết đến<br /> các hàm nghĩa của các từ này. Ba là, giúp cho người học được thực hành so sánh đối chiếu Việt-Anh, Anh-Việt từng cặp từ một (chẳng hạn: “đầu” - “head”, “đầu” “chân”, v.v.), cung cấp ngữ liệu cho môn dịch là một môn học trong các trường<br /> chuyên ngữ, mà việc nghiên cứu không thể thiếu kiến thức phông về môn “Đất nước<br /> học”, làm nền cho sự tiếp thu và đối chiếu ngôn ngữ giữa các nước, vùng lãnh thổ khi<br /> đối chiếu ngôn ngữ, phục vụ cho việc dịch thuật và giao lưu văn hoá.<br /> 6. Kết cấu của luận án: Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo,<br /> nội dung luận án sẽ gồm 4 chương:<br /> Chương 1: Cơ sở lí thuyết . Chương này giới thiệu cơ sở lí thuyết của luận án;<br /> điểm qua lịch sử nghiên cứu của nhà ngôn ngữ học về nhóm từ chỉ bộ phận cơ thể<br /> người; quan niệm và hướng triển khai đề tài của luận án.<br /> Chương 2: Khảo sát các từ “đầu”, “mình/thân”, “tay”, “chân” trong tiếng Việt<br /> và các từ tương đương trong tiếng Anh. Chương này khảo sát các từ nằm bên ngoài<br /> cơ thể, có thể quan sát sự hoạt động của chúng bằng trực giác.<br /> Chương 3: Khảo sát các từ “mắt”, “mũi”, “miệng”, “tim”, “gan”, “lòng/dạ”,<br /> trong tiếng Việt và các từ tương đương trong tiếng Anh. Các từ được khảo sát trong<br /> chương này có 3 bộ phận nằm ở phía bên ngoài cơ thể (mắt, mũi, miệng) và 3 bộ<br /> phận bên trong cơ thể con người (tim, gan, lòng/dạ) với tư cách là những bộ phận<br /> được dùng để biểu thị các hoạt động và trạng thái tinh thần, trí tuệ, tâm lí của con<br /> người.<br /> Sự phân chia các từ ở mỗi chương, nếu theo tiêu chí dựa vào đặc điểm “nằm ở<br /> bên trong” và “bên ngoài” cơ thể, thì số lượng từ chỉ các bộ phận bên ngoài sẽ nhiều<br /> hơn các từ chỉ bộ phận bên trong, với tỷ lệ 7/3. Cụ thể là: các từ chỉ bộ phận bên<br /> ngoài gồm: đầu, mình/thân, tay, chân, mắt, mũi, miệng, trong khi các từ chỉ bộ phận<br /> bên trong cơ thể lại chỉ có 3 từ: tim, gan, lòng. Ở đây, 7 bộ phận cơ thể “bên ngoài”<br /> con người được trình bày trong toàn bộ chương 2 và nửa đầu của chương 3. Như vậy,<br /> <br />