Luận văn Thạc sĩ Luật Hiến pháp và Luật Hành chính: Tổ chức và hoạt động của Hội đồng nhân dân cấp xã từ thực tiễn huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam

Chia sẻ: ViJensoo ViJensoo | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:84

Thêm vào BST

Báo xấu

38
lượt xem 11
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn trình bày những vấn đề lý luận và pháp lý về tổ chức và hoạt động của Hội đồng nhân dân cấp xã; Thực trạng tổ chức và hoạt động của Hội đồng nhân dân cấp xã tại huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam; Quan điểm và giải pháp đổi mới tổ chức và hoạt động của Hội đồng nhân dân cấp xã từ thực tiễn huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam hiện nay.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật Hiến pháp và Luật Hành chính: Tổ chức và hoạt động của Hội đồng nhân dân cấp xã từ thực tiễn huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN DUY THỊNH TỔ CHỨC VÀ HOẠT ĐỘNG CỦA HỘI ĐỒNG NHÂN DÂN CẤP XÃ TỪ THỰC TIỄN HUYỆN THĂNG BÌNH, TỈNH QUẢNG NAM Chuyên ngành : Luật Hiến pháp và Luật Hành chính Mã số : 8 38 01 02 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. NGUYỄN MINH PHÚ HÀ NỘI, năm 2021
LỜI CAM ĐOAN Tôi tên Nguyễn Duy Thịnh, xin cam đoan luận văn này là kết quả của quá trình tổng hợp và nghiên cứu do chính tôi thực hiện dưới sự hướng dẫn khoa học của TS. Nguyễn Minh Phú. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này hoàn toàn trung thực và chưa được sử dụng để công bố trong bất kỳ công trình khoa học nào. Quảng Nam, ngày tháng năm 2021 Người viết cam đoan Nguyễn Duy Thịnh
LỜI CẢM ƠN Luận văn này được thực hiện tại Học viện khoa học xã hội, cơ sở tại thành phố Đà Nẵng. Để hoàn thành được luận văn này tôi đã nhận được nhiều sự động viên, giúp đỡ của nhiều cá nhân và tập thể. Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến TS. Nguyễn Minh Phú đã hướng dẫn tôi thực hiện đề tài của mình. Xin cùng bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới thầy cô giáo phụ trách các bộ môn, những người đã cho tôi những kiến thức bổ trợ, vô cùng có ích trong những năm học vừa qua. Cũng xin gửi lời cám ơn chân thành tới Ban Giám đốc, Phòng Đào tạo của Học viện đã tạo điều kiện cho tôi suốt trong quá trình nghiên cứu học tập. Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, bạn bè, những người đã luôn bên tôi, động viên và khuyến khích tôi trong quá trình học tập nghiên cứu thực hiện đề tài của mình.
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ......................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÍ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ TỔ CHỨC VÀ HOẠT ĐỘNG CỦA HỘI ĐỒNG NHÂN DÂN CẤP XÃ ....... 8 1.1. Hội đồng nhân dân cấp xã trong cơ cấu bộ máy nhà nước Việt Nam ...... 8 1.2. Tổ chức và hoạt động của Hội đồng nhân dân cấp xã theo pháp luật hiện hành ................................................................................................................ 16 1.3. Các điều kiện đảm bảo việc tổ chức và hoạt động của Hội đồng nhân dân cấp xã.............................................................................................................. 24 CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG TỔ CHỨC VÀ HOẠT ĐỘNG CỦA HỘI ĐỒNG NHÂN DÂN CẤP XÃ TẠI HUYỆN THĂNG BÌNH, TỈNH QUẢNG NAM .............................................................................................. 30 2.1. Những yếu tố đặc thù của huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam có ảnh hưởng tới tổ chức và hoạt động của Hội đồng nhân dân cấp xã .................... 30 2.2. Thực tiễn tổ chức và hoạt động của Hội đồng nhân dân cấp xã tại huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam theo pháp luật hiện hành ............................... 37 2.3. Đánh giá chung về tổ chức và hoạt động của Hội đồng nhân dân cấp xã tại huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam theo pháp luật hiện hành ................ 47 CHƯƠNG 3: QUAN ĐIỂM VÀ GIẢI PHÁP ĐỒI MỚI TỔ CHỨC VÀ HOẠT ĐỘNG CỦA HỘI ĐỒNG NHÂN DÂN CẤP XÃ TỪ THỰC TIỄN HUYỆN THĂNG BÌNH, TỈNH QUẢNG NAM ............................. 54 3.1. Quan điểm đổi mới tổ chức và hoạt động của Hội đồng nhân dân cấp xã từ thực tiễn huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam .......................................... 54 3.2. Giải pháp đổi mới tồ chức và hoạt động của Hộỉ đồng nhân dân cấp xã từ thực tiễn huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam .............................................. 56 KẾT LUẬN ................................................................................................... 75 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT STT Từ viết tắt Nghĩa đầy đủ 1 XHCN Xã hội chủ nghĩa 2 VP Văn phòng 3 UBND Ủy ban nhân dân 4 HĐND Hội đồng nhân dân 5 UBMTTQVN Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong hệ thống cơ cấu tổ chức của chính quyền nhà nước ta, chính quyền cơ sở có vị trí và vai trò rất quan trọng ở cấp xã. Bác Hồ đã khẳng định rằng: “Cấp xã gần gũi nhân dân nhất, là nền tảng của hành chính. Cấp xã làm được việc thì mọi công việc đều xong xuôi” [1, tr.460]. Cấp xã là nơi hằng ngày chính quyền tiếp xúc gắn bó, mật thiết với nhân dân, là nơi bắt nguồn cho các chủ trương của Đảng, chính sách pháp luật của nhà nước, đồng thời chính từ đây, các chủ trương chính sách đó đi vào cuộc sống của nhân dân. Nếu giữa cấp TW và cấp địa phương xác định cấp tỉnh làm cầu nối thì giữa chính quyền với nhân dân lấy chính quyền cấp xã làm cầu nối, cấp xã là nơi mà người dân thực hiện trực tiếp quyền dân chủ của mình. Chính vì thế, HĐND cấp xã có vị trí và vai trò hoạt động rất quan trọng trong hệ thống tổ chức bộ máy nhà nước ta trong việc tổ chức thực hiện chức năng đại diện cho ý chí và nguyện vọng của cộng đồng dân cư ở địa phương cấp xã, thay mặt người dân sở tại quyết định các vấn đề quan trọng về kinh tế - xã hội - an ninh –quốc phòng ở địa phương cấp xã. Để đảm đương tốt vị trí và vai trò rất quan trọng này thì một trong các nhiệm vụ cấp thiết hiện nay, đó là HĐND cấp xã phải đổi mới nội dung hoạt động và nâng cao năng lực tổ chức thực hiện của mình trong tiến trình hoàn thiện bộ máy hoạt động chính quyền các cấp ở địa phương. Thực hiện công cuộc đổi mới đất nước dưới sự lãnh đạo của Đảng ta, quá trình hoàn thiện hệ thống chính trị cấp xã trong những năm qua luôn gắn liền với việc đổi mới nội dung và tổ chức hoạt động của chính quyền cấp xã nói chung và nói riêng đối với HĐND cấp xã. Theo đó đã tạo nên các thành quả quan trọng, đóng góp vào việc xây dựng và kiện toàn chính quyền cấp xã hoạt động ngày càng vững mạnh; vị thế của HĐND cấp xã từng bước được 1
khẳng định và hoạt động ngày càng đúng nghĩa với tư cách là cơ quan quyền lực nhà nước ở địa phương, là tổ chức đại diện cho ý chí và nguyện vọng người dân trong việc thực thi quyền dân chủ từ cơ sở. Luật tổ chức chính quyền địa phương được Quốc hội ban hành năm 2015 nhằm góp phần hoàn thiện một bước về hệ thống chính sách pháp luật nhằm gia tăng hiệu lực, hiệu quả hoạt động của chính quyền các cấp ở địa phương. Luật này đã phân định rõ hơn về thẩm quyền giữa TW và địa phương, điều chỉnh vấn đề về đơn vị hành chính và những vấn đề liên quan; trong đó có cụ thể hóa và làm rõ nhiều nội dung liên quan cơ cấu tổ chức hoạt động của HĐND cấp xã. Huyện Thăng Bình là huyện có diện tích rộng, dân số đông, tiềm năng phát triển kinh tế - xã hội khá lớn. Thăng Bình có 22 xã (21 xã và 01 thị trấn) là huyện có đơn vị cấp xã nhiều nhất trên địa bàn tỉnh Quảng Nam. Trong những năm qua vai trò của Hội đồng nhân nhân cấp xã trên địa bàn huyện Thăng Bình đã từng bước phát huy là cơ quan quyền lực nhà nước ở địa phương, cơ quan đại biểu đại diện cho ý chí nguyện vọng và quyền làm chủ của nhân dân địa phương. HĐND xã đã thực hiện tốt chức năng, nhiệm vụ của mình thông qua việc xem xét quyết định các vấn đề quan trọng của địa phương trên các lĩnh vực phát triển kinh tế - xã hội; đảm bảo quốc phòng - an ninh, đồng thời ban hành những chính sách tạo điều kiện phát triển về kinh tế trên địa bàn xã, quản lý tốt công tác thu, chi ngân sách nhà nước tại địa phương, được đa số nhân dân đồng tình ủng hộ và hưởng ứng. Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đạt được vẫn còn những hạn chế của Hội đồng nhân dân cấp xã của huyện Thăng Bình như: Còn mang tính hình thức, số lượng cơ cấu đại biểu HĐND chưa hợp lý, trình độ năng lực của đại biểu Hội đồng nhân dân cấp xã chưa xứng tầm và chưa đáp ứng kịp với yêu của nền kinh tế thị trường và nguyện vọng của cử tri tại địa phương, hoạt động giám sát tuy có chuyển biến nhưng hiệu quả chưa cao và chưa toàn 2
diện, việc theo dõi, đôn đốc thực hiện các kết luận sau khi gám sát của Hội đồng nhân dân xã chưa được thường xuyên, hiệu quả chưa cao, trình độ nhận thức của một số đại biểu (nhất là nhận thức về pháp luật) còn hạn chế. Công tác đào tạo, bồi dưỡng cho đội ngũ cán bộ làm công tác HĐND cũng như đại biểu HĐND cấp xã chưa kịp thời, thường xuyên và chưa được quan tâm đúng mức, chất lượng thảo luận, chất vấn của một số đại biểu chưa cao, chưa nhiều tại các ký họp... Với những hạn chế và tồn tại nêu trên việc nghiên cứu thực trạng tổ chức và hoạt động của Hội đồng nhân dân cấp xã trên địa bàn huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam ngày càng cần thiết để tìm ra nguyên nhân tồn tại để có giải pháp phù hợp nhằm phát huy có hiệu quả hoạt động của bộ máy chính quyền địa phương cấp xã mà cụ thể là Hội đồng nhân dân cấp xã trên địa bàn huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam theo quy định mới của Luật Tổ chức chính quyền đại phương năm 2015. Xuất phát từ thực tiễn nêu trên tôi quyết định thực hiện đề tài “Tổ chức và hoạt động của HĐND cấp xã từ thực tiễn huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam” làm luận văn thạc sĩ của mình. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Nhiều năm qua, đã có nhiều tác phẩm dưới dạng tài liệu sách, bài viết và các công trình đề tài nghiên cứu khoa học liên quan đến nội dung tổ chức và hoạt động của HĐND. Có thể nêu điển hình về một số tác phẩm nghiên cứu sau đây: - GS. Đào Trí Úc chủ biên cuốn sách“Mô hình tổ chức và hoạt động của nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam” do Nxb .Tư pháp ấn hành năm 2014 tại Hà Nội. Công trình này đã trình bày phân tích khá rõ về mô hình tổ chức hoạt động của chính quyền các cấp ở địa phương nước ta; 3
thông qua đó mà đưa ra các kiến nghị về đổi mới mô hình này, trong đó có kiến nghị cần lưu ý đặc biệt về mô hình của HĐND cấp xã. - Tiến sĩ Nguyễn Hải Long chủ biên cuốn sách“Tìm hiểu quy định của pháp luật về tổ chức và hoạt động của chính quyền địa phương” do Nxb Chính trị Quốc gia Sự thật ấn hành năm 2016 tại Hà Nội. Nghiên cứu này trình bày căn bản các cơ sở pháp lý về vị trí, vai trò của chính quyền các cấp ở địa phương, lịch sử quá trình hình thành và phát triển qua các giai đoạn của chính quyền địa phương nước ta. - Nghiên cứu của Nguyễn Thị Cẩm Nang (2018), “Tổ chức và hoạt động của Hội đồng nhân dân cấp xã theo luật tổ chức chính quyền địa phương năm 2015 từ thực tiễn tỉnh An Giang”, Luận văn Thạc sĩ Luật học, Học viện Khoa học Xã hội. Luận văn đi sâu phân tích thực trạng công tác tổ chức và hoạt động của Hội đồng nhân dân cấp xã tại tỉnh An Giang theo luật tổ chúc chính quyền địa phương năm 2015. Kết quả phân tích cho thấy những hạn chế trong công tác tổ chức và hoạt động của Hội đồng nhân dân cấp xã tại tỉnh An Giang thông qua các kỳ họp của Hội đồng nhân dân cấp xã, công tác chuẩn bị kỳ họp, cử tri tham gia tiếp xúc, hoạt động của thường trực HĐND cấp xã và hoạt động giám sát của Hội đồng nhân dân cấp xã. Luận văn đưa ra một số giải pháp nhằm nâng cáo hiệu quả hoạt động của HĐND cấp xã cần hoàn thiện hệ thống pháp luật, nâng cao năng lực của đại biểu Hội đồng nhân dân, nâng cao năng lực giám sát của Hội động nhân dân cấp xã. Nhìn chung, nhiều công trình nghiên cứu đã được đề cập trên, về cơ bản đã phân tích khá toàn diện những vấn đề lý luận và thực tiễn về tổ chức, hoạt động của chính quyền các cấp ở địa phương. Thông qua đó, bước đầu đã đưa ra một số hướng đề xuất khá thiết thực về các giải pháp để đổi mới mô hình tổ chức, hoạt động của chính quyền các cấp ở địa phương nói chung. Song dù vậy, các nghiên cứu được nêu trên ít đi chuyên sâu nghiên cứu đối 4
với từng bộ phận cấu thành của các cấp chính quyền. Chính bởi vậy, tôi lựa chọn nghiên cứu này nhằm phân tích đánh giá những bất cập trong tổ chức và hoạt động của HĐND cấp xã từ thực tiễn huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam trên cơ sở kế thừa những nghiên cứu trước đây. 3. Mục đích và nhiệm vụ của nghiên cứu 3.1. Mục đích của nghiên cứu Đề xuất các giải pháp đổi mới tổ chức và hoạt động của HĐND cấp xã từ thực tiễn huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam nhằm nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động quản lý. 3.2. Nhiệm vụ của nghiên cứu - Làm sáng tỏ một số cơ sở lý luận về tổ chức, hoạt động của HĐND cấp xã theo pháp luật hiện hành (Luật tổ chức chính quyền địa phương 2015). - Đánh giá thực trạng, xác định chỉ ra những ưu, khuyết điểm, hạn chế trong tổ chức và hoạt động của HĐND cấp xã tại huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam trong trong quá trình triển khai thi hành Luật Tổ chức chính quyền địa phương năm 2015 đến nay. - Đề xuất các giải pháp tiếp tục đổi mới tổ chức và hoạt động của HĐND cấp xã nói chung, HĐND cấp xã tại huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam nói riêng, nhằm nâng cao vị trí, vai trò của HĐND trong thực hiện chức năng, nhiệm vụ nhằm đảm bảo hiệu lực, hiệu quả trong hoạt động quản lý. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Tổ chức và hoạt động HĐND cấp xã của huyện Thăng Bình. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi nội dung: Về tổ chức và hoạt động của HĐND cấp xã. - Phạm vi không gian: tại 22 xã, thị trấn trực thuộc huyện Thăng Bình (Quảng Nam). 5
- Phạm vi thời gian: từ năm 2015 tới nay. 5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Cơ sở lý luận Luận văn sử dụng phương pháp luận chủ nghĩa Mác Lê Nin, Tư tưởng Hồ Chí Minh và hệ thống các quan điểm của Đảng và chính sách pháp luật của Nhà nước ta để nghiên cứu việc tổ chức hoạt động của HĐND cấp xã trong quá trình hoàn thiện chính quyền địa phương ở giai đoạn hiện nay. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Trong nghiên cứu, luận văn áp dụng một số phương pháp cụ thể, đó là: uphương pháp lịch sử, phương pháp phân tích và tổng hợp, phương pháp thống kê, phương pháp điều tra xã hội học và khảo sát thực tiễn... 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn 6.1. Ý nghĩa lý luận Kết quả nghiên cứu này đóng góp vào việc hệ thống hóa làm sáng tỏ để hoàn thiện hơn một số vấn đề lý luận về tổ chức hoạt động của HĐND cấp xã. Đồng thời, nghiên cứu làm rõ thực trạng về tổ chức và hoạt động của HĐND cấp xã trên địa bàn huyện Thăng Bình (Quảng Nam). Từ đó đề xuất quan điểm và giải pháp đổi mới tổ chức và hoạt động của HĐND cấp xã, nhằm góp phần tham mưu giúp các cấp ủy Đảng và chính quyền địa phương trong quá trình lãnh đạo, chỉ đạo việc thực hiện tổ chức và hoạt động của HĐND cấp xã ở địa bàn huyện Thăng Bình một cách hiệu quả. 6.1. Ý nghĩa thực tiễn Ngoài ra, kết quả nghiên cứu còn có thể làm vốn tài liệu có giá trị tham khảo cho các nhà quản lý, đội ngũ tư vấn chính sách cũng như phục vụ ngành Luật tại các cơ sở đào tạo, bồi dưỡng. 7. Kết cấu của luận văn Chương 1: Những vấn đề lý luận và pháp lý về tổ chức và hoạt động 6
của Hội đồng nhân dân cấp xã. Chương 2: Thực trạng tổ chức và hoạt động của Hội đồng nhân dân cấp xã tại huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam. Chương 3: Quan điểm và giải pháp đổi mới tổ chức và hoạt động của Hội đồng nhân dân cấp xã từ thực tiễn huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam hiện nay. 7
CHƯƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÍ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ TỔ CHỨC VÀ HOẠT ĐỘNG CỦA HỘI ĐỒNG NHÂN DÂN CẤP XÃ 1.1. Hội đồng nhân dân cấp xã trong cơ cấu bộ máy nhà nước Việt Nam 1.1.1. Khái niệm, đặc điểm, vai trò của Hội đồng nhân dân cấp xã 1.1.1.1. Khái niệm Hội đồng nhân dân cấp xã Hiện nay trong hệ thống tổ chức bộ máy chính quyền nhà nước ta, chính quyền cấp xã đóng vai trò quan trọng của cầu nối giữa Đảng và nhà nước với nhân dân; chính quyền cấp xã trực tiếp tổ chức thi hành chủ trương, đường lối của Đảng và chính sách pháp luật của Nhà nước ta tại địa phương cơ sở. Sự vững mạnh của bộ máy nhà nước ở các cấp Trung ương trước hết phải thường xuyên chú trọng củng cố, kiện toàn bắt đầu từ chính quyền cấp xã. Đó chẳng những là nhiệm vụ cấp bách, mà còn là nhiệm vụ chiến lược của Đảng, Nhà nước ta trong công cuộc xây dựng kiến thiết một nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam của dân, do dân và vì dân hiện nay. Luật Tổ chức HĐND và UBND 2003 quy định tại Điều 1 luật này, đó là: HĐND là cơ quan quyền lực nhà nước địa phương, đại diện quyền làm chủ của dân và ý chí, nguyện vọng của dân; HĐND do cử tri cùng nhân dân ở địa phương bầu nên, chịu trách nhiệm trước cử tri, nhân dân ở địa phương và đối với cơ quan nhà nước cấp trên. HĐND quyết định đối với các chủ trương, chương trình quan trọng nhằm phát huy thế mạnh và tiềm năng của địa phương, xây dựng và phát triển KT-XH địa phương, không ngừng cải thiện đời sống nhân dân địa phương, củng cố bảo đảm an ninh - quốc phòng và hoàn thành tốt nghĩa vụ của địa phương đối với quốc gia. Điều 119 của Hiến pháp 1992 (sửa đổi tại Điều 113 của Hiến pháp 2013) xác định rõ: HĐND là cơ quan quyền lực nhà nước ở địa phương, đại 8
diện quyền làm chủ của dân và ý chí, nguyện vọng của dân, do cử tri cùng nhân dân ở địa phương bầu nên và chịu trách nhiệm trước cử tri cùng nhân dân ở địa phương và đối với cơ quan nhà nước cấp trên. HĐND quyết định những vấn đề tại địa phương do luật pháp quy định; giám sát sự tuân thủ Hiến pháp, pháp luật tại địa phương và đồng thời giám sát việc thực hiện nghị quyết HĐND địa phương. Luật Tổ chức chính quyền địa phương 2015 quy định tại Điều 6 là: HĐND gồm có đội ngũ đại biểu HĐND do cử tri tại địa phương bầu nên; HĐND là cơ quan quyền lực nhà nước của địa phương, đại diện cho quyền làm chủ của dân và ý chí, nguyện vọng của dân, chịu trách nhiệm trước cử tri cùng nhân dân ở địa phương và đối với cơ quan nhà nước cấp trên. Trong hoạt động thực tiễn của quá trình quản lý cũng như ở khía cạnh khoa học pháp lý, HĐND cấp xã được nhận diện ở nhiều góc nhìn khác nhau. Song về cơ bản, căn cứ vào nhận thức chung về HĐND được xác định trong Luật Tổ chức chính quyền địa phương năm 2015 cũng như căn cứ tính đặc thù của địa bàn cơ sở, có thể đưa ra khái niệm HĐND cấp xã như sau: Hội đồng nhân dân cấp xã là cơ quan quyền lực nhà nước ở địa phương, bao gồm đại biểu HĐND do cử tri trong xã trực tiếp bầu ra đại diện cho cho ý chí, nguyện vọng và quyền làm chủ của nhân dân trong toàn xã, có toàn quyền quyết định việc xây dựng, phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm quốc phòng và an ninh tại địa phương theo quy định của pháp luật, chịu trách nhiệm trước nhân dân trong xã và cơ quan nhà nước cấp trên. 1.1.1.2. Đặc điểm của Hội đồng nhân dân cấp xã - HĐND cấp xã là một bộ phận cấu thành nên chính quyền cấp xã (cấp thấp nhất trong hệ thống tổ chức chính quyền địa phương với ba cấp). Luật Tổ chức chính quyền địa phương năm 2015 quy định, HĐND được tổ chức thành ba ở cấp: HĐND cấp tỉnh, HĐND cấp huyện và HĐND 9
cấp xã. HĐND cấp xã (xã, thị trấn, phường) là gốc rễ, là nền tảng của hệ thống chính quyền các cấp ở địa phương từ cấp tỉnh đến cấp xã, là nơi gần gũi với nhân dân nhất, hiểu rõ tâm tư, nguyện vọng và yêu cầu của nhân dân, nắm vững những đặc điểm của địa phương, là nơi trực tiếp tổ chức thực hiện đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước, giám sát việc tuân theo Hiến pháp và pháp luật của cơ quan nhà nước cấp trên và Nghị quyết của HĐND cấp xã. Với đặc điểm đó giúp cho chính quyền cấp xã đưa ra các đề xuất lên Quốc hội cùng với những cơ quan nhà nước cấp trên từng bước hoàn thiện các quy định của pháp luật hiện hành áp sát thực tiễn đời sống xã hội. - HĐND cấp xã là cơ quan dân cử để đại diện cho ý chí nguyện vọng và quyền lợi hợp pháp, chính đáng của nhân dân tại địa bàn cấp xã, nên nó vừa mang tính quyền lực nhà nước, vừa đồng thời mang tính xã hội. HĐND cấp xã được thành lập thông qua chế độ bầu cử, do cử tri trên địa bàn xã, phường, thị trấn trực tiếp bầu ra đại biểu HĐND cấp xã theo nguyên tắc phổ thông, bình đẳng, trực tiếp và bỏ phiếu kín. Nên hoạt động của HĐND cấp xã vừa mang tính quyền lực nhà nước, vừa đồng thời mang tính xã hội (quan hệ mật thiết với nhân dân ở cơ sở): Thay mặt cho nhân dân ở địa phương cấp cơ sở, HĐND cấp xã thực hiện quyền lực nhà nước, quyết định các nhiệm vụ phát triển KT-XH của địa phương và những công việc chung liên quan tới đời sống nhân dân và chịu trách nhiệm trước nhân dân địa phương. Vì thế, yêu cầu các quyết định HĐND xã chẳng những phải căn cứ các văn bản của trung ương và các cơ quan nhà nước cấp trên, mà còn cần phải bám sát thực tiễn và phù hợp với quyền lợi hợp pháp, nguyện vọng chính đáng của nhân dân. Ngoài ra, điểm đáng lưu ý là: Vì HĐND cấp xã không chỉ có sự gắn kết mật thiết với người dân sở tại, mà còn với đại đa số đại biểu dân cử lại có mối liên hệ trực tiếp với họ hàng thân tộc với không ít 10
người dân địa phương. Chính đặc điểm này cũng đặt ra thách thức cần phòng ngừa trong quá trình hoạt động của HĐND cấp xã nói chung và nhiệm vụ hoạt động của đại biểu dân cử cấp xã nói riêng. - Hệ thống tổ chức bộ máy HĐND cấp xã gồm có: đội ngũ đại biểu HĐND cấp xã, Thường trực HĐND xã và các Ban của HĐND cùng cấp. Luật Tổ chức chính quyền địa phương năm 2015 quy‘định, HĐND cấp xã gồm đại biểu HĐND do cử tri trong xã trực tiếp bầu ra. Thường trực HĐND cấp xã gồm Chủ tịch HĐND cấp xã và Phó Chủ tịch HĐND cùng cấp. HĐND cấp xã bao gồm hai ban HĐND cấp xã, đó là Ban Kinh tế - Xã hội và Ban Pháp chế cùng cấp. Đây cũng là điểm mới trong cơ cấu tổ chức hoạt động của HĐND cấp xã. Với hoạt động của hai ban HĐND cấp xã này nhằm mục đích là nâng cao hiệu lực, hiệu quả và chất lượng hoạt động HĐND cấp xã. Tuy thế, song trong tổ chức bộ máy HĐND cấp xã mới chỉ có một đại biểu dân cử chuyên trách là chức danh Phó Chủ tịch HĐND cấp xã, tất cả số còn lại là đại biểu HĐND hoạt động kiêm nhiệm. Đây cũng là đặc điểm đáng chú ý, vì các đại biểu chủ yếu tập trung cho nhiệm vụ chuyên môn của mình, nên thời gian dành cho nhiệm vụ đại biểu HĐND rất ít, khiến HĐND cấp xã gặp nhiều khó khăn trong hoạt động và khó đạt hiệu quả như mong muốn. - Chế độ làm việc của HĐND cấp xã theo hội nghị và quyết định được thực hiện theo đa số HĐND cấp xã làm việc thông qua hình thức kỳ họp. HĐND cấp xã mỗi năm họp ít nhất hai kỳ. Tất cả các quyết định của HĐND cấp xã đều được thực hiện tại kỳ họp HĐND, nghĩa là Nghị quyết HĐND cấp xã được thực hiện thông qua kỳ họp HĐND cấp xã với sự biểu quyết nhất trí của các đại biểu HĐND cấp xã. Nghị quyết HĐND cấp xã chỉ có thể thông qua khi và chỉ khi có >50% tổng số đại biểu HĐND cấp xã biểu quyết đồng ý, riêng 11
đối với trường hợp Nghị quyết HĐND cấp xã về việc bãi nhiệm đại biểu dân cử chỉ có thể thông qua khi và chỉ khi có từ 2/3 tổng số đại biểu dân cử cấp xã biểu quyết đồng ý. - HĐND cấp xã là tổ chức thiết chế quyền lực trong hệ thống bộ máy nhà nước cấp xã HĐND cấp xã là tổ chức thiết chế quyền lực nhà nước ở địa phương. Cơ quan quyền lực nhà nước cấp xã được người dân ở địa phương ủy quyền thay mặt nhân dân ở địa phương thực hiện quyền lực nhà nước (thực thi quyền dân chủ). Mặt khác, HĐND cấp xã thực hiện các nhiệm vụ và quyền hạn của mình theo Hiến pháp và pháp luật đã quy định; đồng thời còn phải thực hiện các nhiệm vụ và quyền hạn được cấp trên giao. HĐND cấp xã hoạt động mang tính tương đối độc lập, thực hiện với hai chức năng căn bản đó là: quyết định và giám sát. Chức năng quyết định và giám sát của HĐND cấp xã, cụ thể đó là: thực hiện các vấn đề quan trọng huyết mạch của địa phương do pháp luật quy định; giám sát việc tuân thủ Hiến pháp, pháp luật tại địa phương và việc thực hiện nghị quyết HĐND cấp xã; giám sát các văn bản quy phạm pháp luật của UBND cấp xã; giám sát những hoạt động của UBND cùng cấp, Thường trực HĐND và các Ban của HĐND cấp mình (được quy định ở Điều 33 của Luật Tổ chức chính quyền địa phương 2015). HĐND cấp xã là cơ quan trực tiếp thiếp lập nên bộ máy nhà nước ở địa phương, thực hiện việc bầu cử, miễn nhiệm, bãi nhiệm, Chủ tịch, Phó Chủ tịch và các Uỷ viên UBND cấp xã; bãi bỏ một phần hoặc toàn bộ văn bản trái pháp luật của UBND, Chủ tịch UBND cấp xã. Quyết định HĐND cấp xã mang tính bắt buộc chung áp dụng cho các tổ chức, công dân trên địa bàn cấp xã. UBND cấp xã là cơ quan hành chính nhà nước cấp xã, nó được HĐND cấp xã bầu nên. Vì vậy, UBND cấp xã là 12
cơ quan chấp hành của HĐND cùng cấp, vừa chịu trách nhiệm trước HĐND cấp xã và vừa chịu trách nhiệm trước cơ quan nhà nước cấp trên. Chính vì thế, HĐND cấp xã là cơ quan đại diện nhân dân ở địa phương, vừa mang tính quyền lực nhà nước, quản lý xã hội ở cấp xã. HĐND cấp xã phải thể hiện đồng thời cả hai tính chất nàymột cách đầy đủ trong hoạt động của mình. Nếu HĐND cấp xã chỉ thuần túy nặng hoạt động tính quyền lực nhà nước mà không bảo đảm về tính đại diện nhân dân, thì dễ làm cho chính quyền địa phương trở nên quan liêu và xa rời nhân dân. Song nếu HĐND cấp xã chỉ biết thực hiện tính đại diện mà lại không thể hiện đầy đủ với tư cách của cơ quan quyền lực nhà nước thì cơ quan này sẽ không phát huy được địa vị pháp lý của cơ quan quyền lực nhà nước địa phương. Đúng vậy, HĐND cấp xã chỉ thực sự là tổ chức chính quyền cấp xã của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân khi và chỉ khi thực hiện gắn kết tốt hai tính chất nêu trên. 1.1.1.3. Vai trò của Hội đồng nhân dân cấp xã trong tổ chức và hoạt động Vai trò của HĐND cấp xã được thể hiện thông qua chất lượng, hiệu quả của việc thực hiện chức năng và nhiệm vụ HĐND của cấp mình, đó là: (1) Xem xét, quyết định những vấn đề quan trọng về phát triển KT-XH, an ninh quốc phòng của địa phương do luật định; (2) Giám sát việc tuân theo Hiến pháp và pháp luật ở địa phương và việc thực hiện nghị quyết của HĐND cấp xã… Tuy nhiên, việc phát huy được vai trò hoạt động của HĐND cấp xã hay không, chúng phụ thuộc một cách chủ yếu vào yếu tố xây dựng, hoàn thiện thể chế pháp quyền để mở đường xác lập vững chắc trong thực tiễn về địa vị pháp lý của HĐND cấp xã – với tư cách của cơ quan quyền lực Nhà nước tại địa phương cấp xã. Tức là vấn đề của tính thực quyền trong quá 13
trình tổ chức và hoạt động của cơ quan quyền lực nhà nước. Mặt khác, nhân tố trực tiếp quyết định đến vai trò hoạt động của HĐND cấp xã, nó còn tuỳ thuộc vào mức độ chất lượng của đội ngũ đại biểu dân cử trong hoạt động (trình độ và phẩm chất, năng lực, kỹ năng của họ). Nói cách khác, đội ngũ đại biểu dân cử quyết định trực tiếp đến mức độ hiệu quả trong quá trình thực thi các chức năng, nhiệm vụ hoạt động của HĐND cùng cấp. 1.1.2. Vị trí của Hội đồng nhân dân cấp xã trong cơ cấu bộ máy nhà nước Việt Nam - HĐND cấp xã là một bộ phận cấu thành rất quan trọng của chính quyền cấp xã trong hệ thống tổ chức bộ máy nhà nước Việt Nam Hiến pháp 2013 cũng như Luật Tổ chức chính quyền địa phương 2015 đã quy định rằng, chính quyền địa phương được tổ chức ở tại các đơn vị hành chính của nước Cộng hoà XHCN Việt Nam. Chính quyền địa phương các cấp gồm HĐND và UBND cùng cấp được tổ chức trên cơ sở phù hợp với đặc điểm đô thị, nông thôn, hải đảo và đơn vị hành chính - kinh tế đặc biệt do pháp luật quy định. Điều 2 Luật Tổ chức chính quyền địa phương năm 2015 quy định các đơn vị hành chính của nước Cộng hoà XHCN Việt Nam gồm: Tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương (gọi chung là cấp tỉnh); quận, huyện, thị xã, thành phố trực thuộc tỉnh, thành phố thuộc thành phố trực thuộc trung ương (gọi chung là cấp huyện); xã, phường, thị trấn (gọi chung là cấp xã); đơn vị hành chính - kinh tế đặc biệt (do Quốc hội thành lập). Như vậy, chính quyền địa phương cấp xã là một cấp là cấp cơ sở nằm trong hệ thống hành chính của bộ máy nhà nước ta hiện nay. Chính quyền cơ sở (cấp xã) là chính quyền nhà nước gần dân nhất, nên tổ chức này chẳng những phải đảm bảo sự tôn nghiêm của luật pháp và phải được thực thi đầy đủ; mà phải còn phải là tổ chức tạo lập mọi điều kiện 14
tốt nhất để phát huy quyền dân chủ bắt đầu từ địa phương cấp xã, đảm bảo đầy đủ quyền và nghĩa vụ của công dân, tạo lập điều kiện môi trường để người dân thuận lợi trong sản xuất, ổn định và cải thiện đời sống trên phạm vi cấp xã. Như vậy, có thể nói HĐND cấp xã là cấp chính quyền gần dân nhất và sâu sát tình hình thực tế ở địa phương làm cơ sở cho HĐND quyết định các vấn đề của địa phương nhằm cải thiện đời sống vật chất của người dân cũng như phát triển kinh tế - xã hội tại địa phương. - HĐND cấp xã và UBND cùng cấp là hai bộ phận cấu thành nên chính quyền cấp xã để giúp quản lý điều hành mọi hoạt động tại địa phương cơ sở Về mặt cấu trúc của tổ chức, Luật Tổ chức chính quyền địa phương năm 2015 quy định chính quyền địa phương ở cấp xã là cấp chính quyền địa phương gồm có HĐND và UBND. HĐND cấp xã bao gồm đội ngũ các đại biểu dân cử cấp xã do cử tri bầu ra, HĐND cấp xã quyết định những vấn đề ở địa phương do luật định, UBND cấp xã do HĐND cùng cấp bầu nên, đây là cơ quan hành chính nhà nước cấp xã, là cơ quan chấp hành của HĐND cấp xã, nên UBND cấp xã chịu trách nhiệm trước HĐND cùng cấp và các cơ quan nhà nước cấp trên. UBND cấp xã là cơ quan tổ chức thi hành Hiến pháp, pháp luật ở địa phương, tổ chức triển khai thực hiện nghị quyết HĐND cùng cấp và thực hiện những nhiệm vụ được giao của cơ quan nhà nước cấp trên. - HĐND cấp xã là tổ chức thiết chế trực tiếp thể hiện việc thực hiện quyền làm chủ của người dân tại cấp xã HĐND cấp xã do cử tri ở cấp xã trực tiếp bầu bằng hình thức phổ thông đầu phiếu. Nên đây là cơ quan đại diện nhân dân, phải trực tiếp thể hiện quyền làm chủ của dân và thay mặt người dân quản lý các quá trình kinh tế - xã hội tại địa phương và chịu trách nhiệm trước cử trị và nhân dân ở 15