Luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Văn học và Phật học trên báo chí Phật giáo Việt Nam trước năm 1945

Chia sẻ: Minh Lộ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:265

Thêm vào BST

Báo xấu

30
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài này giới thiệu một cách hệ thống về báo chí Phật giáo trước 1945. Trên cơ sở đó luận án sẽ trình bày, luận giải những vấn đề Phật học và văn học trên bộ phận báo chí ấy. Về Phật học, luận án sẽ trình bày các phương diện thế giới quan Phật giáo, tư tưởng đạo đức, quan hệ Phật giáo với dân tộc và đại chúng... Về văn học, luận án trình bày những giá trị đặc điểm nội dung, nghệ thuật của văn học Phật giáo Việt Nam trong giai đoạn này qua các thể loại thơ, văn xuôi, dịch văn học.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Văn học và Phật học trên báo chí Phật giáo Việt Nam trước năm 1945

ĐẠI HỌC QUỐC GIA TP. HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN  NGUYỄN THỊ THẢO VĂN HỌC VÀ PHẬT HỌC TRÊN BÁO CHÍ PHẬT GIÁO VIỆT NAM TRƯỚC NĂM 1945 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH - 2014
ĐẠI HỌC QUỐC GIA TP. HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN  NGUYỄN THỊ THẢO VĂN HỌC VÀ PHẬT HỌC TRÊN BÁO CHÍ PHẬT GIÁO VIỆT NAM TRƯỚC NĂM 1945 CHUYÊN NGÀNH : VĂN HỌC VIỆT NAM MÃ SỐ : 62.22.34.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS TS. LÊ GIANG Phản biện độc lập: 1. GS.TS. Huỳnh Như Phương 2. PGS.TS. Hà Văn Đức Phản biện: 1. PGS.TS. Đoàn Thị Thu Vân 2. PGS.TS. Nguyễn Công Lý 3. PGS.TS. Trần Hồng Liên THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH - 2014
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TP. Hồ Chí Minh, ngày 28 tháng 3 năm 2014 Tác giả luận án Nguyễn Thị Thảo
KÝ HIỆU VÀ NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT 1. TK. : Thế kỷ 2. VH&KHNV : Văn học và Khoa học Nhân văn 3. HT. : Hòa thượng 4. Nxb : Nhà xuất bản 5. TP. : Thành phố 6. tr. : Trang 7. Ví dụ [115, tr.339] : Tài liệu số 115 ở mục tài liệu tham khảo, trang 339
MỤC LỤC DẪN NHẬP 1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề .................................................................................... 2 3. Mục đích nghiên cứu ............................................................................................. 8 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................ 8 5. Phương pháp nghiên cứu ...................................................................................... 8 6. Đóng góp mới của luận án .................................................................................... 9 7. Cấu trúc luận án .................................................................................................. 10 Chương 1: PHONG TRÀO CHẤN HƯNG PHẬT GIÁO VÀ BÁO CHÍ PHẬT GIÁO VIỆT NAM TRƯỚC 1945 ............................................. 11 1.1. Phong trào Chấn hưng Phật giáo từ cuối thập niên 1920 đến trước 1945 ............................................................................................ 11 1.1.1. Tình hình Phật giáo Việt Nam đầu thế kỷ XX .......................................... 11 1.1.2. Nguyên nhân dẫn đến phong trào Chấn hưng Phật giáo ........................... 13 1.1.3. Hoạt động của phong trào Chấn hưng Phật giáo ...................................... 18 1.1.3.1. Phong trào Chấn hưng Phật giáo ở Nam Kỳ .................................... 18 1.1.3.2. Phong trào Chấn hưng Phật giáo ở Trung Kỳ ................................. 23 1.1.3.3. Phong trào Chấn hưng Phật giáo ở Bắc Kỳ ..................................... 26 1.1.4. Những thành tựu chung của phong trào Chấn hưng Phật giáo .................. 28 1.1.5. Những nhân vật tiêu biểu trong phong trào Chấn hưng Phật giáo ............ 33 1.2. Tình hình báo chí Phật giáo Việt Nam trước 1945 ....................................... 40 1.2.1. Báo chí Phật giáo ở Nam Kỳ ..................................................................... 41 1.2.2. Báo chí Phật giáo ở Trung Kỳ ................................................................... 47 1.2.3. Báo chí Phật giáo ở Bắc Kỳ....................................................................... 50 Tiểu kết ..................................................................................................................... 54 Chương 2: PHẬT HỌC TRÊN BÁO CHÍ PHẬT GIÁO VIỆT NAM TRƯỚC 1945 .................................. 56 2.1. Thế giới quan Phật giáo trên báo chí Phật giáo trước 1945 ......................... 56
2.1.1. Vấn đề Thượng đế sáng tạo muôn vật ....................................................... 58 2.1.2. Vấn đề linh hồn bất tử ............................................................................... 66 2.1.3. Vấn đề cảnh giới cực lạc và địa ngục ........................................................ 74 2.1.4. Vấn đề tồn tại của ngoại giới ..................................................................... 82 2.2. Tư tưởng đạo đức Phật giáo trên báo chí Phật giáo trước 1945 ................. 91 2.2.1. Khuyến thiện và Nhân quả - nghiệp báo ................................................... 92 2.2.2. Từ bi .......................................................................................................... 97 2.2.3. Hiếu đạo ................................................................................................... 101 2.2.4. Lợi tha ...................................................................................................... 104 2.3. Phật giáo với vấn đề dân tộc và đại chúng ................................................... 108 2.3.1. Phật giáo với dân tộc ............................................................................... 108 2.3.2. Phật giáo với đại chúng ........................................................................... 116 Tiểu kết ................................................................................................................... 123 Chương 3: VĂN HỌC TRÊN BÁO CHÍ PHẬT GIÁO VIỆT NAM TRƯỚC 1945 ............................... 125 3.1. Tổng quan về văn học trên báo chí Phật giáo trước 1945 .......................... 125 3.2. Dịch kinh Phật - một loại hình dịch văn học đặc biệt ................................. 130 3.3. Giá trị nội dung của thơ văn trên báo chí Phật giáo trước 1945 ............... 148 3.3.1. Giáo dục tư tưởng đạo đức Phật giáo ...................................................... 148 3.3.2. Thể hiện tinh thần dân tộc ....................................................................... 159 3.3.3. Thể hiện tinh thần nhân đạo .................................................................... 169 3.4. Giá trị nghệ thuật của thơ văn trên báo chí Phật giáo trước 1945 ............ 175 3.4.1. Giá trị nghệ thuật của thơ ........................................................................ 175 3.4.1.1. Thể thơ ............................................................................................ 175 3.4.1.2. Ngôn ngữ thơ................................................................................... 177 3.4.2. Giá trị nghệ thuật của văn xuôi................................................................ 184 3.4.2.1. Nghệ thuật xây dựng tính cách nhân vật ........................................ 184 3.4.2.2. Kết cấu tác phẩm............................................................................. 192 3.4.2.3. Ngôn ngữ kể chuyện và đối thoại .................................................... 197 Tiểu kết ................................................................................................................... 204
KẾT LUẬN ............................................................................................................ 205 DANH MỤC BÁO CHÍ PHẬT GIÁO VIỆT NAM TRƯỚC 1945 .................. 208 THƯ MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................ 209 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ĐÃ CÔNG BỐ ............................ 219 PHỤ LỤC 1: Bìa báo chí Phật giáo trước 1945 ..................................................... 220 PHỤ LỤC 2: Một số trang thơ văn trên báo chí Phật giáo trước 1945 ................. 235 PHỤ LỤC 3: Danh mục thơ trên báo chí Phật giáo trước 1945 ............................ 245 PHỤ LỤC 4: Danh mục văn xuôi trên báo chí Phật giáo trước 1945 ................... 253
DẪN NHẬP 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI Có thể nói, báo chí Việt Nam kể từ khi ra đời cho tới cuối thế kỷ XIX là phương tiện thông tin đại chúng quan trọng nhất trong xã hội Việt Nam. Đến hôm nay, tuy đã có hàng loạt các phương tiện thông tin đại chúng khác liên tục xuất hiện, nhưng báo chí vẫn không mất đi địa vị và giá trị quan trọng của nó trong đời sống xã hội Việt Nam. Theo sự phát triển của lịch sử dân tộc, bước sang những thập niên đầu của thời kỳ hiện đại, báo chí Việt Nam đã từng tác động đến dư luận xã hội trên cả hai lĩnh vực chính trị và văn học. Về chính trị, báo chí dĩ nhiên là sự kết nối, truyền thông về các mặt thời sự, xã hội, nhiều tờ báo có khuynh hướng yêu nước đã góp phần đáng kể vào công cuộc đấu tranh giành độc lập cho dân tộc. Về văn học, báo chí là nhân tố quan trọng giúp cho văn học Quốc ngữ ra đời, góp phần to lớn trong việc xây dựng và phát triển nền văn học Việt Nam hiện đại. Thiếu Sơn trong bài diễn thuyết Báo giới và văn học quốc ngữ năm 1933 tại Hội Nam Kỳ Khuyến học Sài Gòn, đã nhận thấy mối quan hệ đặc biệt của văn học và báo chí ở Việt Nam: “Trong những nước văn minh, văn học ra đời trước báo chí, nhưng ở Việt Nam, chính báo chí đã tạo nên nền văn học hiện đại” [95, tr.115]. Trong tình hình đó, từ những năm đầu TK.XX, những tư tưởng muốn chấn hưng Phật giáo thỉnh thoảng được đăng trên các báo chí Quốc ngữ, nội dung chủ yếu là đặt vấn đề chỉnh đốn và phát triển Phật giáo Việt Nam. Từ đó, các Hội Nghiên cứu Phật học ra đời, cùng với nó là các tạp chí, tờ báo chuyên về Phật học như: Từ bi âm, Duy tâm Phật học, Viên âm, Đuốc tuệ, Tiếng chuông sớm v.v.. góp phần quan trọng tạo nên phong trào Chấn hưng Phật giáo đầu TK.XX. Tuy nhiên, có thể nói, báo chí Phật giáo lúc bấy giờ dù phổ biến còn hạn chế, không gây tiếng vang lớn như báo chí thế tục, nhưng những vấn đề nó đặt ra rất gần gũi với văn hóa dân tộc, với tâm linh người Việt, để từ đó có thể nuôi dưỡng một niềm tin sâu xa cao quý trong lòng người dân Việt Nam.
2 Ngày nay, với sự phát triển không ngừng của xã hội hiện đại, những tạp chí, tờ báo Phật giáo ấy đã ít được quan tâm và đề cập đến. Sẽ đáng tiếc, nếu tình hình này cứ kéo dài. Với số lượng hàng chục tờ báo, báo chí Phật giáo trước 1945 thực sự là một hiện tượng quan trọng trong đời sống tinh thần dân tộc. Có thể qua những tờ báo này giúp ta hiểu được lịch sử và văn học Phật giáo trong giai đoạn quan trọng: nửa đầu TK.XX. Chọn đề tài Văn học và Phật học trên báo chí Phật giáo Việt Nam trước năm 1945 để nghiên cứu, chúng tôi hy vọng có thể tìm về cội nguồn báo chí Phật giáo, hiểu được văn học và tư tưởng Phật học giai đoạn này, từ đó hy vọng có thể khơi dậy những giá trị tinh hoa của Phật giáo và dân tộc đã được tạo nên từ xưa. 2. LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ Từ trước đến nay, đã có khá nhiều công trình nghiên cứu về báo chí Việt Nam trước 1945. Trong đó có không ít công trình đề cập về sự hình thành và phát triển của báo chí Phật giáo. Điều này đã giúp cho chúng tôi rất nhiều ý tưởng, đường hướng để thực hiện đề tài nghiên cứu của mình. - Năm 1972, Nguyễn Văn Ẩn (Ban Báo chí học, phân khoa VH&KHNV, Viện Đại học Vạn Hạnh) hoàn thành khóa luận tốt nghiệp với đề tài Báo chí tôn giáo tại Việt Nam. Trong chương III [2, tr.23], tác giả nhắc đến quá trình hình thành và phát triển của báo chí Phật giáo giai đoạn 1920-1945 như Pháp âm, Phật hóa Tân Thanh niên, Từ bi âm, Bát nhã âm, Tiến hóa, Duy tâm Phật học, Bồ đề, Viên âm, Tam bảo, Đuốc tuệ, Tiếng chuông sớm. Tác giả cho rằng báo chí Phật giáo những năm 1920-1945 là phương tiện chính của công cuộc canh tân đất nước và góp phần quan trọng vào công cuộc chung này. Giai đoạn này, dù đã có những đáng tiếc xảy ra giữa các báo, như cuộc bút chiến, thậm chí có lúc mạt sát lẫn nhau bằng những lời quá đáng giữa Từ bi âm và Tiến hóa về các vấn đề quản lý nội bộ của Hội Nam Kỳ Nghiên cứu Phật học, nhưng người ta cũng dễ dàng thông cảm vì đó là những khuyết điểm khó tránh khỏi của báo chí Phật giáo trong giai đoạn đầu. Ngoài ra, tác giả còn đề cập đến những cuộc trao đổi khá sôi nổi về sự hiện hữu của Tây phương cực lạc, giữa một bên nhận là có Tây phương cực lạc (Từ bi âm) và một bên phủ nhận (Tiến hóa); về vấn đề canh tân Phật giáo giữa Tiến hóa và Duy tâm Phật
3 học; về giáo lý nhà Phật giữa Tiến hóa và Viên âm. Tác giả nhận định: các cuộc trao đổi ấy cho thấy đã đến lúc phải thẳng thắn đặt ra nhiều vấn đề của Phật học âm ỉ lâu nay. Tuy nhiên, với những vấn đề này, tác giả chỉ nêu vài ý kết luận khái quát mà không phân tích, dẫn chứng cụ thể. - Năm 1985, Nguyễn Lang công bố tập 3, cuốn Việt Nam Phật giáo sử luận ở Paris. Cho đến nay, công trình gồm cả ba tập đã được Nhà xuất bản Văn học (Hà Nội) tái bản lần thứ ba (năm 2000). Trong tập 3, khi viết về phong trào Chấn hưng Phật giáo Việt Nam, Nguyễn Lang có đề cập đến một số tờ báo và tạp chí Phật giáo, như: Pháp âm, Phật hóa Tân Thanh niên, Từ bi âm, Viên âm, Đuốc tuệ, Tiếng chuông sớm, Duy tâm Phật học, Tiến hóa, Pháp âm Phật học, Tam bảo, Bát nhã âm, Quan âm, Tinh tiến. Về báo chí Phật giáo, tác giả chỉ trình bày tổng quát quá trình hình thành, tôn chỉ hoạt động và những đóng góp chung của các tạp chí, tờ báo Phật giáo đối với Phật giáo và dân tộc nửa đầu TK.XX. Ngoài ra, tác giả còn nhắc đến vài nét những cuộc tranh luận, thảo luận giữa các tạp chí lúc bấy giờ về tư tưởng Phật học và đường hướng chấn hưng Phật giáo. Nhìn chung, theo tác giả đúc kết, sự ra đời của báo chí Phật giáo lúc bấy giờ đã làm Phật học trở nên dễ dàng phổ biến hơn đối với đại chúng. Ai cũng có thể đọc hiểu Phật pháp bằng chữ Quốc ngữ. Cho nên có thể nói sự thành công của báo chí Phật giáo cũng là sự thành công của chữ Quốc ngữ [67, tr.771-772]. Có thể nói Việt Nam Phật giáo sử luận (tập III) là công trình nghiên cứu sâu về báo chí và Phong trào chấn hưng Phật giáo. Tuy nhiên trong công trình này còn một số tạp chí chưa được đề cập đến (Bồ đề, Phật pháp chỉ Niết bàn) và nhất là văn học Phật giáo hầu như chưa được quan tâm nghiên cứu. - Công trình Triết học và tư tưởng của Giáo sư Trần Văn Giàu (Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh, 1988) đã dành một chương quan trọng cho việc nghiên cứu Phật giáo nửa đầu TK.XX: Phong trào Chấn hưng Phật giáo và các vấn đề tư tưởng triết học mà phong trào ấy đã nêu lên ở nước ta trong thời kỳ lịch sử giữa hai cuộc chiến tranh thế giới [44, tr.320]. Trong chương này, tác giả đã khảo sát nhiều tờ báo, tạp chí Phật giáo nổi tiếng như: Từ bi âm, Viên âm, Duy tâm Phật học, Đuốc tuệ…¸để tìm hiểu tình hình Phật giáo trước 1945. Trong mục Mấy vấn đề tư tưởng cuộc vận động Chấn hưng Phật giáo đã đề ra, Trần Văn Giàu đã chỉ ra những điểm tiến bộ
4 đặc biệt của Phật giáo đương thời thông qua cuộc thảo luận sôi nổi trên báo về Thượng đế, linh hồn, Thiên đường, địa ngục… Có thể nói đây là công trình nghiên cứu sớm nhất, công phu nhất của một nhà nghiên cứu mác-xít về báo chí Phật giáo nửa đầu TK.XX. Trần Văn Giàu đã đánh giá cao tư tưởng yêu nước, khoa học của nhiều tờ báo, tạp chí, sách vở Phật giáo giai đoạn này. Tuy nhiên công trình cũng chưa dành sự quan tâm tới mảng văn học trên báo chí ấy. - Báo chí Phật giáo với phong trào Chấn hưng Phật giáo (1930-1945), khóa luận tốt nghiệp đại học ngành Lịch sử (Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội, 1994) của Thích Thanh Đạt đã giới thiệu khái quát một số tạp chí, tờ báo Phật giáo và những vấn đề tư tưởng triết học Phật giáo thể hiện qua báo chí Phật giáo thời kỳ 1930-1945. Tuy nhiên, trong phạm vi một khóa luận tốt nghiệp đại học, tác giả chưa có điều kiện sưu tập tư liệu đầy đủ, cũng như chưa phân tích sâu những đặc điểm và giá trị nội dung, nghệ thuật của Phật học và văn học thể hiện trên báo chí Phật giáo lúc bấy giờ. - Công trình Báo chí Việt Nam từ khởi thủy đến 1945 (Nxb. TP. Hồ Chí Minh, 2000) của Huỳnh Văn Tòng đã nêu rõ sự hình thành, phát triển và những đóng góp của làng báo chí Việt Nam trên các lĩnh lực văn hóa, giáo dục, chính trị, kinh tế, xã hội của Việt Nam. Trong phần Những tờ báo chuyên biệt, tác giả có đề cập đến quá trình ra đời của tạp chí Pháp âm [116, tr.345], Viên âm [116, tr.339] và báo Đuốc tuệ [116, tr.306], là những tạp chí, tờ báo Phật giáo đầu tiên ở Nam Kỳ, Trung Kỳ và Bắc Kỳ giai đoạn trước 1945. Ngoài ra, phần phụ lục cuối tập sách với nhan đề Mục lục báo chí Việt ngữ từ 1865-1945, tác giả đã liệt kê hầu như gần đủ những tạp chí, tờ báo Phật giáo trước 1945 và ghi cả thông tin về năm xuất bản, đình bản, như: Từ bi âm (1932-1941), Viên âm (1933-1936), Đuốc tuệ (1935-1939), Tiếng chuông sớm (1935-1936), Duy tân (tâm) (1935-1943), Bồ đề (1936), Bát nhã âm (1936- 1943), Pháp âm Phật học (1937-1938), Tam bảo (1937-1939), Tiến hóa (1938- 1939), Phật pháp chỉ Niết bàn (1941). Đây là công trình nghiên cứu tổng quát về báo chí, trong đó có đề cập chi tiết đến những tạp chí, tờ báo Phật giáo đã ra đời trước 1945. Tuy nhiên, khi khảo sát trực tiếp tư liệu báo chí Phật giáo hiện có, chúng tôi thấy trong công trình này còn có rất nhiều lầm lẫn về năm đình bản một
5 số tờ báo, tạp chí Phật giáo, như: Từ bi âm (đình bản năm 1945, không phải năm 1941), Viên âm (đình bản năm 1945, không phải năm 1936), Đuốc tuệ (đình bản năm 1945, không phải năm 1939), Tam bảo (đình bản năm 1938, không phải năm 1939), Tiến hóa (đình bản năm 1941, không phải năm 1939). Ngoài ra, tên chủ nhiệm một số tạp chí cũng ghi không chính xác: chủ nhiệm tạp chí Tiến hóa là Đỗ Kiết Triệu, chứ không phải Đỗ Kiết Tuân; tạp chí Duy tâm Phật học, chủ nhiệm là Nguyễn Văn Ân, chứ không phải là Nguyễn Văn An. - Công trình Lịch sử báo chí Việt Nam 1865-1945 (Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội, 2000) do Đỗ Quang Hưng chủ biên cũng có phần đề cập đến thời điểm ra đời của báo chí Phật giáo trước 1945. Theo các tác giả (Đỗ Quang Hưng, Dương Trung Quốc, Nguyễn Thành), báo chí Phật giáo Việt Nam ra đời từ phong trào Chấn hưng Phật giáo. Phần phụ lục cuối sách, các tác giả đã thống kê, giới thiệu ngắn gọn về quá trình xuất hiện và hoạt động của một số tạp chí, tờ báo Phật giáo Việt Nam đương thời như: Viên âm, Đuốc tuệ, Quan âm, Tinh tiến v.v.. - Công trình Báo chí ở Thành phố Hồ Chí Minh (100 câu hỏi đáp về Gia Định - Sài Gòn TP. Hồ Chí Minh, Nxb. TP. Hồ Chí Minh, năm 2007, Trương Ngọc Tường, Nguyễn Ngọc Phan biên soạn) cho biết tạp chí Quốc ngữ Phật giáo đầu tiên được xuất bản ở Sài Gòn là Pháp âm và trình bày khá đầy đủ về diện mạo, nội dung của tạp chí này [121, tr.112]. Ngoài ra, công trình còn cho thấy vai trò của nhà báo Xích Liên (sư Thiện Chiếu) đối với sự nghiệp chấn hưng và sự nghiệp báo chí Phật giáo [121, tr.115]. Có thể nói, dù công trình này không nhấn mạnh nhiều đến báo chí Phật giáo, nhưng các tác giả cũng đã góp phần khẳng định thêm cho chúng ta thấy sự hiện hữu đầu tiên của báo chí Phật giáo Việt Nam giai đoạn trước 1945 và những đóng góp của nhà báo Xích Liên đối với Phật giáo và dân tộc. - Công trình Lược khảo Báo chí Phật giáo Việt Nam (1929-2008) của Nguyễn Đại Đồng (Nxb. Tôn giáo, 2008) đã cho thấy rõ nét tình hình báo chí Phật giáo Việt Nam từ khi ra đời năm 1929 (theo tác giả) cho đến năm 2008. Phần thứ nhất, tác giả trình bày Báo chí Phật giáo từ khi ra đời đến Toàn quốc kháng chiến (1929-1946) [34, tr.7]. Trong mục này, tác giả đã trình bày khá đầy đủ hoàn cảnh ra đời, nhân sự lãnh đạo, các hoạt động và nội dung khái quát của báo chí Phật giáo
6 trước 1945. Tuy nhiên, chúng tôi thấy công trình vẫn còn thiếu tạp chí Phật pháp chỉ Niết bàn. Nói chung, công trình đã cho chúng tôi cái nhìn tổng thể, hệ thống, toàn diện về báo chí Phật giáo Việt Nam và tầm ảnh hưởng của báo chí Phật giáo trong đời sống xã hội. - Công trình Phong trào chấn hưng Phật giáo Việt Nam (Tư liệu báo chí Việt Nam từ 1927-1938) của Nguyễn Đại Đồng và Nguyễn Thị Minh (Nxb. Tôn giáo, 2008) đã trình bày rõ ràng các hoạt động cụ thể của báo chí Phật giáo trong giai đoạn đầu TK.XX, trong đó có nhấn mạnh vai trò của báo chí đối với phong trào Chấn hưng Phật giáo nói riêng, đối với sự duy trì và bảo vệ nền độc lập dân tộc nói chung. Công trình đã đem đến cho chúng tôi nhiều thông tin hữu ích về báo chí Phật giáo lúc bấy giờ. - Bên cạnh đó, Nguyễn Đại Đồng còn có các bài: “Tạp chí Viên âm”, “Tạp chí Đuốc tuệ” trên tạp chí Nghiên cứu Phật học (2009) và “Tạp chí Duy tâm Phật học” trên nguyệt san Giác ngộ (2011). Cả ba bài viết đều trình bày tổng quát về diện mạo, nội dung của các tạp chí Phật giáo này. - Những công trình: Việt Nam: Những sự kiện lịch sử (1919-1945) của Dương Trung Quốc (2005), Báo chí Phật giáo tại Việt Nam: Thực trạng và vấn đề (Luận văn Thạc sĩ Ngữ văn, Trường ĐH KHXH & NV, ĐHQG Hà Nội) của Lê Thị Hồng Hạnh (2010),… đã giới thiệu khái quát về nội dung và sự ảnh hưởng của báo chí Phật giáo trong đời sống xã hội. Luận văn Thạc sĩ trên còn cho thấy điểm nổi bật của báo chí Phật giáo hiện nay là làm rõ các vấn đề tín ngưỡng xã hội, tạo điều kiện cho những người đang trăn trở với đức tin có cách nhìn đúng đắn, khách quan hơn về tôn giáo nói chung và Phật giáo nói riêng. Bộ phận báo chí này cũng phát huy ý thức, truyền thống dân tộc, góp phần xây dựng nền kinh tế quốc gia vững mạnh, xây dựng khối đại đoàn kết toàn dân và sự đoàn kết giữa các tôn giáo. - Bên cạnh đó, những bài viết trên báo mạng như “Báo chí Phật giáo: Vấn đề hội nhập và phát triển” của Thích Thiện Bảo (2000) đăng trên website daophatngaynay.com và giacngo.vn đã đề cập đến vai trò của báo chí Phật giáo trong công cuộc chấn hưng cho đến hiện nay. Khi nói về vai trò của báo chí Phật giáo trước 1945, tác giả chỉ nhấn mạnh đến tạp chí Pháp âm, Từ bi âm, Duy tâm
7 Phật học, Viên âm và báo Đuốc tuệ. Ngoài ra, tác giả cũng đề cập vài nét đến cuộc tranh luận giữa các tạp chí về vấn đề Thượng đế sáng tạo, vấn đề linh hồn bất tử… Qua bài viết, tác giả nhận định rằng báo chí Phật giáo trước 1945 đã làm sáng tỏ trắng đen, phản bác những luận điểm sai lầm của một số người chưa hiểu rõ về đạo Phật. Trần Kiêm Đạt (2008) với bài viết “Sơ lược lịch sử báo chí Phật giáo Việt Nam” đăng trên website phattuvietnam.net, cũng đã trình bày khái lược diện mạo một số tạp chí, tờ báo Phật giáo trước 1945. Trong đó, tác giả khẳng định báo chí Phật giáo Việt Nam thực sự khai sinh và phát triển từ khi có phong trào Chấn hưng Phật giáo vào thập niên 1930. Nội dung bài viết phản ảnh thực tế Phật giáo trong từng giai đoạn, đồng thời cũng đề cập đến những cuộc tranh luận giữa các tạp chí, mà tiêu biểu là Duy tâm Phật học và Tiến hóa. Bài viết “Báo xuân Phật giáo xưa” của Nguyễn Ngọc Phan (2012) đăng trên website khoavanhoc-ngonngu.edu.vn đã trình bày những giai phẩm xuân mà báo chí Phật giáo giai đoạn đầu TK.XX từng thể hiện, như Duy tâm Phật học, Đuốc tuệ, Từ bi âm, Bát nhã âm v.v.. Tác giả cho rằng báo chí Phật giáo trong sự nghiệp xiển dương Phật pháp và chấn hưng Phật giáo luôn gắn liền với nhân sinh thời cuộc, bộc lộ những ưu tư trăn trở trước hoàn cảnh mất nước và sự cùng khổ của đồng bào. Những bài viết qua báo mạng trên ít nhiều cũng đã chỉ ra được vai trò và giá trị của báo chí Phật giáo đối với phong trào Chấn hưng Phật giáo và đối với dân tộc, đồng thời cũng đề cập đến một vài vấn đề mà báo chí đương thời tranh luận sôi nổi. Tuy nhiên, các bài viết chỉ dừng lại ở điểm khái quát sơ lược mà chưa đi sâu phân tích về những tác động tư tưởng nhiều mặt của báo chí. Nhìn chung, trên thực tế dù đã từng có một số nhà nghiên cứu viết về lịch sử báo chí Việt Nam, trong đó có đề cập đến báo chí Phật giáo, thậm chí có những nhà nghiên cứu đề cập chuyên biệt về báo chí Phật giáo Việt Nam, nhưng các công trình, bài viết ấy mới chỉ dừng lại ở một vài khía cạnh riêng biệt, chưa bao quát hết các tạp chí, tờ báo Phật giáo. Chưa có công trình nào đề cập cụ thể và toàn diện về diện mạo, giá trị và đặc điểm của báo chí Phật giáo giai đoạn trước 1945 trên các lĩnh vực Phật học, văn học, văn hóa tư tưởng, chính trị, kinh tế, xã hội v.v..
8 ủa những người đi trước, trong luận án này, chúng tôi hy vọng có thể nghiên cứu sâu hơn về đặc điểm, giá trị của Phật học và văn học trên báo chí Phật giáo Việt Nam trước 1945. 3. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU Với đề tài Văn học và Phật học trên báo chí Phật giáo Việt Nam trước năm 1945, chúng tôi muốn giới thiệu một cách hệ thống về báo chí Phật giáo trước 1945. Trên cơ sở đó luận án sẽ trình bày, luận giải những vấn đề Phật học và văn học trên bộ phận báo chí ấy. Về Phật học, luận án sẽ trình bày các phương diện: thế giới quan Phật giáo, tư tưởng đạo đức, quan hệ Phật giáo với dân tộc và đại chúng… Về văn học, luận án trình bày những giá trị đặc điểm nội dung, nghệ thuật của văn học Phật giáo Việt Nam trong giai đoạn này qua các thể loại thơ, văn xuôi, dịch văn học. 4. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU Đối tượng chủ yếu chúng tôi chọn khảo sát là báo chí Phật giáo Việt Nam trước 1945. Chúng tôi cố gắng khảo sát tất cả những tư liệu có thể tìm được. Hiện nay còn 13 tạp chí và 2 tờ báo là: Tạp chí: Pháp âm (1929), Phật hóa Tân Thanh niên (1929), Từ bi âm (1932-1945), Viên âm (1933-1945), Tiếng chuông sớm (1935-1936), Duy tâm Phật học (1935-1943), Bồ đề (1936), Bác (Bát) nhã âm (1936-1943), Pháp âm Phật học (1937-1938), Tam bảo (1937-1938) (Theo như hình ảnh thì bản tiếng Hoa chỉ đề Tam bảo, nhưng bản tiếng Việt đề là Tam bảo chí, Nguyễn Đại Đồng cũng viết là Tam bảo chí), Tiến hóa (1938-1941), Quan âm (1938-1943), Phật pháp chỉ Niết bàn (1941) và báo: Đuốc tuệ (1935-1945), Tinh tiến (1945). Các tờ báo, tạp chí này hiện nay đang lưu trữ chủ yếu ở Thư viện Quốc gia (Hà Nội), bên cạnh đó là ở một số chùa và tủ sách tư nhân. Từ những tờ báo, tạp chí Phật giáo này, chúng tôi đi sâu vào nghiên cứu đặc điểm, giá trị của tư tưởng Phật học và văn học. 5. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Để thực hiện đề tài, chúng tôi tiến hành sưu tầm những tác phẩm, bài viết, tờ báo, tạp chí và những công trình từ trước đến nay có liên quan đến mảng báo chí
9 Phật giáo Việt Nam trước 1945. Đồng thời, chúng tôi cũng sưu tầm tất cả những tạp chí, tờ báo Phật giáo trước 1945. Đây là những tài liệu làm nền tảng cho việc nghiên cứu một cách trung thực và chính xác. Trong luận án này, chúng tôi sử dụng các phương pháp nghiên cứu chủ yếu sau: 5.1. Phƣơng pháp thống kê - phân loại Dùng các phương pháp bổ trợ này nhằm mục đích thống kê, phân loại những tài liệu có liên quan đến luận án đã sưu tầm được, từ đó góp phần tìm hiểu, thẩm định giá trị đích thực của báo chí Phật giáo trước 1945. 5.2. Phƣơng pháp phân tích - so sánh - tổng hợp Để đáp ứng nhu cầu của đề tài, luận án sử dụng xuyên suốt các phương pháp chủ đạo: phân tích - so sánh - tổng hợp nhằm tìm ra những đặc điểm về nội dung tư tưởng của các vấn đề Phật học, những giá trị nghệ thuật đặc sắc trong giáo lý nhà Phật cùng những đặc điểm nội dung và giá trị nghệ thuật của thơ ca, văn xuôi đã thể hiện trên báo chí Phật giáo trước 1945. Qua đó chứng minh sự đóng góp đích thực của báo chí Phật giáo đương thời đối với Phật giáo và dân tộc. Trên cơ sở này, luận án còn xác định sự ra đời và phát triển của báo chí Phật giáo trước 1945 đã phát huy được gì cho nền văn hóa, văn học của dân tộc trong chặng đầu hiện đại hóa. 5.3. Phƣơng pháp lịch sử xã hội Vận dụng thêm phương pháp này để xác định những tiền đề hình thành và phát triển của báo chí Phật giáo trước 1945. Nghiên cứu báo chí Phật giáo trong mối liên hệ chặt chẽ với lịch sử - xã hội đương thời. 6. ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN ÁN Hoàn thành luận án Văn học và Phật học trên báo chí Phật giáo Việt Nam trước năm 1945, chúng tôi mong muốn có những đóng góp sau: - Giới thiệu một cách có hệ thống tình hình báo chí Phật giáo trước 1945. Xác định lại năm ra đời, năm kết thúc, mục đích tôn chỉ, ban biên tập của từng tờ báo, tạp chí Phật giáo.
10 - Trình bày một cách có hệ thống, tường minh về các vấn đề chủ yếu của Phật học và văn học trên báo chí Phật giáo trước 1945. Luận án có thể góp phần vào việc tìm lại giá trị của báo chí Phật giáo trước 1945, những đóng góp của báo chí Phật giáo đối với đời sống tinh thần của dân tộc. 7. CẤU TRÚC LUẬN ÁN Ngoài phần Dẫn nhập, luận án gồm 3 chương: Chƣơng 1: Phong trào Chấn hƣng Phật giáo và báo chí Phật giáo Việt Nam trƣớc 1945: Trình bày khái quát về phong trào Chấn hưng Phật giáo và tình hình báo chí Phật giáo Việt Nam trước 1945 (từ trang 11 đến trang 55). Chƣơng 2: Phật học trên báo chí Phật giáo Việt Nam trƣớc 1945: Trình bày thế giới quan Phật giáo, tư tưởng đạo đức Phật giáo, vấn đề Phật giáo đối với dân tộc và đại chúng, nhằm rút ra những giá trị cơ bản của Phật giáo giai đoạn này (từ trang 56 đến trang 124). Chƣơng 3: Văn học trên báo chí Phật giáo Việt Nam trƣớc 1945: Trình bày khái quát về mảng văn học trên báo chí Phật giáo, phân tích giá trị nội dung, nghệ thuật của thơ và văn xuôi trên những tờ báo ấy (từ trang 125 đến trang 204). Đề tài luận án là “Văn học và Phật học trên báo chí Phật giáo Việt Nam trước năm 1945”. Luận án phải đặt từ “Văn học” trước là để cho phù hợp với mã ngành Văn học Việt Nam, nhưng trong khi triển khai thì Phật học (chương 2) được trình bày trước Văn học (chương 3). Làm như vậy vì trên báo chí Phật giáo, tư tưởng Phật học là vấn đề trung tâm, quan trọng nhất, phải nghiên cứu Phật học (chương 2) trước rồi mới đến Văn học (chương 3). Văn học vẫn là vấn đề đi sau tư tưởng và chủ yếu là phương tiện truyền bá tư tưởng Phật học. Cuối luận án là phần Kết luận (từ trang 205 đến trang 207), Danh mục báo chí Phật giáo (trang 208), Thư mục tài liệu tham khảo (từ trang 209 đến trang 218) và Danh mục các công trình của tác giả đã công bố (trang 219). Người viết có chuẩn bị thêm phần Phụ lục (từ trang 220 đến trang 258), giới thiệu một số hình ảnh báo chí, tổng danh mục thơ và văn trên báo chí Phật giáo trước 1945.
11 Chƣơng 1 PHONG TRÀO CHẤN HƢNG PHẬT GIÁO VÀ BÁO CHÍ PHẬT GIÁO VIỆT NAM TRƢỚC 1945 1.1. PHONG TRÀO CHẤN HƢNG PHẬT GIÁO TỪ CUỐI THẬP NIÊN 1920 ĐẾN 1945 1.1.1. Tình hình Phật giáo Việt Nam đầu thế kỷ XX Đầu TK.XX, sau khi bình định được Việt Nam, Pháp thực hiện chính sách nâng đỡ, tạo điều kiện cho đạo Công giáo phát triển. Chính quyền Pháp vì muốn loại trừ ảnh hưởng của Phật giáo và Nho giáo, nên đã quyết tâm loại bỏ chữ Hán mà thay bằng chữ Pháp [84, tr.474]. Lúc bấy giờ, kinh sách Phật toàn là chữ Hán, do vậy dân chúng học tiếng Pháp hoặc ít học không đọc được kinh điển. Từ đó, tín đồ không thấu hiểu giáo lý của Phật và đây là tiền đề khiến người dân cách xa dần đạo Phật, khiến đạo Phật ngày càng suy vi. Đạo Phật đã suy đến mức toàn quốc không có một ngôi trường Phật học nào cho người dân đến tham học [51, tr.20]. Thực dân Pháp đã cố tình loại trừ dần văn hóa dân tộc và thay vào đó là văn hóa của phương Tây. Các khái niệm yêu nước, trung quân, đạo đức tôn giáo, phong tục tập quán, tín ngưỡng… đều bị phê phán là lạc hậu, lỗi thời. Đạo Phật hầu như bị gạt ra ngoài lề của đời sống xã hội đương thời. Dẫu biết rằng cả nước Việt Nam lúc bấy giờ, mỗi làng đều có chùa thờ Phật, thậm chí có làng có đến ba ngôi chùa. Thế nhưng, những ngôi chùa đó chỉ là nơi dành riêng cho phái nữ, những bà cụ… mỗi tháng vào những ngày Rằm, mồng Một đến chùa lễ Phật. Đạo Phật thời kỳ đã trở thành một tôn giáo tiêu cực, chán đời, mê tín dị đoan. Người dân tôn kính Đức Phật như một bậc Thượng đế toàn năng có quyền ban phước giáng họa. Cụ thể là chính quyền thực dân thực hiện chính sách kỳ thị, đàn áp Phật giáo như: kiểm tra đời sống sinh hoạt của tăng chúng trong chùa, những chùa nào muốn xây dựng, sửa chữa thì phải xin giấy phép và được chính quyền cấp giấy phép mới được xây cất. Chúng dùng chính sách hủ hóa dân tộc ta bằng cách cho phép tự do
12 hoạt động mê tín dị đoan, nhưng hạn chế con đường giáo dục văn hóa truyền thống của dân tộc. Mục đích của chúng là làm cho dân ta ngu dốt để dễ bề sai khiến, không muốn cho dân tộc ta trở nên lớn mạnh và đạo Phật từ đó cũng bị đồng hóa với những tà thuyết ngoại đạo. Ngoài ra, một số ngôi chùa lớn đã bị chính quyền Pháp phá hủy dần [84, tr.475]. Việt Liên với bài Phật giáo không phải là đạo hữu thần đã ghi rất rõ về sự kiện này: Nhưng xét cho kỹ, phần đông người mình chưa hiểu cái yếu nghĩa của Phật giáo, cho là một đạo hữu thần, cũng cầu xin, cũng chuộc tội, chẳng khác chi những kẻ ỷ lại thần quyền. Hoặc cho là một đạo hoang đường mê tín, chứa những việc huyễn hoặc dị đoan, không hiểu Phật giáo có một cái triết lý rất thâm thiết. Trải qua bao nhiêu thế kỷ đã bị chôn sâu trong cái não mê tín của bọn ngu dân và bị khuất sau tấm lòng lợi dụng của một hạng tín đồ vô học... Nếu chẳng chấn hưng Phật giáo, chỉnh đốn Phật giáo lại, thì Phật giáo cũng như các tôn giáo khác, sẽ theo một công lệ đào thải mà tiêu diệt trước khi thế giới đại đồng [E, số 2, tr. 6-8]. Thời gian bị kìm hãm kéo dài cho đến năm 1920, giới tăng sĩ và trí thức trong nước mới có cơ hội đứng ra hô hào, phát khởi phong trào Chấn hưng đạo Phật Việt Nam. Từ đó, báo chí Phật giáo mới có cơ hội ra đời và được phổ biến rộng rãi khắp nơi, đồng thời các kinh sách Phật giáo, nhờ phương tiện in ấn tiên tiến nên cũng được xuất bản và lưu hành nhiều hơn. Nhờ sự khởi sắc từ những thập niên đầu TK.XX mà sau này, việc đào tạo tăng ni tại Việt Nam dần dần trở nên có quy củ. Hệ thống giáo dục được hình thành và đi theo thứ bậc từ hệ sơ cấp, trung cấp, cao đẳng đến đại học. Quả thật, giai đoạn những năm đầu thế kỷ XX, dù đất nước bị chia làm ba kỳ, dưới ba hình thức cai trị khác nhau, nhưng sự thống nhất về dân tộc, văn hóa và tôn giáo lúc bấy giờ vẫn được duy trì và gìn giữ. Sự hiện diện của đạo Phật xuyên suốt từ Bắc chí Nam đã là một yếu tố góp phần to lớn, nhằm đối kháng với việc chia cắt đất nước để cai trị theo chủ trương của người Pháp. Hơn nữa, dù chịu ảnh hưởng
13 mạnh của quá trình Âu hóa, nhưng Phật giáo Việt Nam đã phát triển mạnh mẽ qua phong trào Chấn hưng Phật giáo. Ðạo Phật trong giai đoạn kháng Pháp nửa đầu thế kỷ XX đã gắn kết với quần chúng, đã hòa chung với lòng yêu nước của muôn dân, thể hiện bằng mục đích Tu là tìm hạnh phúc cho tha nhân và góp phần thực thi sứ mệnh đem lại hòa bình cho quê hương đất nước. Lúc này có nhiều vị tăng sĩ đã cởi áo cà sa để khoác chiến bào, hòa mình cùng dân tộc đấu tranh chống Pháp, đã có nhiều vị hy sinh anh dũng trong cuộc kháng chiến gian khổ của dân tộc. 1.1.2. Nguyên nhân dẫn đến phong trào Chấn hƣng Phật giáo Đầu TK.XX, sau cuộc Chiến tranh thế giới thứ nhất (1914-1918), nền kinh tế tư bản lâm vào cuộc khủng hoảng. Giai đoạn 1920-1930, khủng hoảng kinh tế bắt đầu và kéo dài, các đế quốc tăng cường chính sách bóc lột ở các nước thuộc địa. Đông Dương trở thành nạn nhân trong chính sách khai thác tàn nhẫn của Pháp. Việt Nam cũng lâm vào tình trạng khốn khổ, “một cổ hai tròng” - vừa phát xít Nhật và vừa thực dân Pháp đè nặng lên đôi vai người dân thuộc địa, dẫn đến mâu thuẫn và phân hóa giai cấp trong xã hội Việt Nam. Điều này đã tác động mạnh mẽ đến mọi lĩnh vực trong đời sống từ kinh tế, chính trị, văn hóa và cả tín ngưỡng tâm linh. Nhờ tiếp thu những trào lưu tư tưởng dân chủ tư sản qua các tân thư, tân văn của Lương Khải Siêu và Khang Hữu Vi cùng cuộc vận động cách mạng ở Trung Quốc; các thuyết về nhân đạo, nhân quyền của những nhà khai sáng Pháp thế kỷ XVIII như J. Rousseau, S. Montesquieu, F. Voltaire mà các trí thức yêu nước Việt Nam đã có sự thay đổi sâu sắc về tư tưởng. Bên cạnh đó, tấm gương Nhật Bản nhờ Duy Tân mấy chục năm mà đánh bại đế quốc Nga đã làm tăng thêm niềm tin của các nhà trí thức yêu nước Việt Nam. Phong trào Duy Tân ở Việt Nam phát sinh từ những nguyên nhân trên. Mục đích của phong trào là xây dựng một đất nước Việt Nam độc lập, thống nhất, giàu mạnh. Hình thức hoạt động của phong trào Duy Tân ở Việt Nam diễn ra vừa công khai, vừa bí mật nhưng khá toàn diện, phổ biến rộng khắp 3 miền của đất nước.