Luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Phong cách nghệ thuật Nam Cao

Chia sẻ: Lavie Lavie | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:159

Thêm vào BST

Báo xấu

394
lượt xem 62
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Phong cách nghệ thuật Nam Cao tập trung làm rõ nỗi trăn trở da diết về thực trạng sống của con người và tầm nhìn nhân văn mới, chủ nghĩa hiện thực nhân văn và những khám phá đặc sắc trong nghệ thuật xây dựng nhân vật,... trong phong cách nghệ thuật Nam Cao.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Phong cách nghệ thuật Nam Cao

BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH PHAN VAÊN TÖÔØNG CHUYEÂN NGAØNH: VAÊN HOÏC VIEÄT NAM MAÕ SOÁ: 50433 LUAÄN AÙN TIEÁN SÓ NGÖÕ VAÊN NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC GIAÙO SÖ NGUYEÃN VAÊN HAÏNH THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH – NAÊM 2004
COÄNG HOAØ XAÕ HOÄI CHUÛ NGHÓA VIEÄT NAM ÑOÄC LAÄP – TÖÏ DO – HAÏNH PHUÙC ----------***--------- ÑÔN XIN BAÛO VEÄ LUAÄN AÙN Kính göûi: Tröôøng Ñaïi hoïc sö phaïm Thaønh phoá Hoà Chí Minh Ñoàng kính göûi: Tröôøng Cao ñaúng sö phaïm Long An Teân toâi laø: Phan Vaên Töôøng Coâng taùc taïi: Tröôøng Cao ñaúng sö phaïm Long An Toâi ñöôïc coâng nhaän laø nghieân cöùu sinh theo quyeát ñònh soá 2647/GD & ÑT ngaøy 12 thaùng 09 naêm 1994. Hình thöùc ñaøo taïo: taäp trung. Caùc vaên baûn gia haïn: - Soá 17449/SÑH ngaøy 01 thaùng 12 naêm 1998 - Soá 470/SÑH ngaøy 17 thaùng 01 naêm 2001 cho pheùp chuyeån ñeà taøi nghieân cöùu töø “Thi phaùp truyeän ngaén Nam Cao” (bò truøng vôùi moät ngöôøi khaùc) sang ñeà taøi “Phong caùch ngheä thuaät Nam Cao” - Soá 659/QÑ/KHCN-SÑH ngaøy 17 thaùng 10 naêm 2001 cuûa Hieäu tröôûng Tröôøng Ñaïi hoïc sö phaïm Thaønh Phoá Hoà Chí Minh. Sau thôøi gian hoïc taäp vaø thöïc hieän ñeà taøi nghieân cöùu, ñeán nay toâi ñaõ hoaøn thaønh luaän aùn tieán só vôùi ñeà taøi “Phong caùch ngheä thuaät Nam Cao” Thuoäc chuyeân ngaønh: Vaên hoïc Vieät Nam Maõ soá: 50433 Vì vaäy toâi laøm ñôn naøy kính ñeà nghò Tröôøng Ñaïi hoïc sö phaïm Thaønh phoá Hoà Chí Minh cho pheùp toâi ñöôïc baûo veä luaän aùn taïi Hoäi ñoàng ñaùnh giaù ôû boä moân. Toâi xin traân troïng caûm ôn Ngaøy 12 thaùng 10 naêm 2003 Ngöôøi laøm ñôn Phan Vaên Töôøng YÙ kieán cuûa giaùo sö höôùng daãn khoa hoïc
UBND Tænh Long An COÄNG HOAØ XAÕ HOÄI CHUÛ NGHÓA VIEÄT NAM Tröôøng CÑSP Long An ÑOÄC LAÄP – TÖÏ DO – HAÏNH PHUÙC Soá:………………. ----------***----------- Kính göûi: Boä Giaùo duïc vaø Ñaøo taïo Ñoàng kính göûi: Tröôøng Ñaïi hoïc sö phaïm TP Hoà Chí Minh - Caên cöù qui cheá ñaøo taïo Sau ñaïi hoïc ban haønh theo quyeát ñònh soá 18/2000/QÑ-BGD & ÑT ngaøy 08 thaùng 06 naêm 2000 cuûa Boä tröôûng Boä giaùo duïc ñaøo taïo - Caên cöù quyeát ñònh soá 659/QÑ/KHCN-SÑH ngaøy 17 thaùng 10 naêm 2001 cuûa Hieäu tröôûng Tröôøng Ñaïi hoïc sö phaïm Thaønh phoá Hoà Chí Minh - Theo ñeà nghò cuûa oâng tröôûng phoøng Toå chöùc caùn boä Nay, Tröôøng Cao ñaúng sö phaïm Long An ñeà nghò Boä giaùo duïc ñaøo taïo, Tröôøng Ñaïi hoïc sö phaïm Thaønh phoá Hoà Chí Minh Cho pheùp oâng: Phan Vaên Töôøng Nôi coâng taùc: Tröôøng Cao ñaúng sö phaïm Long An Laø nghieân cöùu sinh theo quyeát ñònh soá 2647/GD & ÑT ngaøy 12 thaùng 09 naêm 1994 ñöôïc baûo veä luaän aùn tieán só vôùi ñeà taøi “Phong caùch ngheä thuaät Nam Cao” Thuoäc chuyeân ngaønh: Vaên hoïc Vieät Nam Maõ soá: 50433 Traân troïng kính chaøo Ngaøy……. thaùng……. Naêm 2003 Hieäu tröôûng
QUI ÖÔÙC TRÌNH BAØY Taøi lieäu trích daãn ñöôïc ghi theo soá thöù töï töông öùng cuûa noù trong phaàn danh muïc TAØI LIEÄU THAM KHAÛO vaø ñöôïc ñaët trong daáu ngoaëc [ ] ngay sau phaàn coù lieân quan, sau daáu ( : ) laø soá trang. Taøi lieäu trích daãn naèm ôû caùc trang lieàn nhau thì ñöôïc theå hieän baèng gaïch noái “”. Ví duï: [100:3334]. Neáu taøi lieäu tham khaûo coù töø hai taäp trôû leân thì chöõ soá La maõ ôû giöõa seõ laø soá thöù töï cuûa taäp, chöõ soá AÛ raäp tröôùc vaø sau seõ laø soá thöù töï cuûa taøi lieäu vaø soá trang, ví duï: [13:I:92]. Phaàn trích daãn in nghieâng vaø ñöôïc ñaët trong daáu ngoaëc keùp (“ “), teân taùc phaåm ñöôïc in ñaäm.
LÔØI CAM ÑOAN Toâi xin cam ñoan ñaây laø coâng trình nghieân cöùu cuûa rieâng toâi. Caùc soá lieäu, keát quaû neâu trong luaän aùn laø trung thöïc vaø chöa töøng ñöôïc ai coâng boá trong baát kyø coâng trình naøo khaùc. Taùc giaû luaän aùn PHAN VAÊN TÖÔØNG
MÔÛ ÑAÀU 1. YÙ nghóa cuûa ñeà taøi Nam Cao baét ñaàu söï nghieäp saùng taùc vaên chöông töø naêm 1936. Trong ñoù, töø naêm 1940 ñeán 1945 laø thôøi gian oâng thöïc söï vieát ñöôïc nhieàu nhaát. Ñöông thôøi ngöôøi ta ít noùi ñeán vaên phaåm cuûa oâng. Phaûi töø sau khi oâng hi sinh, nhaát laø töø cuoái nhöõng naêm taùm möôi cuûa theá kæ XX, cuoäc ñôøi vaø söï nghieäp vaên hoïc cuûa Nam Cao ngaøy caøng ñöôïc söï quan taâm nhieàu hôn cuûa caùc nhaø nghieân cöùu. Nhieàu giaù trò cuûa vaên nghieäp oâng ñöôïc khaúng ñònh moät caùch xöùng ñaùng. Buoåi ñaàu laø söï chuù yù cuûa ngöôøi ñoïc veà laäp tröôøng tö töôûng, veà kieåu saùng taùc (laõng maïn – hieän thöïc), veà ñeà taøi (noâng daân – tieåu tö saûn trí thöùc)… . Veà sau laø söï khai thaùc theo chieàu saâu cuûa caùc nhaø nghieân cöùu veà tö töôûng nhaân vaên, veà thi phaùp Nam Cao trong truyeän ngaén. Taùc phaåm cuûa oâng ñöôïc ñöa vaøo giaûng day troïng nhaø tröôøng töø baäc trung hoïc cô sôû ñeán baäc ñaïi hoïc. Ñaëc bieät, ôû baäc trung hoïc phoå thoâng, oâng ñöôïc xeáp vaøo chöông trình vôùi tö caùch laø moät taùc gia cuøng boán teân tuoåi lôùn khaùc cuûa vaên hoïc hieän ñaïi: Hoà Chí Minh, Toá Höõu, Nguyeãn Tuaân, Xuaân Dieäu… Duø coù nhieàu coâng trình nghieân cöùu veà Nam Cao, duø vò trí cuûa oâng trong tieán trình phaùt trieån vaên hoïc nöôùc nhaø ñaõ ñöôïc khaúng ñònh nhöng nhöõng vaán ñeà veà söï nghieäp vaên hoïc cuûa Nam Cao vaãn khoâng ngöøng ñöôïc ñaët ra. Nhieàu nhaø nghieân cöùu ñaõ coù nhöõng nhaän ñònh saâu saéc veà söï nghieäp vaên hoïc cuûa Nam Cao nhöng chöa coù moät coâng trình naøo coù caùi nhìn heä thoáng, toaøn dieän veà phong caùch ngheä thuaät nhaø vaên naøy, moät phöông dieän quan troïng taïo cô sôû xaùc laäp vò trí haøng ñaàu cuûa oâng trong ñoäi nguõ caùc nhaø vaên Vieät Nam hieän ñaïi. Cuõng ñang thieáu nhöõng coâng trình coù söï so saùnh ñoái chieáu moät caùch ñaày ñuû phong caùch ngheä thuaät Nam Cao vôùi caùc nhaø vaên Vieät nam cuøng thôøi hay vôùi nhaø vaên nöôùc ngoaøi maø oâng ngöôõng moä. Beân caïnh ñoù, vaên nghieäp Nam Cao coù moät ñoä “môû” nhaát ñònh vaø ñang taùc ñoäng roõ reät leân saùng taùc khoâng ít nhaø vaên ñöông ñaïi. Khoâng hoaøn toaøn laø nhöõng vaán ñeà môùi meû tuyeät ñoái nhöng tìm hieåu phong caùch ngheä thuaät Nam Cao, nhöõng giaù trò ñoäc ñaùo, môùi meû cuûa oâng trong saùng taïo ngheä thuaät ñeå phuïc vuï toát hôn cho vieäc nghieân cöùu, giaûng daïy, hoïc taäp laø yù nghóa cuûa ñeà taøi luaän aùn naøy. Do tieáp caän ñeà taøi töø goùc ñoä phong caùch ngheä thuaät moät nhaø vaên neân luaän aùn khoâng ñi saâu trình baøy lòch söû nhöõng vaán ñeà lí luaän veà phong caùch hoïc vaø nhöõng moái quan heä ña daïng phöùc taïp cuûa noù vôùi caùc phaïm truø khaùc cuûa lí luaän vaên hoïc. Nhieäm vuï
chuû yeáu cuûa luaän aùn laø trình baøy heä thoáng nhöõng ñaëc ñieåm tö töôûng – ngheä thuaät taïo neân söï ñoäc ñaùo, môùi meû, nhaát quaùn mang tính giaù trò cuûa phong caùch ngheä thuaät Nam Cao, goùp phaàn khaúng ñònh nhöõng ñoùng goùp vaø vò trí cuûa nhaø vaên trong lòch söû vaên hoïc Vieät nam hieän ñaïi. 2. Lòch söû vaán ñeà 2.1. Quaù trình nghieân cöùu phong caùch ngheä thuaät Nam Cao Söï nghieäp saùng taùc cuûa Nam Cao ñöôïc chuù yù töø naêm 1941 vôùi lôøi töïa cuûa Leâ Vaên Tröông cho taäp Ñoâi löùa xöùng ñoâi do nhaø xuaát baûn “Ñôøi nay” aán haønh. Thaùng 2 – 1952, taùc phaåm Nam Cao thaät söï trôû thaønh ñoái töôïng cuûa khoa vaên hoïc vôùi baøi “ Nam Cao” cuûa Nguyeãn Ñình Thi in trong Maáy vaán ñeà vaên hoïc – (NXB Vaên ngheä –H.1956). Töø ñoù ñeán nay ñaõ coù hôn 190 coâng trình, baøi vieát veà Nam Cao ñöôïc coâng boá. Toâ Hoaøi laø ngöôøi soáng nhieàu vôùi Nam Cao caû tröôùc vaø sau caùch maïng. Trong caùc baøi vieát “Chuùng ta maát Nam Cao” (1954), “ Ngöôøi vaø taùc phaåm Nam Cao” (1956), “ Nam Cao” (Lôøi giôùi thieäu chuyeân luaän “Nam Cao nhaø vaên hieän thöïc xuaát saéc” cuûa Haø Minh Ñöùc - 1961), Toâ Hoaøi ñeàu nhaán maïnh moái lieân heä chaët cheõ giöõa con ngöôøi nhaø vaên vôùi tö töôûng ngheä thuaät, giöõa hieän thöïc cuoäc soáng vôùi nhöõng ñieàu ñöôïc phaûn aùnh trong taùc phaåm Nam Cao. Naêm 1961, Haø Minh Ñöùc coù chuyeân luaän ñaày ñaën ñaàu tieân veà Nam Cao vôùi tieâu ñeà “Nam Cao nhaø vaên hieän thöïc xuaát saéc”. Trong chuyeân luaän, khi ñeà caäp ñeán phong caùch Nam Cao, oâng vieát: ”Söï keát hôïp chaët cheõ vaø thöôøng xuyeân nhöõng yeáu toá tieán boä veà tö töôûng vôùi nhöõng saùng taïo veà ngheä thuaät cho Nam Cao coù moät phong caùch ñaëc bieät: phong caùch moät nhaø vaên hieän thöïc taâm lí” [39:183] Cuõng laø moät trong nhöõng ngöôøi ñaàu tieân nghieân cöùu veà Nam Cao, Phong Leâ khoâng tröïc tieáp ñeà caäp ñeán vaán ñeà phong caùch ngheä thuaät nhöng oâng noùi ñeán “ñaëc tröng buùt phaùp hieän thöïc Nam Cao”- moät yeáu toá taïo neân phong caùch ngheä thuaät nhaø vaên. OÂng khaúng ñònh: “… Vôùi yù thöùc taïo moät chaát gioïng ñieäu rieâng, khoâng daãm laïi ngöôøi khaùc… naêm naêm ñi vaøo ñôøi vaên cuûa Nam Cao laø moät söï doàn neùn bieát bao gaéng coâng vaø noã löïc … cho moät söï nghieäp khoâng laãn vôùi ai” [87:96] Töø naêm 1973, trong giaùo trình “Lòch söû vaên hoïc Vieät Nam”, Nguyeãn Hoaønh Khung ñaõ vieát: “Baèng moät taøi naêng lôùn, Nam Cao ñaõ coù nhöõng ñoùng goùp môùi meû ñoái vôùi söï phaùt
trieån vaên xuoâi Vieät Nam – Nam Cao xuaát hieän trong vaên hoïc söû nhö laø ngöôøi ñaïi dieän tieâu bieåu nhaát cuûa traøo löu hieän thöïc pheâ phaùn …” [65:82]. Ñeán nhöõng naêm cuoái theá kæ XX, oâng ñaõ khaúng ñònh moät caùch maïnh meõ: “Phong caùch cuûa Nam Cao giai ñoaïn 1941 – 1945 keát tinh phong caùch thôøi ñaïi” (193:30). Beân caïnh caùc coâng trình treân coøn coù caùc baøi vieát: Ñoïc nhöõng truyeän ngaén Nam Cao cuûa Nguyeân Hoàng (1960), Ñoïc “Truyeän ngaén Nam Cao” soi laïi nhöõng böôùc ñöôøng ñi leân cuûa moät nhaø vaên hieän thöïc cuûa Hueä Chi – Phong Leâ (1960), Nam Cao – con ngöôøi vaø xaõ hoäi cuõ cuûa Leâ Ñình Kò (1964), Con ngöôøi bò töø choái quyeàn laøm ngöôøi trong truyeän “Chí Pheøo” cuûa Nam Cao cuûa Nguyeãn Vaên Trung (1965), Caùch maïng thaùng Taùm vaø chaëng ñöôøng phaùt trieån môùi cuûa Nam Cao cuûa Nguyeãn Ñöùc Ñaøn (1968)… . Noäi dung caùc baøi vieát treân chuû yeáu ñeà caäp ñeán laäp tröôøng tö töôûng tieán boä khi nhaø vaên ñöùng veà phía nhöõng ngöôøi ngheøo khoå, noäi dung phaûn aùnh hieän thöïc xaõ hoäi cuûa taùc phaåm, pheâ phaùn söï bi quan beá taéc trong tö töôûng cuûa Nam Cao. Rieâng baøi cuûa Nguyeãn Vaên Trung ñaõ böôùc ñaàu thaâm nhaäp vaøo tö töôûng nhaân vaên Nam Cao khi nhaø nghieân cöùu baøn ñeán bi kòch bò cöï tuyeät quyeàn laøm ngöôøi cuûa nhaân vaät Chí Pheøo trong taùc phaåm cuøng teân. Töø nhöõng naêm taùm möôi cuûa theá kæ XX trôû ñi, cuoäc ñôøi vaø söï nghieäp vaên hoïc cuûa Nam Cao ñöôïc giôùi nghieân cöùu chuù yù nhieàu hôn. Nhieàu taàng lôùp yù nghóa cuûa taùc phaåm Nam Cao ñöôïc khaùm phaù, vò trí vaên hoïc söû cuûa Nam Cao ngaøy caøng ñöôïc khaúng ñònh. Coù theå keå nhöõng coâng trình tieâu bieåu: Nghó tieáp veà Nam Cao (NXB Vaên hoïc – 1991), Nam Cao moät ñôøi ngöôøi moät ñôøi vaên cuûa Nguyeãn Vaên Haïnh (1993), Nam Cao – phaùc thaûo chaân dung vaø söï nghieäp cuûa Phong Leâ (1997), Nam Cao ñôøi vaên vaø taùc phaåm cuûa Haø Minh Ñöùc (1998), Nam Cao – veà taùc gia vaø taùc phaåm do Bích Thu bieân soaïn vaø tuyeån choïn (1998), Thi phaùp truyeän ngaén Nam Cao – luaän aùn tieán só cuûa Nguyeãn Hoa Baèng, Nam Cao – con ngöôøi vaø taùc phaåm – Nhieàu taùc giaû – NXB Hoäi nhaø vaên (2000), Ngheä thuaät keå chuyeän trong taùc phaåm Nam Cao cuûa Vuõ Khaéc Chöông (2000), Chuû nghóa hieän thöïc Nam Cao cuûa Traàn Ñaêng Suyeàn (2001)… . Trong cuoán Nam Cao moät ñôøi ngöôøi moät ñôøi vaên, Nguyeãn Vaên Haïnh ñaõ ñeà caäp ñeán nhöõng neùt cô baûn veà cuoäc ñôøi vaø söï nghieäp vaên chöông cuûa Nam Cao. OÂng noùi ñeán nhöõng ñaëc ñieåm tính caùch con ngöôøi Nam Cao tröôùc vaø sau caùch maïng thaùng 8ˆ- 1945, noùi ñeán nhöõng ñoùng goùp xuaát saéc nhaát cuûa Nam Cao veà tö töôûng nhaân ñaïo, veà ngheä thuaät
xaây döïng nhaân vaät, mieâu taû taâm lí, veà ngoân ngöõ taùc phaåm Nam Cao …. Cuoái cuøng, oâng keát luaän: “Nam Cao laø nhaø vaên trong yù nghóa ñích thöïc vaø cao quí cuûa khaùi nieäm naøy, vaø laø moät nhaø vaên hieän ñaïi” [44:43] Hôn ba möôi naêm vieát veà Nam Cao, nhöng ñeán naêm 1997, Phong Leâ vaãn coi coâng trình nghieân cöùu cuûa mình chæ laø “Phaùc thaûo söï nghieäp vaø chaân dung” veà nhaø vaên lôùn naøy. OÂng tieáp caän taùc phaåm Nam Cao töø hình aûnh ngöôøi trí thöùc, soá phaän ngöôøi noâng daân, töø ñaëc tröng buùt phaùp hieän thöïc, töø con ngöôøi Nam Cao vôùi queâ höông vaø caùch maïng… . “Nhìn töø cuoái theá kæ” veà Nam Cao, Phong Leâ vieát: “… Ñeå hieåu Nam Cao hoâm nay caàn nhieàu phöông phaùp tieáp caän môùi, nhöng ngay phöông phaùp tieáp caän xaõ hoäi hoïc vaãn chöa phaûi ñaõ caïn kieät sinh löïc ñoái vôùi caùc taùc phaåm coå ñieån… “ [87:209]. Cuøng vôùi vieäc taùi baûn chuyeân luaän Nam Cao nhaø vaên hieän thöïc xuaát saéc, taäp truyeän Ñoâi löùa xöùng ñoâi vaø moät soá truyeän ngaén coøn ít ñöôïc bieát ñeán, trong cuoán Nam Cao ñôøi vaên vaø taùc phaåm, Haø Minh Ñöùc tieáp tuïc coâng boá caùc nghieân cöùu môùi cuûa mình veà Nam Cao. OÂng baøn veà ngheä thuaät saùng taïo taâm lí, ñeà caäp ñeán yù nghóa pheâ phaùn vaø töï pheâ phaùn, taàm quan troïng cuûa hoaøn caûnh trong taùc phaåm Nam Cao. OÂng cuõng thoâng tin veà söï nghieäp Nam Cao qua moät cuoäc hoäi thaûo ôû nöôùc ngoaøi… . Veà phong caùch ngheä thuaät Nam Cao, Haø Minh Ñöùc ñaõ khaûo saùt taäp truyeän Ñoâi löùa xöùng ñoâi vaø nhaän ñònh: “Treân caû hai ñeà taøi veà noâng daân vaø trí thöùc ngheøo trong taäp truyeän “Ñoâi löùa xöùng ñoâi” Nam Cao ñaõ boäc loä roõ vaø ñònh hình moät phong caùch saùng taïo ñoäc ñaùo” [39:310]. Trong chuyeân luaän Ngheä thuaät keå chuyeän trong taùc phaåm Nam Cao, Vuõ Khaéc Chöông ñaõ khaûo saùt caùc yeáu toá chuû theå keå chuyeän, ñieåm nhìn traàn thuaät, coát truyeän, caùch keå, nhòp ñieäu keå… . Taùc phaåm Nam Cao ñaõ ñöôïc tieáp caän baèng caùc khaùi nieäm thi phaùp hoïc, moät höôùng nghieân cöùu môùi trong vaên hoïc. Vôùi luaän aùn tieán só Thi phaùp truyeän ngaén Nam Cao, Nguyeãn Hoa Baèng ñaõ khaûo saùt vaø phaùt hieän ñöôïc tính chaát ña thanh cuûa ngoân ngöõ truyeän ngaén Nam Cao theå hieän ôû söï phöùc hôïp caùc loaïi gioïng, caùc chaát gioïng, phöùc hôïp caùc tieáng noùi xaõ hoäi. Taùc giaû cuõng ñeà caäp ñeán vaán ñeà nhaân vaät, phaân loaïi nhaân vaät theo “ ñieåm nhìn ñònh kieán” vaø nhaân vaät töï yù thöùc. Caùc phöông dieän thôøi gian vaø khoâng gian ngheä thuaät, keát caáu, coát truyeän… cuõng ñaõ ñöôïc neâu leân khaù ñaày ñuû trong luaän aùn. Chuyeân luaän Chuû nghóa hieän thöïc Nam Cao cuûa Traàn Ñaêng Suyeàn laø moät coâng trình ñaày ñaën nghieân cöùu töông ñoái toaøn dieän söï nghieäp saùng taùc cuûa Nam cao döôùi caùi
nhìn phöông phaùp saùng taùc. Nhaø nghieân cöùu ñi tìm con ñöôøng ñeán vôùi chuû nghóa hieän thöïc cuûa Nam Cao, quan nieäm ngheä thuaät, vaán ñeà loaïi hình vaø thi phaùp, tö töôûng nhaân ñaïo vaø ngheä thuaät mieâu taû taâm lí, ngheä thuaät traàn thuaät trong saùng taùc cuûa Nam Cao. Töø nhöõng phaùt hieän veà söï ñoùng goùp xuaát saéc cuûa nhaø vaên, Traàn Ñaêng Suyeàn keát luaän: “Neáu nhö thieân taøi laø ñi tröôùc thôøi ñaïi vaø coù tính hieän ñaïi, laø vöôït qua ñöôïc thöû thaùch khaéc nghieät cuûa thôøi gian, laø ñoäc ñaùo, duy nhaát, laø khoâng laëp laïi ñöôïc thì ñoái vôùi neàn vaên hoïc hieän ñaïi Vieät Nam, hai chöõ aáy phuø hôïp vôùi Nam Cao” [143:270]. Cuõng vieát luaän aùn tieán só veà Nam Cao, Haø Bình Trò ñeà caäp ñeán quan nieäm ngheä thuaät cuûa Nam Cao, chaát tröõ tình, ngheä thuaät mieâu taû taâm lí, ñaùnh giaù cao ñoùng goùp cuûa Nam Cao vaøo chuû nghóa nhaân ñaïo trong vaên hoïc vôùi vaán ñeà “söï yù thöùc veà caù nhaân”. Oâng baøn ñeán yeáu toá ñöôïc goïi laø töï nhieân chuû nghóa trong saùng taùc cuûa Nam Cao vaø phaùt hieän thaáy nhieàu choã khaùc nhau trong vaên baûn truyeän Chí Pheøo töø laàn ñaàu xuaát hieän vôùi caùi teân Ñoâi löùa xöùng ñoâi ñeán nhöõng laàn in sau naøy. Trong khoái löôïng lôùn caùc taøi lieäu nghieân cöùuveà Nam Cao, vaán ñeà phong caùch ngheä thuaät Nam Cao ít nhieàu cuõng ñöôïc ñeà caäp. Tröïc tieáp nhaát laø hai baøi: Phong caùch truyeän ngaén Nam Cao cuûa Vuõ Tuaán Anh, vaø, Phong caùch truyeän ngaén Nam Cao tröôùc caùch maïng cuûa Buøi Coâng Thuaán. Laø moät baøi baùo (in laàn ñaàu treân “Quaân ñoäi nhaân daân” thöù baûy soá 76 naêm 1991) vaø chæ ñeà caäp ñeán truyeän ngaén cho neân Vuõ Tuaán Anh khoâng ñi saâu maø chuû yeáu neâu leân moät soá ñaëc ñieåm cuûa “Phong caùch truyeän ngaén Nam Cao”: “Vaên Nam Cao laø phöùc hôïp, laø toång hoaø nhöõng cöïc ñoái nghòch: bi vaø haøi, tröõ tình vaø trieát lí, cuï theå vaø khaùi quaùt”; “coù nhöõng tieáng keâu cöùu aâm thaàm caát leân töø trang vieát cuûa Nam Cao”; “thi phaùp truyeän ngaén Nam Cao tröôùc caùch maïng xaây döïng treân noãi aùm aûnh veà caùi taøn luïi, tan raõ” [194: 108] Cuõng laø moät baøi baùo, Buøi Coâng Thuaán khi baøn veà “Phong caùch truyeän ngaén Nam Cao tröôùc caùch maïng” chuû yeáu ñeà caäp ñeán phöông dieän ngoân ngöõ: “kieåu caâu ngaén vaø coäc” “chaát gioïng Baéc boä” nhö laø nhöõng ñaëc ñieåm cuûa phong caùch Nam Cao. Beân caïnh ñoù, taùc giaû baøi baùo coøn ñeà caäp ñeán kieåu caáu truùc taâm lí – trieát lí cuûa taùc phaåm cuûa nhaø vaên naøy. [194:368] Trong cuoán saùch Nhaø vaên Vieät Nam hieän ñaïi – chaân dung vaø phong caùch, Nguyeãn Ñaêng Maïnh ñaõ coù hai baøi veà Nam Cao. Vieát töø naêm 1978, trong “Chuû nghóa hieän thöïc Nam Cao”, Nguyeãn Ñaêng Maïnh ñaõ ñeà caäp ñeán nhöõng neùt lôùn cuûa phong caùch nhaø vaên
naøy: “noãi ñau ñôùn tröôùc tình traïng con ngöôøi vì mieáng côm manh aùo maø khoâng sao ñöùng thaúng leân ñöôïc, khoâng sao giöõ ñöôïc nhaân tính, nhaân caùch, nhaân phaåm’; “taám göông cuûa moät caây buùt luoân luoân tìm toøi, khaùm phaù, saùng taïo”; “Nam Cao laø nhaø vaên cuûa moät chuû nghóa hieän thöïc taâm lí”; “caùch keå chuyeän bieán hoaù”… ÔÛ baøi sau, “Caùi ñoùi vaø mieáng aên trong truyeän Nam Cao”, oâng ñaõ noùi ñeán söï ñoäc ñaùo cuûa nhaø vaên töø moät ñeà taøi khoâng môùi, Nam Cao keâu goïi haõy cöùu laáy nhaân phaåm, nhaân tính, nhaân caùch con ngöôøi tröôùc caùi ñoùi mieáng aên chöù khoâng chæ keâu goïi cöùu ñoùi cho con ngöôøi nhö moät soá nhaø vaên khaùc cuøng thôøi. Trong caùc cuoán saùch Nghó tieáp veà Nam Cao (NXB vaên hoïc – 1991), Nam Cao – veà taùc gia vaø taùc phaåm (NXB Giaùo duïc – 1998), Nam Cao – con ngöôøi vaø taùc phaåm (NXB Hoäi nhaø vaên – 2000), nhöõng ngöôøi bieân soaïn ñaõ xeáp vaøo phaàn “Phong caùch ngheä thuaät” nhöõng baøi vieát cuûa caùc taùc giaû khaùc nhau veà hình thöùc ngheä thuaät trong taùc phaåm Nam Cao. Coù theå chia caùc baøi vieát aáy thaønh ba nhoùm: - Nhoùm baøi baøn veà ngheä thuaät xaây döïng nhaân vaät cuûa Nam Cao: Nam Cao vaø ngheä thuaät saùng taïo taâm lí cuûa Haø Minh Ñöùc; Nhaân vaät “haén” vôùi moät neùt ñaëc tröng trong ngoân ngöõ ngheä thuaät Nam Cao cuûa Tröông Thò Nhaøn; Veà caùc nhaân vaät dò daïng trong saùng taùc Nam Cao cuûa Traàn Thò Vieät Trung… - Nhoùm baøi baøn veà ngoân ngöõ ngheä thuaät: Thöû soáng trong vaên Nam Cao cuûa Nguyeãn Löông Ngoïc, Loái vaên keå chuyeän cuûa Nam Cao cuûa Phan Dieãm Phöông, Tìm hieåu moät chöõ “Nhöng” trong vaên Nam Cao cuûa Phan Troïng Thöôûng… . - Nhoùm coøn laïi chuû yeáu baøn chung veà thi phaùp: Moät ñaëc ñieåm thi phaùp truyeän Nam Cao cuûa Phaïm Quang Long, Nhöõng ñoåi môùi trong theá giôùi ngheä thuaät cuûa Nam Cao sau 1945 cuûa Phuøng Ngoïc Kieám, Thôøi gian vaø khoâng gian ngheä thuaät Nam Cao cuûa Traàn Ñaêng Suyeàn, Ñaëc tröng buùt phaùp hieän thöïc Nam Cao cuûa Phong Leâ… . Khoâng tröïc tieáp nghieân cöùu taùc phaåm döôùi caùi nhìn phong caùch hoïc nhöng nhöõng baøi vieát treân ñaây ñaõ neâu leân nhöõng ñaëc ñieåm noåi baät veà maët hình thöùc ngheä thuaät, veà thi phaùp trong caùc saùng taùc cuûa Nam Cao. 2.2. Nhöõng vaán ñeà caàn ñöôïc xem xeùt theâm Noùi ñeán phong caùch ngheä thuaät moät taùc giaû vaên hoïc laø noùi ñeán söï ñoäc ñaùo toaøn veïn coù tính heä thoáng cuûa söï nghieäp saùng taïo cuûa nhaø vaên aáy. Ñaõ coù nhieàu ngöôøi nghieân cöùu
veà Nam Cao nhöng chöa coù coâng trình naøo ñeà caäp toaøn dieän ñeán phong caùch ngheä thuaät nhaø vaên theå hieän trong truyeän ngaén laãn tieåu thuyeát cuûa oâng. Coù nhöõng taùc phaåm ñöôïc “ñaøo xôùi” raát kó nhö Chí Pheøo, Laõo Haïc, Giaêng saùng, Ñôøi thöøa, Soáng moøn … nhöng laïi ít ai neâu leân moái lieân heä thoáng nhaát giöõa chuùng nhö laø moät daáu hieäu cuûa phong caùch ngheä thuaät Nam Cao. Moät vaán ñeà khaùc laø, trong khi nhaán maïnh vaø ñeà cao yù nghóa pheâ phaùn, caûm höùng nhaân vaên cuûa taùc phaåm Nam Cao, caùc nhaø nghieân cöùu chöa neâu ra: vì sao taùc phaåm oâng laïi mang caûm höùng pheâ phaùn, caûm höùng nhaân vaên nhö vaäy ? Ñoù phaûi chaêng laø quan nieäm, laø caùi nhìn cuûa oâng veà con ngöôøi vaø cuoäc soáng ? Ñoù phaûi chaêng laø heä thoáng quan nieäm ngheä thuaät ñuùng ñaén vaø saâu saéc, taïo thaønh nhöõng nguyeân taéc cuûa phaûn aùnh ngheä thuaät nhö M.B. Khravtrenko ñaõ noùi?. Nhöõng vaán ñeà veà phong caùch Nam Cao trong ngheä thuaät xaây döïng nhaân vaät, ngheä thuaät keát caáu, gioïng ñieäu vaø phöông thöùc toå chöùc lôøi vaên ngheä thuaät cuõng caàn ñöôïc khaûo saùt moät caùch kó löôõng hôn. 3. Giôùi haïn cuûa ñeà taøi 3.1. Veà khaùi nieäm phong caùch ngheä thuaät nhaø vaên Tìm hieåu phong caùch ngheä thuaät nhaø vaên laø moät vaán ñeà quan troïng trong nghieân cöùu vaên hoïc. Bôûi vì taøi naêng ñích thöïc vaø söï ñoùng goùp cuûa nhaø vaên theå hieän moät caùch noåi baät ôû söï ñoäc ñaùo trong caùc taùc phaåm cuûa hoï, caû veà noäi dung tö töôûng laãn hình thöùc ngheä thuaät. Nhaø vaên Nga Ivan Turgenev ñaõ vieát: “Caùi quan troïng trong taøi naêng vaên hoïc, vaø toâi nghó raèng cuõng coù theå trong baát kyø taøi naêng naøo, laø caùi toâi muoán goïi laø tieáng noùi cuûa rieâng mình. Vaâng, ñieàu quan troïng laø tieáng noùi cuûa rieâng mình, nhöõng noát ñaëc bieät cuûa mình; nhöõng noát khoâng deã tìm thaáy ôû baát kyø moät ngöôøi naøo khaùc” [72:91]. “Tieáng noùi cuûa rieâng mình” laø höôùng phaán ñaáu cuûa nhöõng nhaø vaên chaân taøi. Phaùt hieän ñöôïc “tieáng noùi rieâng” aáy, nhaát laø ôû nhöõng ngheä só lôùn, cuõng laø caùi ñích khaùm phaù cuûa nhöõng ngöôøi nghieân cöùu vaên hoïc. Nhöng noäi dung cuûa “tieáng noùi rieâng” aáy, cuûa phong caùch ngheä thuaät nhaø vaên laø gì ? Thuaät ngöõ “phong caùch” ñaõ xuaát hieän töø laâu vaø ñöôïc söû duïng ôû nhieàu lónh vöïc. Trong vaên hoïc ngheä thuaät quan nieäm veà phong caùch cuõng thaät phong phuù. Nhieàu yù kieán cho raèng, phong caùch laø nhöõng ñaëc ñieåm ñoäc ñaùo cuûa hình thöùc ngheä thuaät: “Phong caùch
– ñoù laø söï thoáng trò cuûa hình thöùc ngheä thuaät, laø söùc maïnh toå chöùc cuûa noù” [72:134]. Moät soá khaùc laïi xem phong caùch laø söï ñoäc ñaùo cuûa nhaø vaên trong söû duïng ngoân ngöõ : “Phong caùch – ñoù laø ngoân töø ñöôïc xeùt trong moái quan heä cuûa noù vôùi hình töôïng, ñoù laø söï taùc ñoäng qua laïi giöõa nhöõng khaùi nieäm vaø nhöõng yù nghóa naûy sinh trong ngoân töø voán ñaët vaøo moät vaên caûnh ngheä thuaät” [72:131]. Coù ngöôøi cho raèng phong caùch laø moät phaïm truø lòch söû – thaåm mó roäng nhaát, bao quaùt nhaát, nhöng coù ngöôøi laïi coi phong caùch nhö nhöõng ñaëc ñieåm ñoäc ñaùo cuûa töøng taùc phaåm vaên hoïc rieâng leû … ÔÛ Vieät nam, giaùo trình Lí luaän vaên hoïc duøng trong caùc tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp, Sö phaïm do Haø Minh Ñöùc, Phöông Löïu, Nguyeãn Vaên Haïnh chuû bieân ñaõ ñöa ra nhöõng quan nieäm veà phong caùch. Trong caùc coâng trình nghieân cöùu cuï theå nhö Tìm hieåu phong caùch Nguyeãn Du trong Truyeän Kieàu cuûa Phan Ngoïc, Nhaø vaên Vieät nam hieän ñaïi – chaân dung vaø phong caùch cuûa Nguyeãn Ñaêng Maïnh, Vaên hoïc hoïc vaên cuûa Hoaøng Ngoïc Hieán, Phong caùch ngheä thuaät Nguyeãn Minh Chaâu cuûa Toân Phöông Lan, Phong caùch hoïc vaø ñaëc ñieåm tu töø Tieáng Vieät cuûa Cuø Ñình Tuù …, caùc taùc giaû cuõng ñaõ neâu ra nhöõng caùch hieåu cuûa mình veà vaán ñeà phong caùch. Nhìn chung, moïi ngöôøi ñieàu nhaát trí vôùi nhau raèng, xaùc ñònh phong caùch laø phaûi phaùt hieän cho ñöôïc nhöõng yeáu toá ñaëc saéc, ñoäc ñaùo thöôøng laëp ñi laëp laïi cuûa moät hieän töôïng vaên hoïc (moät taùc phaåm, moät nhaø vaên, moät traøo löu vaên hoïc). Trong Goùp phaàn xaùc ñònh caùc khaùi nieäm: phong caùch, traøo löu vaên hoïc, phöông phaùp saùng taùc, kieåu saùng taùc, thi phaùp, Nguyeãn Vaên Haïnh vieát: “Phong caùch bao giôø cuõng laø heä thoáng nhöõng ñaëc ñieåm taïo neân tính ñoäc ñaùo cuûa moät hieän töôïng … Xaùc ñònh phong caùch ñoøi hoûi phaûi ñi saâu phaùt hieän söï thoáng nhaát, tính qui luaät … nhöõng yeáu toá ñöôïc laëp ñi laëp laïi, hoaëc nhöõng yeáu toá “troäi”, nhöõng “ñieåm saùng” coù vò trí noåi baät vaø coù yù nghóa chi phoái, bao quaùt caùc yeáu toá khaùc trong heä thoáng.” [45:204, 206] Nhöõng yeáu toá ñoù khoâng rieâng leû, ngaãu nhieân maø coù söï thoáng nhaát töông ñoái beàn vöõng, thoâng qua nhöõng bieåu hieän phong phuù ña daïng, taïo neân giaù trò môùi trong söï phaùt trieån cuûa vaên hoïc. Chuùng toâi quan nieäm phong caùch ngheä thuaät laø heä thoáng nhöõng ñaëc ñieåm caû veà noäi dung vaø hình thöùc, veà tö töôûng vaø ngheä thuaät taïo neân tính ñoäc ñaùo vaø giaù trò môùi meû cuûa moät hieän töôïng vaên hoïc xeùt ôû chieàu lòch ñaïi vaø ñoàng ñaïi cuûa tieán trình vaên hoïc.
Phong caùch ngheä thuaät coù theå ñöôïc nghieân cöùu ôû caùc “caáp ñoä” khaùc nhau. Coù theå coù phong caùch taùc phaåm khi taùc phaåm naøo ñoù laø thaønh quaû cuûa moät quaù trình saùng taïo ñoäc ñaùo, coù giaù trò môùi meû chòu ñöôïc söï thöû thaùch khaéc nghieät cuûa thôøi gian: “Phong caùch Truyeän Kieàu” , “Phong caùch taùc phaåm Epghenhi Onhegin”…. Coù theå coù phong caùch taùc giaû: “Phong caùch ngheä thuaät Nguyeãn Traõi”, “Phong caùch ngheä thuaät Nguyeãn Du”, “Phong caùch ngheä thuaät Cheá Lan Vieân”… . Coù theå coù phong caùch moät traøo löu, moät thôøi kì vaên hoïc: phong caùch laõng maïn, phong caùch hieän thöïc, phong caùch thô Ñöôøng … Chuùng toâi cuõng nhaän thöùc raèng chæ nhöõng nhaø vaên coù taøi naêng saùng taïo ñöôïc nhöõng taùc phaåm coù giaù trò ngheä thuaät cao môùi coù theå xem laø nhaø vaên coù phong caùch. Moãi nhaø vaên coù phong caùch ñeàu taïo ra trong taùc phaåm cuûa mình moät theá giôùi ngheä thuaät ñoäc ñaùo, ngöôøi ñoïc coù theå nhaän dieän hoï giöõa caùc nhaø vaên cuøng thôøi, xaùc ñònh ñöôïc vò trí cuûa hoï trong söï phaùt trieån chung cuûa vaên hoïc. Theá giôùi ngheä thuaät aáy ña daïng, phong phuù nhöng bao giôø cuõng coù tính thoáng nhaát maø neàn taûng cuûa söï thoáng nhaát naøy laø caùch nhìn rieâng veà con ngöôøi vaø cuoäc soáng, laø tö töôûng ngheä thuaät rieâng cuûa nhaø vaên. Töø nhaän thöùc treân, chuùng toâi cho raèng, ñeå xaùc ñònh phong caùch ngheä thuaät nhaø vaên caàn phaûi tìm ñöôïc söï thoáng nhaát cuûa caùc moái lieân heä sau ñaây: Moät laø, söï thoáng nhaát cuûa moái lieân heä giöõa nhaø vaên vaø taùc phaåm do nhaø vaên aáy saùng taïo ra – moái lieân heä taùc giaû vaø taùc phaåm. Nhaø vaên laø chuû theå saùng taïo coøn taùc phaåm vaên hoïc laø thaønh quaû saùng taïo. Coù theå coi moái quan heä naøy laø moái quan heä nhaân – quaû. Nhaân caùch, kinh nghieäm soáng, theá giôùi tinh thaàn, tình caûm con ngöôøi seõ ñöôïc nhaø vaên khai thaùc veà maët thaåm mó vôùi tö caùch laø moät ngheä só. Nhaø vaên soáng vôùi ai, soáng nhö theá naøo, nôi nhaø vaên sinh ra, lôùn leân ra sao, cuoäc soáng lôùn vaø lí töôûng thaåm mó cuûa thôøi ñaïi ñang dieãn ra nhöõng ñieàu gì … taát caû chuùng ñeàu taùc ñoäng qua laïi laãn nhau vaø seõ qui ñònh caùi nhìn veà con ngöôøi vaø cuoäc soáng, veà tö töôûng ngheä thuaät, taïo neân moät theá giôùi thaåm mó ñoäc ñaùo mang daáu aán caù tính saùng taïo cuûa nhaø vaên. Noùi veà yù nghóa cuûa kinh nghieäm soáng, cuûa aán töôïng tröïc tieáp töø cuoäc soáng vôùi saùng taùc, Dostoievski ñaõ vieát: “… Muoán vieát ñöôïc moät cuoán tieåu thuyeát thì caàn döï tröõ moät hoaëc moät vaøi aán töôïng maïnh meõ maø con tim taùc giaû ñaõ theå nghieäm thaät söï” [72:113] Maët khaùc, moãi con ngöôøi bình thöôøng ñaõ laø moät thöïc theå duy nhaát huoáng hoà laø ngöôøi ngheä só. Con ngöôøi nhaø vaên, caù tính vaø taøi naêng ñoäc ñaùo cuûa nhaø vaên laø cô sôû ñeå lí giaûi nhöõng taùc phaåm ngheä thuaät maø nhaø vaên aáy saùng taïo neân. Ñoù cuõng laø caên cöù ñeå xaùc ñònh
phong caùch ngheä thuaät taùc giaû. Bôûi vì phong caùch bieåu hieän söï lónh hoäi ñaëc saéc vaø môùi meû veà theá giôùi cuûa nhaø vaên. Söï thaät trong taùc phaåm ngheä thuaät khoâng theå toàn taïi beân ngoaøi caùch nhìn theá giôùi cuûa caù nhaân ngheä só. Hieän töôïng, söï vaät coù theå laø moät, nhöng caùch nhìn, caùch caûm, caùch theå hieän cuûa caùc nhaø vaên laø muoân maøu muoân veû. Caùch nhìn, caùch caûm cuûa nhaø vaên caøng tinh dieäu thì anh ta caøng thaâm nhaäp saâu vaøo baûn chaát söï vaät, nhöõng khaùi quaùt ngheä thuaät, nhöõng khaùm phaù saùng taïo cuûa anh ta caøng lôùn, caøng ñoäc ñaùo. Dó nhieân, ñieàu ñoù chæ coù ñöôïc khi naøo nhaø vaên phaùt hieän ra caùi môùi, theå hieän noù baèng hình töôïng, thuyeát phuïc ñöôïc ñoäc giaû tin vaøo söï ñuùng ñaén cuûa nhöõng quan nieäm veà con ngöôøi vaø cuoäc soáng, nhöõng nguyeân taéc saùng taïo thaåm mó cuûa mình. Phong caùch ngheä thuaät leä thuoäc raát nhieàu vaøo taøi naêng vaø caù tính saùng taïo cuûa nhaø vaên, theå hieän caû trong caùch nhìn laãn trong phöông thöùc toå chöùc theá giôùi ngheä thuaät. Chuùng ta caàn phaûi tìm ra söï thoáng nhaát trong moái lieân heä giöõa con ngöôøi vaø cuoäc soáng cuûa taùc giaû vôùi söï hình thaønh quan nieäm ngheä thuaät, kieåu löïa choïn ñeà taøi, chuû ñeà, caùch theå hieän tö töôûng baèng vieäc mieâu taû ngheä thuaät trong taùc phaåm cuûa nhaø ngheä só. Hai laø, xaùc ñònh phong caùch ngheä thuaät nhaø vaên, caàn phaûi tìm hieåu söï thoáng nhaát, moái lieân heä bieän chöùng giöõa noäi dung vaø hình thöùc, giöõa tö töôûng vaø ngheä thuaät. Bôûi vì noäi dung vaø hình thöùc trong taùc phaåm vaên hoïc khoâng phaûi laø ñaïi löôïng maø laø quan heä gaén keát höõu cô vôùi nhau. Hegel vieát: “Noäi dung chaúng phaûi laø caùi gì khaùc, maø chính laø chuyeån hoaù cuûa hình thöùc vaøo noäi dung, vaø hình thöùc cuõng chaúng gì khaùc hôn laø söï chuyeån hoaù cuûa noäi dung vaøo hình thöùc” [189:257]. Bieâlinski, nhaø pheâ bình Nga theá kyû XIX cuõng khaúng ñònh söï thoáng nhaát cuûa noäi dung vaø hình thöùc trong taùc phaåm ngheä thuaät: “Trong taùc phaåm ngheä thuaät, tö töôûng vaø hình thöùc phaûi hoaø hôïp vôùi nhau moät caùch höõu cô nhö laø taâm hoàn vaø theå xaùc, neáu huûy dieät hình thöùc thì cuõng coù nghóa laø huûy dieät tö töôûng vaø ngöôïc laïi” [189:256] Moái quan heä naøy caøng saâu saéc, söùc haáp daãn cuûa noù caøng lôùn, caùc yeáu toá cuûa chuùng caøng khoù coù khaû naêng thay theá ñöôïc. Cho neân khoâng theå chæ ñeà caäp ñeán phöông dieän naøy, boû qua phöông dieän khaùc, maø phaûi cuøng luùc khaûo saùt ñeå tìm ra “nhöõng khaùm phaù veà noäi dung vaø nhöõng phaùt minh veà hình thöùc” cuûa moät hieän töôïng ngheä thuaät, nhö nhaø vaên Nga Leoânov ñaõ noùi. Cuoäc ñôøi vaø söï nghieäpvaên hoïc cuûa Nam Cao ñaõ thöïc söï hoäi tuï moät caùch xuaát saéc caùc moái lieân heä treân ñaây. Coù theå noùi, phong caùch ngheä thuaät Nam Cao laø tính ñoäc ñaùo vaø
giaù trò, laø khuoân maët rieâng vôùi nhöõng ñoùng goùp môùi meû cuûa nhaø vaên vaøo trong tieán trình vaên hoïc daân toäc baèng nhieàu taùc phaåm xuaát saéc, caû ôû noäi dung vaø hình thöùc, tö töôûng vaø ngheä thuaät. 3.2. Veà ñoái töôïng nghieân cöùu Nghieân cöùu Phong caùch ngheä thuaät Nam Cao chuùng toâi khaûo saùt toaøn boä söï nghieäp saùng taùc cuûa Nam Cao caû tröôùc vaø sau caùch maïng thaùng Taùm 1945. Theo Nam Cao toaøn taäp do Haø Minh Ñöùc söu taàm, giôùi thieäu (NXB Vaên hoïc – H.2000 – 3 taäp – 1739 trang), Nam Cao coù 71 truyeän ngaén, 1 vôû kòch, 2 tieåu thuyeát cuøng moät soá trang nhaät kí. Khoâng nhieàu veà soá löôïng nhöng taùc phaåm Nam Cao ñaõ coù nhöõng phaùt hieän, ñoùng goùp thaät söï coù giaù trò veà noäi dung tö töôûng vaø hình thöùc ngheä thuaät. Luaän aùn taäp trung khaûo saùt heä thoáng caùc giaù trò aáy ñeå neâu leân nhöõng ñaëc ñieåm cuûa phong caùch ngheä thuaät Nam Cao. 4. Nhöõng ñoùng goùp môùi cuûa luaän aùn Chæ möôøi naêm xuaát hieän treân vaên ñaøn nhöng Nam Cao laø moät trong nhöõng nhaø vaên ñöôïc nghieân cöùu khaù nhieàu. Caùc giaù trò noäi dung vaø ngheä thuaät cuûa taùc phaåm Nam Cao ñaõ ñöôïc ñeà caäp moät caùch saâu saéc vaø khaù ñaày ñuû. Nhöng nhöõng caùi môùi veà chaát trong yeâu caàu phaùt trieån cuûa vaên hoïc ñöông ñaïi vaø söï thoáng nhaát caùc giaù trò ñoù vaøo moät chænh theå ngheä thuaät, töùc laø nghieân cöùu vaên nghieäp cuûa Nam Cao nhö moät heä thoáng toaøn veïn, döôùi caùi nhìn phong caùch hoïc, thì chöa nhaø nghieân cöùu naøo thöïc söï tìm hieåu ñaày ñuû. Keát thöøa vaø phaùt huy nhöõng thaønh töïu raát ñaùng traân troïng cuûa nhöõng ngöôøi ñi tröôùc trong nghieân cöùu veà Nam Cao, luaän aùn taäp trung nghieân cöùu veà cuoäc ñôøi vaø söï nghieäp Nam Cao döôùi goùc ñoä phong caùch ngheä thuaät nhaø vaên. Baèng caùi nhìn phong caùch hoïc, luaän aùn seõ neâu leân caùi ñoäc ñaùo, caùi môùi meû cuûa Nam Cao veà taàm nhìn nhaân vaên môùi, veà ñaëc tröng cuûa chuû nghóa hieän thöïc Nam Cao töø quan nieäm ngheä thuaät ñeán thöïc tieãn saùng taùc, veà nhöõng khaùm phaù ñaëc saéc cuûa oâng trong ngheä thuaät xaây döïng nhaân vaät, keát caáu, trong toå chöùc gioïng ñieäu vaø ngoân ngöõ. Baèng vieäc laøm saùng toû nhöõng ñaëc ñieåm phong caùch ngheä thuaät Nam Cao, luaän aùn goùp theâm tieáng noùi khaúng ñònh nhöõng ñoùng goùp vaø vò trí cuûa nhaø vaên trong tieán trình phaùt trieån cuûa vaên hoïc Vieät Nam hieän ñaïi. Ñoàng thôøi, nhöõng keát quaû cuûa luaän aùn coøn goùp
phaàn vaøo vieäc nghieân cöùu, giaûng daïy hoïc taäp veà nhaø vaên Nam Cao vaø caû thôøi kì vaên hoïc maø nhaø vaên soáng vaø saùng taùc. 5. Phöông phaùp nghieân cöùu Luaän aùn söû duïng phöông phaùp heä thoáng ñeå xem xeùt töøng taùc phaåm nhö moät chænh theå vaø toaøn boä caùc taùc phaåm Nam Cao nhö moät heä thoáng. Phöông phaùp so saùnh ñöôïc söû duïng trong luaän aùn ôû hai caáp ñoä: so saùnh caùc taùc phaåm khaùc nhau cuûa Nam Cao ñeå thaáy ñöôïc söï oån ñònh beàn vöõng vaø söï phaùt trieån cuûa phong caùch ngheä thuaät nhaø vaên theo höôùng vöøa thoáng nhaát vöøa ña daïng. Beân caïnh ñoù laø so saùnh vôùi taùc phaåm cuûa caùc taùc giaû khaùc ñeå thaáy ñöôïc söï ñoäc ñaùo môùi meû cuûa phong caùch ngheä thuaät Nam Cao. Phöông phaùp thoáng keâ giuùp taùc giaû luaän aùn coù cô sôû ñeå chæ ra söï laëp ñi laëp laïi cuûa nhöõng yeáu toá noäi dung, nhöõng bieän phaùp ngheä thuaät trong saùng taùc cuûa Nam Cao döôùi caùi nhìn phong caùch 6. Caáu truùc cuûa luaän aùn Ngoaøi phaàn” Môû ñaàu” vaø ‘Keát luaän”, luaän aùn coù ba chöông: Chöông 1: Phong caùch ngheä thuaät Nam Cao: noãi traên trôû da dieát veà thöïc traïng soáng cuûa con ngöôøi vaø taàm nhìn nhaân vaên môùi Chöông 2: Phong caùch ngheä thuaät Nam Cao: chuû nghóa hieän thöïc nhaân vaên vaø nhöõng khaùm phaù ñaëc saéc trong ngheä thuaät xaây döïng nhaân vaät Chöông 3: Phong caùch ngheä thuaät Nam Cao theå hieän trong keát caáu, gioïng ñieäu, ngoân ngöõ.
Chöông moät PHONG CAÙCH NGHEÄ THUAÄT NAM CAO: NOÃI TRAÊN TRÔÛ DA DIEÁT VEÀ THÖÏC TRAÏNG SOÁNG CUÛA CON NGÖÔØI VAØ TAÀM NHÌN NHAÂN VAÊN MÔÙI 1. Söï quan taâm saâu saéc vaø nhaát quaùn veà vaán ñeà giaù trò con ngöôøi 1.1. Giaù trò con ngöôøi: soáng phaûi mang khaùt voïng töï do phaùt trieån trong moái lieân heä vôùi coäng ñoàng. Con ngöôøi phaûi soáng nhö theá naøo, ñaâu laø giaù trò cuûa söï soáng con ngöôøi laø nhöõng caâu hoûi lôùn maø nhaân loaïi ñaët ra cho mình töø laâu tröôùc nhöõng bieán ñoåi cuûa lòch söû. Trong taùc phaåm cuûa mình, Nam Cao cuõng neâu leân vaán ñeà coù tính muoân thöôû aáy. Qua lôøi tranh luaän cuûa Thöù vôùi San trong Soáng moøn, ta coù theå thaáy ñöôïc quan nieäm cuûa Nam Cao veà giaù trò söï soáng con ngöôøi: “Soáng – toâi noùi caùi söï soáng noù töï bieát noù chöù khoâng phaûi loái soáng voâ tri voâ giaùc cuûa coû caây, soáng töùc laø caûm giaùc vaø tö töôûng. Soáng cuõng laø haønh ñoäng nöõa nhöng haønh ñoäng chæ laø phaàn phuï: coù caûm giaùc, coù tö töôûng môùi sinh ra haønh ñoäng” [13:II:196]. “Soáng coù caûm giaùc” laø phaûi nhaïy beùn, nhaïy caûm tröôùc nhöõng taùc ñoäng cuûa cuoäc soáng xung quanh ñoái vôùi con ngöôøi. Thôø ô, döûng döng tröôùc söï bieán ñoåi khoâng ngöøng, söï phong phuù, ñeïp ñeõ cuûa taïo vaät thì khoâng phaûi laø soáng, laø con ngöôøi. Bieâlinski ñaõ noùi raát ñuùng raèng “Bieát ngaïc nhieân tröôùc caùi kieàu dieãm, ñoù laø ñieàu kieän ñeå laøm neân phaåm giaù con ngöôøi”. Beân caïnh ñoù, con ngöôøi soáng maø khoâng coù caûm xuùc gì tröôùc nieàm vui vaø noãi buoàn duø coù khi môùi chæ laø nhöõng rung ñoäng mô hoà, thoaûng qua cuûa ngöôøi thaân, cuûa nhöõng ngöôøi xung quanh, ñoùng kín taâm hoàn mình, ñöùng beân leà cuoäc soáng coäng ñoàng thì ñoù cuõng khoâng phaûi laø con ngöôøi mang phaåm chaát ngöôøi. Coù giaùc quan nhaïy beùn, “linh dieäu” nhö chính caùch noùi cuûa Nam Cao, con ngöôøi caàn phaûi suy nghó, phaûi “coù tö töôûng”. Suy nghó, tö töôûng seõ giuùp con ngöôøi hieåu bieát, ñaùnh giaù ñuùng theá giôùi xung quanh vaø chính mình, ñöùng vöõng tröôùc nhöõng thöû thaùch cuûa cuoäc soáng vaø soáng toát hôn leân. Nhaø vaên Loã Taán vieát: “Con phaûi nhôø ngöôøi khaùc daïy, beänh phaûi nhôø ngöôøi khaùc chöõa, duø chính mình laø thaày giaùo hay thaày thuoác. Nhöng caùch laøm ngöôøi ôû ñôøi thì e phaûi töï mình suy nghó laáy, bao nhieâu ñôn thuoác ngöôøi khaùc keâ cho thöôøng chæ laø giaáy loän” [179:78-79]. Ngay caû khi coù theå chaát maïnh meõ hay coù ñôøi soáng vaät chaát ñaày ñuû nhöng ngu muoäi, doát naùt, con ngöôøi vaãn khoù coù theå tìm thaáy nieàm vui theo ñuùng baûn chaát ngöôøi, naêng löïc ngöôøi. Trong “Nhaät kí” cuûa mình, Lutvich Vitghenstainô ñaõ vieát: “Laøm
sao con ngöôøi coù theå sung söôùng khi hoï khoâng theå choáng cöï noåi söï cöïc khoå ñoïa ñaøy cuûa theá giôùi naøy ? Chæ coù theå baèng cuoäc soáng coù nhaän thöùc. Söï hieåu bieát vaø löông taâm toát ñeïp laø haïnh phuùc, chæ coù nhaän thöùc môùi ñem laïi cho ta cuoäc soáng aáy. Cuoäc soáng coù nhaän thöùc laø cuoäc soáng haïnh phuùc maëc duø theá giôùi coù cöïc ñeán ñaâu chaêng nöõa” [185:127]. Chính Nam Cao cuõng vieát nhö theá trong Soáng moøn qua lôøi nhaän vaät Thöù: “Toâi quí caùi hoïc thöùc ít oûi cuûa toâi. Toâi laáy laøm kieâu vì noù. Toâi ngheøo, toâi khoå, toâi oám yeáu thaät, nhöng neáu baûo toâi ñoåi caùi hoïc thöùc cuûa toâi laáy caùi giaøu, caùi söôùng, caùi khoûe maïnh cuûa ngöôøi doát naùt, nhaát ñònh toâi khoâng ñoåi” [13:II:197]. Töø choã yù thöùc “soáng töùc laø coù caûm giaùc vaø tö töôûng” nhö theá cho neân Nam Cao ñaõ ñaët vaán ñeà veà giaù trò cuûa cuoäc soáng con ngöôøi: “Soáng laø ñeå laøm caùi gì ñeïp hôn nhieàu, cao quí hôn nhieàu. Moãi ngöôøi soáng phaûi laøm theá naøo cho phaùt trieån ñeán taän ñoä nhöõng khaû naêng cuûa loaøi ngöôøi chöùa ñöïng trong mình. Phaûi gom goùp söùc löïc cuûa mình vaøo coâng vieäc tieán boä chung” [13:II:257]. Soáng laø ñeå phaùt huy, phaùt trieån naêng löïc phaåm chaát ngöôøi ôû trong con ngöôøi, laøm cho con ngöôøi soáng xöùng ñaùng vôùi “kieåu maãu cuûa theá gian, veû ñeïp cuûa muoân loaøi” (Shakespeare), quan nieäm naøy veà con ngöôøi cuûa Nam Cao thaät môùi meû, ñoäc ñaùo. Quan taâm ñeán con ngöôøi khoâng chæ döøng laïi ôû söï quan taâm ñeán thöïc traïng con ngöôøi ñang soáng ra sao maø phaûi chuù yù con ngöôøi ñöôïc phaùt trieån nhö theá naøo naêng löïc cuûa chính noù trong cuoäc soáng. Chöøng naøo con ngöôøi coøn phaûi vaät loän vôùi nhöõng nhu caàu vaät chaát böùc thieát thì chöøng ñoù chöa theå noùi ñeán söï phaùt trieån ñích thöïc cuûa con ngöôøi. Töï do chaân chính, töï do cao nhaát cuûa con ngöôøi chính laø ñöôïc töï do phaùt trieån caùc khaû naêng coù ôû trong con ngöôøi: khaû naêng hoaït ñoäng trong nhöõng ngaønh saûn xuaát, khaû naêng saùng taïo ngheä thuaät, nghieân cöùu khoa hoïc … Khoâng ñöôïc töï do phaùt trieån nhöõng naêng löïc mang phaåm chaát ngöôøi vöøa noùi thì caùc khaùi nieäm töï do, coâng baèng, daân chuû seõ chæ daønh cho “moät thieåu soá ñoäc quyeàn phaùt trieån” nhö Marx ñaõ coù laàn khaúng ñònh. Khoâng chæ ñöôïc töï do phaùt trieån maø con ngöôøi coøn “phaûi gom goùp söùc löïc cuûa mình vaøo coâng vieäc tieán boä chung”. Bôûi vì, söï phaùt trieån cuûa caù nhaân phaûi goùp phaàn vaøo söï phaùt trieån xaõ hoäi, hai yeáu toá naøy coù moái quan heä maät thieát höõu cô vôùi nhau. Moät maët, “söï töï do phaùt trieån cuûa moãi ngöôøi laø ñieàu kieän cho söï töï do phaùt trieån cuûa taát caû moïi ngöôøi”[179:67], maët khaùc, “caàn ra söùc laøm cho lôïi ích rieâng cuûa con ngöôøi caù bieät phuø hôïp vôùi lôïi ích cuûa toaøn theå loaøi ngöôøi” [179:63] nhö C.Mac vaø Ph. Aêng ghen ñaõ vieát trong Tuyeân ngoân Coäng saûn vaø Gia ñình thaàn thaùnh. Söï tieán boä cuûa moãi ngöôøi seõ thuùc
ñaåy söï tieán boä chung vaø chæ trong moät hoaøn caûnh tieán boä môùi coù theå coù ñöôïc söï töï do phaùt trieån naêng löïc caù nhaân con ngöôøi. Lí töôûng toát ñeïp cuûa con ngöôøi veà cuoäc ñôøi chæ coù theå thöïc hieän ñöôïc trong nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi thuaän lôïi, khi maø ñôøi soáng vaät chaát vaø tinh thaàn cuûa taát caû moïi ngöôøi khoâng ngöøng ñöôïc naâng cao. Ñaët vaán ñeà töï do phaùt trieån cuûa caù nhaân phaûi ôû trong moái lieân heä vôùi coäng ñoàng, vôùi söï phaùt trieån chung, caùi môùi cuûa Nam Cao trong quan nieäm veà con ngöôøi laø ôû ñoù. Vaên hoïc laõng maïn thôøi aáy, caû Thô Môùi vaø Töï Löïc Vaên Ñoaøn, cuõng ñaët ra vaán ñeà caù nhaân. Hoaøi Thanh – Hoaøi Chaân vieát trong Thi nhaân Vieät nam: “Ngaøy thöù nhaát ai bieát ñích ngaøy naøo – chöõ “toâi” xuaát hieän treân thi ñaøn Vieät nam, noù thöïc bôõ ngôõ. Noù nhö laïc loaøi nôi ñaát khaùch. Bôûi noù mang theo quan nieäm chöa töøng thaáy ôû xöù naøy: quan nieäm caù nhaân. Xaõ hoäi Vieät nam töø xöa khoâng coù caù nhaân. Chæ ñoaøn theå: lôùn thì quoác gia, nhoû thì gia ñình. Coøn caù nhaân, caùi baûn saéc caù nhaân chìm ñaém trong gia ñình, trong quoác gia nhö gioït nöôùc trong bieån caû”. Tuy nhieân, vaán ñeà caù nhaân trong vaên hoïc laõng maïn thöôøng ñöôïc tuyeät ñoái hoaù, ñoái laäp vôùi gia ñình, xaõ hoäi. Xuaân Dieäu, thi só “môùi nhaát trong caùc nhaø Thô Môùi”, vieát: Ta laø Moät, laø Rieâng, laø thöù Nhaát Khoâng coù chi beø baïn noåi cuøng ta Hi-Maõ-Laïp-Sôn Loøng roäng quaù chaúng chòu khung naøo heát Chaân töï do ñaïp phaêng caû haøng raøo, Ta mang hoàn treøo leân nhöõng ñænh cao Ñeå hoùng gioù cuûa ngaøn phöông göûi tôùi Meânh moâng Cheá Lan Vieân vieát: Haõy cho toâi moät tinh caàu giaù laïnh Moät vì sao trô troïi cuoái trôøi xa! Ñeå nôi aáy thaùng ngaøy toâi laån traùnh Nhöõng öu phieàn, ñau khoå vôùi buoàn lo! Nhöõng sôïi tô loøng Nhieàu taùc phaåm cuûa Töï Löïc Vaên Ñoaøn cuõng tröïc dieän ñeà caäp ñeán vaán ñeà con ngöôøi caù nhaân. ÔÛ thôøi kì ñaàu, caùc tieåu thuyeát cuûa vaên phaùi naøy ñeà cao chuû tröôøng giaûi phoùng